WERKEN IN DE NABIJHEID VAN RADIOSTRALING VAN ANTENNES OMGAAN MET RADIOSTRALING OP DE WERKVLOER

Transcriptie

1 WERKEN IN DE NABIJHEID VAN RADIOSTRALING VAN ANTENNES OMGAAN MET RADIOSTRALING OP DE WERKVLOER H.L. ALBERS KAM-MANAGER TWS GROEP B.V., TWELLO MEI, 2015 VERSIE: 4.0

2

3 1 Voorwoord Deze scriptie is tot stand gekomen als afsluitende opdracht van de opleiding tot Middelbaar Veiligheidskundige. De opleiding is verzorgd door het bedrijf Kader, bureau voor Kwaliteitszorg B.V. te Almelo. De opleiding is in zijn geheel gevolgd in Zwolle bij IT Performance House, gezeteld in het stadion van voetbalclub PEC Zwolle. Vanaf eind oktober 2014 tot half april 2015 zijn er 14 lesdagen gegeven waarbij alle facetten aan de orde zijn gekomen van de Arbeidsomstandigheden. Hierbij wil ik mijn werkgever TWS groep B.V. te Twello bedanken voor het vertrouwen wat zij in mij gesteld hebben en mij de mogelijkheid hebben gegeven deze opleiding te volgen. De opleiding tot MVK geeft mij de juiste handvaten en inzichten om mijn functie als KAM- manager bij TWS groep beter te vervullen. Het geeft een toegevoegde waarde om als gesprekspartner op te treden naar al mijn collega s én onze relaties als het gaat om veiligheidsvraagstukken en waar de Arbeidsomstandigheden vragen om meer duidelijkheid. Hans Albers Mei, 2015 Auteur: H.L. Albers halbers@twswireless.com Opdrachtgever: TWS groep BV Koppelstraat AK Twello groep.nl Opleiding: Middelbare veiligheidskunde Opleidingsinstituut: Kader BV Begeleider: R. van der Post Verklaring van openbaarheid: Op dit rapport is het auteursrecht van toepassing. Openbaar maken is toegestaan. Eindscriptie opleiding MVK blz. 1

4 2 Samenvatting Deze scriptie is tot stand gekomen omdat veel TWS medewerkers dagelijks blootgesteld worden aan radiostraling van antennes. De probleemstelling voor deze scriptie is wat de risico s zijn voor antennebouwers die dagelijks werken in de nabijheid van radiostraling door antennes. Onderzocht is wat de mogelijke risico s zijn en welke maatregelen er genomen kunnen worden om de risico s te reduceren of zelfs te vermijden. Daarnaast wordt onderzocht wat vele nationale en internationale onderzoeken hebben gebracht. Uit alle onderzoeken blijkt dat non- ioniserende straling zorgt voor opwarming van materialen waaronder het menselijk lichaam. Bij blootstelling boven een bepaald niveau kan dit gevolgen hebben voor het menselijk lichaam. Hoofdpijn, duizeligheid en misselijkheid zijn bekende klachten die toegeschreven kunnen worden aan blootstelling van radiostraling. Echter, met het wegnemen van de straling verdwijnen de klachten vrijwel direct en daardoor ziet men geen risico s aan deze vorm van straling. Er zijn geen bewijzen van schadelijke gevolgen op de lange termijn. Dit komt omdat de techniek nog te jong is. Door de arbeidshygiënische strategie toe te passen zijn maatregelen te bedenken om de werknemer beter te beschermen tegen deze straling. Als bronmaatregel is er maar 1 oplossing en dat is om alle aanwezige zendapparatuur uit te schakelen ten tijde van de werkzaamheden. Daarnaast zijn er collectieve en individuele maatregelen te treffen om te voorkomen dat de werknemer blootgesteld wordt aan radiostraling van antennes. Met name het informeren van de werknemer, kennis overdragen over de soorten antennes en de specifieke eigenschappen ervan, zorgen voor meer bewustzijn van de werknemer. Per locatie zal meer informatie beschikbaar moeten zijn over welke antennes er staan opgesteld en waar wel en waar geen risico s zijn om de werkzaamheden uit te voeren. Ook zijn er apparaten op de markt die de werknemer tijdig kan informeren als de blootstellingslimieten worden overschreden. Tot slot is werkroulatie een uitstekende oplossing om de blootstelling te reduceren. Kortom, doordat de technologie nog zo nieuw is, zijn er zorgen over de straling maar zijn er mogelijkheden om de werknemer te beschermen en veilig te laten werken in de nabijheid van radiostraling van antennes. blz. 2 Eindscriptie opleiding MVK

5 3 Inhoudsopgave 1 Voorwoord Samenvatting Inhoudsopgave Inleiding De TWS organisatie Opkomst mobiele netwerken De kernvraag Elektromagnetische velden Basisprincipe EMV Ioniserende EMV Non- ioniserende EMV Doordringend vermogen radiosignalen Onderzoek naar gevolgen radiostraling Antennetypen Omnidirectionele antennes Sector antennes Richt antennes Risico s van antennebouwers Interview onder antennebouwers Uitkomsten interview Wet- en regelgeving Arbeidshygiënische strategie antennebouwers Bronmaatregelen Collectieve maatregelen Individuele maatregelen Persoonlijke beschermingsmiddelen Taak- Risico Analyse m.b.v. Fine & Kinney Afwegingen en alternatieven Conclusie Aanbevelingen Literatuurlijst Bijlagen Bijlage 1: Goedgekeurde scriptievoorstel Bijlage 2: Voorlichtingsboekje van Monet Bijlage 3: TRA m.b.v. Fine & Kinney Bijlage 4: Resultaten interview- vragen Eindscriptie opleiding MVK blz. 3

6 4 Inleiding 4.1 De TWS organisatie De TWS groep (kortweg: TWS) is een organisatie die zijn oorsprong heeft in het aanleggen, beheren en onderhouden van draadloze datacommunicatie. Vanuit haar ontstaan in 2002 is het bedrijf gegroeid en bestaat momenteel uit 4 verschillende B.V. s welke allen gevestigd zijn in Twello. In 2002 is TWS technologies B.V. opgericht. Dit bedrijf heeft zich vanaf het begin gericht op de draadloze datacommunicatie middels straalverbindingen. Naast de licentievrije verbindingen werden ook gelicenseerde straalverbindingen geleverd, beheerd en onderhouden. Verbindingstype Licentievrij 2,4 GHz Licentievrij 5 GHz Licentieverbinding (meest voorkomend) Tabel 1: overzicht frequentiegebieden straalverbindingen Gebruikte frequentie ,5 MHz MHz 7GHz / 18 GHz / 23 GHz / 26 GHz / 38 GHz In een later stadium zijn ook de draadloze netwerken voor indoor en openbare ruimtes toegevoegd aan het productportfolio. Hiermee worden de WLAN oplossingen bedoeld welke tegenwoordig alom aanwezig zijn in onze samenleving. Doordat de straalverbindingen gekoppeld werden aan de bestaande netwerken van klanten bestond de vraag naar expertise in bedrade netwerken. TWS networkconcepts B.V. richt zich met name op de bedrade netwerken en is gespecialiseerd in advisering, beheer en onderhoud van complexe netwerken. Daarnaast zijn zij als Internet Service Provider (ISP) in staat zakelijke internetdiensten te leveren middels DSL-, glasvezel- en draadloze netwerken. TWS infra B.V. is de derde poot van de TWS groep en is de installatietak voor bekabelingen. Zij leggen de bekabeling aan voor data, brandbeveiliging, camera- netwerken. Het is een aanvulling op de bestaande 2 B.V. s. In 2007 is TWS technologies B.V. begonnen met het installeren van gelicenseerde straalverbindingen voor de Telecom- operator Vodafone. Dagelijks werden straalverbindingen gerealiseerd in heel Nederland. Door de nodige kennis en ervaring op dit vakgebied werd Tele2 in 2013 de tweede Telecom- provider voor TWS technologies B.V. Tele2 is met de komst van het 4G- netwerk de jongste Telecom- provider. Om alle Telecom activiteiten samen te bundelen is in 2013 TWS telecom B.V. opgericht en daarmee de vierde B.V. van de TWS groep. blz. 4 Eindscriptie opleiding MVK

7 Voor de Telecom- providers installeert TWS niet alleen de straalverbindingen maar zijn in staat om ook de complete sites te bouwen. Dat betekent dat ook het staalwerk, de dakconstructies, masten, apparatuurkasten, bekabeling (zowel voeding als coaxbakels voor de antennes), aarding en uiteindelijk de antennes (langwerpige antennes voor GSM, UMTS, 3G en 4G) als de dishes (ronde antennes voor de straalverbindingen) aangelegd kunnen worden. 4.2 Opkomst mobiele netwerken Draadloze netwerken waren ten tijde van de oprichting van TWS een redelijk onbekend fenomeen. Het vertrouwen bij de klanten was gering door onbekendheid, terwijl de stabiliteit ongekend hoog was. De komst van het glasvezelnetwerk in Nederland was ook geen goede ontwikkeling voor de straalverbindingmarkt. Met de ontwikkeling van de GSM- netwerken werd de draadloze communicatie beter bekend. Het eerste GSM netwerk kwam in de jaren 90 waarmee gebeld kon worden en daarnaast SMS- berichten versturen. Vanaf dat moment is de ontwikkeling razendsnel gegaan. De mobiele telefonie werd algemeen gemeengoed in Nederland en in de wereld en de toepassingen werden veelzijdiger. De datacommunicatie deed haar intrede in de mobiele telefonie en de opvolger van GSM werd eerst HSDPA en daarna UMTS. Met HSDPA en UMTS werd de bandbreedte voor data van GSM- mast naar telefoon breder en kon er meer data verstuurd worden. Meer bandbreedte vereist een ander frequentiegebruik en een krachtiger radiosignaal. Hierdoor werden meer masten geplaatst en meer daklocaties ingericht voor mobiele telefonie. Met de komst van UMTS in 2004 kwamen de eerste geluiden over mogelijke gevaren van radiostraling of Elektromagnetische Velden (EMV). Er werden nationaal en internationaal veel onderzoeken gedaan naar EMV en de gevolgen voor de gezondheid. Echter, door de jonge techniek kon niet de lange termijn effecten bepaald worden. Desondanks bleven de geruchten over het mogelijke gevaar voor de radiostraling aanhouden. In hoofdstuk 6 worden de onderzoeken nader beschreven en uitgediept. Inmiddels is de mobiele telefonie niet meer weg te denken uit de huidige samenleving. Een aantal grote verstoringen in het netwerk werden direct landelijk nieuws omdat grote delen van Nederland geen mobiel netwerk meer had. Denk aan het instorten van de grote zendmast in Hoogersmilde of de grote brand in Rotterdam bij het grootste knooppunt van Vodafone in het Westland. Ondanks de, soms hardnekkige, berichten over de gevaren van radiostraling is het bijna ondenkbaar om deze technologie een halt toe te roepen en de mobiele telefonie in de ban te doen. Anno 2015 zijn er 3 operators met een (bijna) volledig uitgerold 3G- netwerk. KPN, Vodafone en T- mobile zijn in heel Nederland vertegenwoordigd met enkele duizenden opstelpunten om hun klanten te voorzien van de 3G- dekking. Volgens het antennebureau 1 zijn er per februari 2015, opstelpunten in heel Nederland voor het mobiele netwerk voor GSM, UMTS, 3G en 4G. Tele2 is de vierde operator die een dekkend netwerk wil voor hun klanten. Zij starten gelijk met de nieuwste technologie 4G. Alle vier de operators zijn momenteel druk bezig het 4G netwerk uit te rollen over heel Nederland. Dat betekent zeer veel werk voor veel aannemers in de telecom. 1 website van de Rijksoverheid over antennes. Eindscriptie opleiding MVK blz. 5

8 4.3 De kernvraag Doordat er zoveel bouwactiviteiten zijn voor de vier operators voor de uitrol van een landelijk dekkend 4G netwerk per operator (er komen dus 4 onafhankelijke 4G netwerken in Nederland) zijn er dagelijks vele antennebouwers actief met de aanleg ervan. Deze antennebouwers werken dagelijks op locaties waar vaak al bestaande apparatuur van eerdere netwerken of apparatuur van andere operators actief signalen uitzenden. Deze antennebouwers werken dus dagelijks zeer dicht bij in werking zijnde antennes en dishes. Dat deed mij nadenken over de vraag: Wat is de invloed van radiostraling van antennes op het werken en welbevinden van antennebouwers? Voor normale gebruikers van mobiele netwerken zijn de antennes ver genoeg van dit publiek gepositioneerd. De antenne installaties staan op hoge daken of in hoge masten waar het normale publiek niet kan komen. Maar voor antennebouwers geldt dit niet. Zij komen juist wèl op deze plaatsen en zijn vaak werkzaam vlak naast in werking zijnde antennes en dishes. Met deze gegevens en de bovengenoemde vraag kan de probleemstelling goed geformuleerd worden: Wat zijn de risico s voor veiligheid en gezondheid van antennebouwers die werken in de nabijheid van radiostraling van antennes Om duidelijkheid te geven op dit onderwerp zal ik in deze scriptie eerst ingaan op de techniek van de radiosignalen. Vervolgens zal in het algemeen de effecten die radiosignalen hebben op het menselijk lichaam beschreven worden. Wat zijn de korte termijn gevolgen en wat zijn de langere termijn gevolgen. Ook zal ik de antennesoorten beschrijven met hun karakteristieken welke het meest voorkomen in het werkgebied van de antennebouwer en waar de gevaren liggen voor deze groep werknemers. Ik zal tevens ingaan over hoe de antennebouwers zelf denken over radiostraling, hun gezondheid en of zij de gevaren herkennen en erkennen. Dit zal ik doen middels een interview die ik meerdere TWS collega s heb voorgelegd en waar zij open en eerlijk op hebben geantwoord. Tot slot zal ik aan de hand van de arbeidshygiënische strategie oplossingen benoemen om de antennebouwer te beschermen tegen de mogelijke gevaren. TWS is vanuit de arbeidsomstandighedenwet verplicht om de veiligheid en gezondheid van haar werknemers te waarborgen. blz. 6 Eindscriptie opleiding MVK

9 5 Elektromagnetische velden Elektromagnetische velden is een natuurlijk verschijnsel wat dagelijks in onze omgeving voorkomt. De aarde heeft ook een elektromagnetisch veld waar een kompas op reageert. Andere vormen van elektromagnetische velden zijn het zichtbare licht en het infrarode en ultraviolette licht wat van de zon afkomstig is. Ook bij een elektrische ontlading door middel van bliksem komt een grote dosis elektromagnetisme vrij. Het zijn natuurlijke vormen van EMV wat door ons lichaam zonder problemen kan worden opgevangen. Een andere vorm van elektromagnetische velden wordt kunstmatig opgewekt. Deze vorm wordt onder andere gebruikt om informatie te verzenden en te ontvangen. En ook dit gebeurt dagelijks om ons heen. Denk bijvoorbeeld aan de draadloze DECT telefoon, de babyfoon, maar ook de WiFi- router die iedereen wel in huis heeft. Of de radio of televisie. Deze elektromagnetische velden (of radiostraling in de volksmond) zijn constant om ons heen. Andere voorbeelden zijn afstandsbedieningen voor een veelheid aan toepassingen, detectiepoortjes bij winkels of de magnetron in de keuken. Bij het laatste voorbeeld, de magnetron, wordt een elektromagnetisch veld opgewekt voor andere doeleinden, behalve gegevens verzenden. De radiostraling heeft namelijk ook een verwarmend effect. En de magnetron maakt hier gebruik van door producten te verwarmen. Ook in het ziekenhuis worden elektromagnetische velden gebruikt. Denk aan röntgen apparatuur of voor warmtetherapieën. 5.1 Basisprincipe EMV Een elektromagnetisch veld zijn radiogolven zoals in onderstaande figuur. Het algemene gebruik is om gegevens over te zenden van zender naar ontvanger. De golf is de drager voor de informatie die als variatie in de amplitude (AM) of in de frequentie (FM) aanwezig is 2. Figuur 1: basisprincipe radiogolf Middels de formule: golflengte (m) x frequentie (Hz) = lichtsnelheid (m/s) is er een omgekeerd evenredige relatie tussen de frequentie en golflengte, want de lichtsnelheid is een vast gegeven nl km/s 3. 2 nl.wikipedia.org/wiki/radiogolf 3 Arbo Catalogus nr. 39 Elektromagnetische velden Eindscriptie opleiding MVK blz. 7

10 Met het variëren van de golflengte en frequentie zijn verschillende toepassingen mogelijk, welke zijn onderverdeeld in tabel 2. Naam Band Afkorting Frequentie Golflengte Toepassing < 3 Hz > km Extremely Low Frequency ELF 3-30 Hz km Super Low Frequency SLF Hz km Communicatie met onderzeeboten Ultra Low Frequency ULF Hz km Very Low Frequency VLF 3-30 khz km Militaire communicatie, communicatie met onderzeeboten, navigatie, tijdssignalen, draadloze hartslagmonitors Low Frequency (Lange Golf) LF khz 10-1 km Navigatie, tijdssignalen, AM- langegolfuitzendingen, amateurradio Medium Frequency (Middengolf) MF khz m Navigatie, AM- langegolfuitzendingen, amateurradio, maritieme communicatie High Frequency (Korte Golf) HF 3-30 MHz m AM- langegolfuitzendingen, amateurradio, luchtvaart, maritieme en militaire communicatie Very High Frequency VHF MHz 10-1 m FM radio- en televisie- uitzendingen, communicatie en navigatie luchtvaart, amateurradio Ultra High Frequency UHF MHz mm Televisie- uitzendingen, mobiele telefonie, draadloze netwerken, Bluetooth, magnetrons Super High Frequency SHF 3-30 GHz mm Mobiele telefonie, draadloze netwerken, radar, gelicenceerde straalverbindingen Extremely High Frequency EHF GHz 10-1 mm Radioastronomie, Securityscan (luchthaven Schiphol) > 300 GHz < 1 mm Tabel 2: overzicht frequentie- en golflengtegebieden Zoals is te zien zijn er vele soorten frequenties met ieder hun eigen toepassingsgebieden. In deze scriptie wordt met name gekeken naar de vetgedrukte toepassingen zoals draadloze netwerken, mobiele telefonie en gelicenceerde straalverbindingen. Alle kunstmatig veroorzaakte elektromagnetische velden kunnen onderverdeeld worden in twee soorten: Ioniserende EMV Non- ioniserende EMV Beide vormen worden in de volgende paragrafen uitgelegd. blz. 8 Eindscriptie opleiding MVK

11 5.2 Ioniserende EMV Ioniserende magnetische velden ontstaan bij hele hoge frequenties, hoger als het zichtbare licht. Vanaf 3 PHz (petahertz) wordt de straling ioniserend. Bij deze hoge frequenties is de energie dermate hoog dat elektronen zich los kunnen maken uit atomen en daarmee ionisaties veroorzaken. Het elektron verandert in een ion. Denk hierbij aan UV- licht, röntgen- en gammastraling. Blootstelling aan deze vorm van straling kan veranderingen veroorzaken in het menselijk DNA met als gevolg acute en chronische gezondheidsschade, waaronder kanker. Figuur 2: frequentiespectrum 5.3 Non- ioniserende EMV Alle straling met een frequentie lager dan 300 GHz en een golflengte groter dan 1 mm is het energieniveau dusdanig laag dat er geen ioniserende werking optreedt. We spreken dan van een non- ioniserende EMV. In tabel 2 zijn alle frequentiegebieden vermeld met hun specifieke toepassingen. Zoals te zien zijn in de UHF en SHF de toepassingsgebieden van het scriptie- onderwerp. Een ander bijkomend verschijnsel van non- ioniserende EMV is dat objecten die in aanraking komen met deze vorm van radiostraling opgewarmd worden. Afhankelijk van de frequentie en het uitgestraald vermogen wordt een object meer of minder verwarmd. Deze toepassing wordt onder andere gebruikt bij magnetrons. Door radiogolven op te wekken in magnetrons en het uitgestraald vermogen in Watt te variëren worden de moleculen in het voedsel in de magnetron in beweging gezet. Door het wrijven van de moleculen langs elkaar heen wordt het eten opgewarmd. Het energieniveau blijft echter te laag om de moleculen van structuur te veranderen, zoals dat wel gebeurt met ioniserende EMV. In het volgende hoofdstuk wordt nader ingegaan op de radiostraling en de gevolgen voor het menselijk lichaam. 5.4 Doordringend vermogen radiosignalen Lage frequenties met lange golflengten hebben de eigenschap dat zij doordringbaar zijn door voorwerpen als glas, hout, water en zelfs beton. Hoe hoger de frequenties worden, hoe minder doordringbaar de radiosignalen worden. Zo kan een WIFI- signaal met een frequentie van 2,4 GHz ( draadloze netwerken) door glas, hout en beton waardoor één WIFI- Router een dekkend WLAN netwerk kan creëren door het hele huis. Hoge frequenties als gelicenceerde straalverbindingen (SHF) zijn niet doordringbaar. Er mag zich dan geen obstakel bevinden tussen zender en ontvanger anders wordt het radiosignaal geblokkeerd. Eindscriptie opleiding MVK blz. 9

12 6 Onderzoek naar gevolgen radiostraling Zoal al in de inleiding is beschreven werden met de komst van UMTS de eerste geluiden hoorbaar over radiostraling en de schade aan het menselijk lichaam als gevolg van de blootstelling aan deze radiostraling. Het gaat dan met name over de non- ioniserende straling door de enorme groei aan opstelpunten met de daarbij behorende antennes. Nederland werd overstelpt met telecom- sites voor UMTS en de bevolking werd bang voor de mogelijke gevolgen. Nationaal en internationaal zijn er vele onderzoeken geweest naar de mogelijk schadelijke gevolgen van radiostraling op het menselijk lichaam. In 2006 verscheen het rapport van het Ministerie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid waarin de elektromagnetische velden in arbeidssituaties werd behandeld. Daarin werden de gevolgen voor EMV voor het menselijk lichaam besproken. In dit lijvige rapport wordt melding gemaakt van het CENELEC (Comité Européen de Normalisation Electrotechnique; oftewel het Europese Standaardisatiecommissie voor Elektrotechnische Standaarden) dat zij nog geen Europese Normen hebben vastgelegd voor deze vorm van fysieke belasting. Het ICNIRP (International Commission for Non- Ionizing Radiation Protection) houdt zich bezig met allerlei onderzoeken naar EMV en de gevolgen voor het menselijk lichaam. Ook de WHO (World Health Organization) 4 heeft onafhankelijke onderzoeken verricht naar de gevolgen van de radiostraling. Al deze onderzoeken hebben geleid tot nieuwe Richtlijnen van de Europese Commissie betreffende de minimumvoorschriften inzake gezondheid en veiligheid met betrekking tot de blootstelling van werknemers aan de risico s van fysische agentia (Elektromagnetische Velden). Het gaat om de richtlijn 2004/40/EG welke in 2013 is vervangen voor Richtlijn 2013/35/EU van 29 juni Ook in Nederland zijn er onderzoeken verricht. Het Antennebureau 6, hét informatieloket voor informatie en vragen over antennes, laat zich leiden door o.a. het WHO en de Gezondheidsraad, een onafhankelijk adviesorgaan van de Nederlandse regering. Het Antennebureau geeft middels brochures informatie over antennes, hun werking, doel en beantwoorden vragen over de gezondheid. Tot slot heeft ook de Arbeidsinspectie een Arbeidscatalogus uit gebracht, speciaal gericht op de Elektromagnetische Velden. Uit al deze nationale en internationale onderzoeken is naar voren gekomen dat radiosignalen weldegelijk invloed hebben op het menselijk lichaam. Elektromagnetische velden zijn in staat om objecten, en dus ook het menselijk lichaam, op te warmen. Kijk naar de werking van een magnetron, maar ook naar de zon. De zon zendt ook elektromagnetische velden uit en het menselijk lichaam wordt hierdoor opgewarmd. Het menselijk lichaam wordt opgewarmd indien het wordt blootgesteld aan non- ioniserende straling. Dat opwarmen gebeurt echter pas bij een voldoende hoge veldsterkte en frequentie. Het menselijk lichaam heeft geen last van opwarming bij de elektromagnetische velden die dagelijks in de natuur voorkomen. Het menselijk lichaam kan wel opwarmen, maar de natuur zorgt ervoor dat het menselijk lichaam ook weer afkoelt als de stralingsbron wordt weggenomen. Het proces herstelt zich zonder nadelige gevolgen. Een toename van de lichaamstemperatuur door langdurige blootstelling aan radiosignalen kan wel tot vervelende bijwerkingen zoals misselijkheid, hoofdpijn, braakneigingen tot moeilijkheden met het uitvoeren van fysieke en mentale taken. Deze symptomen verdwijnen wel met het wegnemen van de 4 Fact sheet Nr. 304 WHO Elektromagnetische Velden en Volksgezondheid 5 Publicatieblad van de Europese Unie: Richtlijn 2013/35/EU 6 Brochure Antennebureau: Alles over antennes voor draadloze communicatie blz. 10 Eindscriptie opleiding MVK

13 stralingsbron, of de afstand vergroten tot de stralingsbron, maar het zorgt wel voor een onbehaaglijk welbevinden. De gezondheidseffecten op korte termijn zijn dus wel inzichtelijk. Op lange termijn kunnen alle onderzoekscommissies geen antwoord geven. Dit komt omdat de laatste technieken als UMTS, 3G en 4G nog zo nieuw zijn, dat de gevolgen gewoonweg nog niet te meten zijn. Aan de hand van deze onderzoeken heeft het ICNIRP blootstellingslimieten vastgesteld in het frequentiegebied van 0 Hz tot 300 GHz. Hierbinnen vallen ook de frequenties voor mobiele telecommunicatie en WIFI technieken. In 1999 heeft de Raad van de Europese Unie de richtlijnen van ICNIRP aanbevolen aan haar lidstaten. Ook Nederland hanteert deze limieten. Deze blootstellingslimieten zijn gepubliceerd door het Antennebureau 7. De eenheid van elektrische veldsterkte is het aantal Volt per meter, kortweg V/m. De limieten voor het algemeen publiek zijn waarden die voor 24 uur per dag gelden. Voor werknemers die werken in de buurt van zendinstallaties geld een ander maximum, gemeten over 6 minuten, voor een maximale duur van 8 werkuren. Frequentie Algemeen publiek Werknemers MHz 28 V/m 61 V/m 800 MHz 39 V/m 85 V/m 900 MHz 41 V/m 90 V/m 1800 MHz 58 V/m 127 V/m 2000 MHz en hoger 61 V/m 137 V/m Tabel 3: Blootstellingslimieten In het Antenneconvenant 8, waarin afspraken zijn vastgelegd tussen de vier Telecom- operators in Nederland, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de Ministeries van Economische Zaken (EZ) en Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM) over de plaatsing van antenne- installaties, is ook een bijlage toegevoegd over de blootstellingslimieten. In deze bijlage worden de blootstellingslimieten van het ICNIRP overgenomen. Deze richtlijnen stammen al uit 1999 en er is sindsdien niets aan gewijzigd. Recente ontwikkelingen in Frankrijk geven echter aan dat er nog steeds bezorgdheid is over de gezondheid. Op 29 januari 2015 heeft Frankrijk een wetswijziging aangenomen die de blootstelling verder beperkt 9. In het aangenomen wetsvoorstel van mevr. Abeille worden wijzigingen doorgevoerd als: WIFI netwerken worden verboden in ruimten die geschikt zijn voor kinderen < 3 jaar. In ruimtes voor kinderen ouder dan 3 jaar moet deze apparatuur uitgeschakeld worden als ze niet ondersteunend zijn voor de lessen; Bij de koop van een mobiele telefoon moet de gebruiker geadviseerd worden over het gebruik van een oortje om de blootstelling te verlagen. Reclame die het gebruik van mobiele telefoons zonder deze hulpmiddelen aanmoedigt, wordt verboden; Gebouwen waar WIFI wordt toegepast, moet dit bij de ingang vermeld worden; Vóór plaatsing of wijziging aan een zendinstallatie moeten omwonenden geïnformeerd worden en de gelegenheid krijgen reacties in te dienen; Het moge duidelijk zijn dat de huidige limieten aan veranderingen onderhevig kunnen zijn. Middels publicaties van o.a. het Antennebureau kunnen de ontwikkelingen gevolgd worden. 7 veiligheid/blootstellingslimieten- voor- elektromagnetische- velden 8 Antenneconvenant d.d. 28 september abeille/ Eindscriptie opleiding MVK blz. 11

14 7 Antennetypen Voor het opwekken van radiostraling welke tot doel hebben het verzenden en ontvangen van informatie is apparatuur nodig die geschikt zijn voor deze doeleinden. Globaal bestaat een zendinstallatie uit de volgende onderdelen: 1) Apparatuur voor het opwekken van radiosignalen. Deze apparaten staan vaak in een besloten ruimte in de buurt van de plaats waar de radiosignalen verzonden moeten worden. Dat kan zijn vlak bij een zendmast of in de buurt van een daklocatie waar vanaf de radiosignalen verzonden worden. Deze Indoor Units (IDU) krijgen een signaal vanuit bijvoorbeeld een telefooncentrale (PABX) of een LAN- netwerk en genereren een radiogolf in de juiste frequentie en golflengte en op deze drager wordt de informatie gezet. 2) Coaxiale kabel. De coaxiale kabel (coaxkabel) is geschikt voor het transporteren van het juiste radiosignaal met de juiste frequentie en golflengte naar de actuele zender. Er zijn vele soorten coaxkabel, ieder met hun eigen karakteristieken zoals demping en weerstand om de specifieke radiosignalen te transporteren. 3) Vlak bij de zender van het radiosignaal wordt soms een omvormer gebruikt. Deze omvormer van het radiosignaal verandert het signaal naar de juiste frequentie. In veel gevallen wordt een andere (lagere) frequentie en golflengte gebruikt door de coaxkabel. Voordeel is dat de coaxkabel langer kan zijn omdat er door de lagere frequentie minder verlies optreedt in de kabel en er minder zendvermogen nodig is van de IDU. Dit signaal moet dan in de omvormer omgezet worden in de juiste (vaak hogere) frequentie en golflengte. 4) De laatste stap is de uiteindelijke zender, oftewel de antenne. Deze antenne is geschikt voor de juiste frequentie en golflengte en kan het signaal nog extra versterken. Deze versterkingsfactor wordt de gain genoemd. De antenne is speciaal gemaakt voor het verzenden van de gewenste informatie in een gewenste richting. Schematisch ziet dit er als volgt uit: PABX E1 IDU ODU LAN 1000baseT Antenna Figuur 5: schematische opbouw radiosignaal Uit deze opstelling blijkt al dat een antenne niets meer is als een doorgever en versterker van een radiosignaal. Zonder een IDU, coaxkabel en eventueel een ODU is een antenne maar een stuk plastic en metaal, heeft het geen functie en stuurt geen radiosignalen uit. Er zijn 3 soorten antennes: 1) Omnidirectionele antennes 2) Sector antennes 3) Richt antennes Deze 3 soorten worden in de volgende paragrafen uitgelegd. blz. 12 Eindscriptie opleiding MVK

15 7.1 Omnidirectionele antennes Omnidirectionele antennes zijn antennes die naar alle richtingen een zelfde signaalsterkte uitzenden. Dergelijke antennes worden gebruikt als niet bekend is waar de ontvanger zich bevindt of dat een ontvanger zich vrij kan of moet bewegen in een bepaalde ruimte of omgeving. Denk bijvoorbeeld aan het C2000- systeem van de politie, brandweer en ambulancediensten. De hulpverlenende diensten bewegen in een bepaalde omgeving en moeten te allen tijde het signaal kunnen ontvangen voor communicatie. Om een groot gebied te bestrijken zijn deze antennes in hoge masten opgesteld en zenden een zeer krachtig signaal uit om een grote afstand te kunnen overbruggen. Een ander voorbeeld, en zeker ook zeer herkenbaar, zijn de kleine antennes die op iedere WIFI- router zijn aangebracht om thuis een draadloos WIFI netwerk te creëren. De gebruiker kan zich vrij bewegen in en om het huis en heeft overal een goed ontvangst. Het radiopatroon wat de antennes uitzend ziet eruit als een donut: Figuur 6: het radiopatroon van een omnidirectionele antenne Het radiopatroon wordt ook op een andere manier weergegeven: Figuur 7: De Elevation (verticale) en Azimuth (horizontale) pattern Eindscriptie opleiding MVK blz. 13

16 De Elevation Pattern Gain Display is een dwarsdoorsnede in het verticale vlak en geeft de versterking van het signaal weer. Bijzonder is dat tegen de antenne aan het signaal minimaal is, maar dat een paar centimeter van de antenne af, het signaal maximaal wordt waarna het signaal afzwakt naar mate de afstand ten opzichte van de antenne groter wordt. De Azimuth Pattern Gain Display is een dwarsdoorsnede in het horizontale vlak. Hieruit wordt zichtbaar dat het radiosignaal 360 o rondom wordt uitgezonden. Het signaal wordt dus ook in de richting gezonden waar mogelijk helemaal geen ontvangers zijn. Er gaat dus veel radiosignaal verloren en er worden radiosignalen uitgezonden welke niet gebruikt wordt. Doordat veel zendvermogen wordt gebruikt om rondom te kunnen uitzenden, is het bereik van dit soort antennes beperkt ten opzichte van de andere 2 antennesoorten. 7.2 Sector antennes Sector antennes zenden in radiosignalen in een deel van de 360 o. Ieder deel wordt een sector genoemd. Alle sector antennes in de telecom zijn antennes die een uitgestraalde hoek hebben van120 o. Daarom heeft iedere provider per frequentiegebied 3 antennes. Met deze 3 sector antennes wordt ook een bereik van 360 o bereikt. Het grote voordeel is dat er per sector antenne meer vermogen gebundeld naar 1 gebied gezonden kan worden. Het signaal wordt daardoor sterker en er is minder vermogen nodig per antenne voor een bepaald gebied. Er kan zelfs een sector niet voorzien worden van een sector antenne als blijkt dat daar geen ontvangers komen. In de afgebeelde foto hiernaast is de standaard opstelling van de sector antennes van een telecom- provider weergegeven. Per mastbeen is één sector antenne gemonteerd. De 3 antennes samen bestrijken het hele gebied rondom de mast. Figuur 8: de verticale en horizontale patroon van een standaard secor antenne van de Telecom Duidelijk is te zien in de horizontale (azimuth) patroon dat de antenne een bredere hoek heeft als de 120 o. Er wordt zelfs tot 215 o uitgezonden vlak bij de antenne. De sterkte van dit signaal is zwak en het bereik is ook niet ver, maar als monteurs naast de antennes staan, komt deze monteur in aanraking met de uitgezonden radiosignalen. blz. 14 Eindscriptie opleiding MVK

17 Een andere vorm van sector antenne wordt gebruikt voor de FM- radio ontvangst. Deze antennes hebben een speciale vorm en zenden het radiosignaal met een zeer krachtig signaal uit. Eigenlijk zijn het 2 omnidirectionele antennes. Het signaal wordt echter door het metalen rooster aan de achterzijde gereflecteerd en het signaal wordt daarmee gebundeld tot een bepaalde hoek. Het metalen rooster met de grote openingen werkt als een schild. Er komt bijna geen radiosignaal door dit rooster. Deze antennes hebben een grote uitgestraalde hoek. Ze zijn vaak op grote masten gemonteerd en vaak op het hoogste punt. Het signaal dat deze antennes uitzenden is dermate krachtig dat het een groot bereik heeft. Nadeel is dat antennebouwers niet aan de vookant van van deze antennes moet komen. Het signaal is dusdanig sterk dat het een directe invloed heeft op het welbevinden van de monteur indien deze in contact komt met de radiosignalen. Deze antennes worden veel gemonteerd in de grote zendmasten in Nederland, zoals bijvoorbeeld op alle zendmasten van Alticom. Vaak zijn er meerdere antennes van dit type gemonteerd op dezelfde mast. Zo worden meerdere frequenties gebruikt voor het uitzenden van verschillende FM- zenders voor een groot gebied rondom deergelijke zendmasten. 7.3 Richt antennes Richtantennes zijn ronde antennes die maar één ontvanger hebben. Alle radiosignalen kunnen dus gebundeld worden tot een smalle baan naar de ontvanger. Daarmee kan het uitgestraalde vermogen beperkt worden omdat er maar een smalle baan uitgezonden hoeft te worden. Of alle vermogen gebruiken om een grote afstand te kunnen overbruggen. Het is niet ongebruikelijk om afstanden tot 100 km te overbruggen. De gebruikte frequentie voor deze toepassing begint op 7 GHz en kan oplopen tot 38 GHz. In Tabel 2 wordt gesproken over Super High Frequency, SHF. Dit soort antennes kunnen als verzender maar ook tegelijkertijd als ontvanger fungeren. Dit zijn speciale antennes die tegenover elkaar worden geplaatst en als Point- to- Point verbinding gegevens kan transporteren tussen 2 opstelpunten. Deze antennes zijn in staat één frequentie te gebruiken voor het verzenden maar een andere frequentie gebruiken om te ontvangen. In de foto hiernaast is goed te zien dat de coaxkabel is verbonden aan de ODU, welke is bevestigd tegen de ronde antenne. Deze opstelling wordt zeer veel toegepast in de telecom om de signalen van het een opstelpunt naar het andere opstelpunt te transporteren. Op deze manier kan een heel netwerk gebouwd worden met P- t- P verbindingen om alle telecom- locaties met elkaar te verbinden. Eindscriptie opleiding MVK blz. 15

18 Figuur 9: de verticale en horizontale patroon van een richt antenne Dergelijke richtantennes worden ook wel microwave dishes genoemd. Ze hebben een uniek uitgezonden patroon van radiosignalen. Volgens de specificaties van dergelijke antennes is de uitgestraalde hoek tussen de 1 en 4 o. Echter, dat geldt alleen voor de grote radiobaan. Daarnaast zijn er ook zijlobben. Echter, deze zijlobben hebben een dusdanig laag uitgestraald vermogen dat deze geen grote afstanden kunnen overbruggen. Sterker, deze afstanden zijn beperkt tot enkele meters. De main lob is wel zeer krachtig en kan dus vele kilometers overbruggen, afhankelijke van de grootte van de antenne, de gebruikte frequentie en de versterking van de antenne. En uiteraard van de mogelijke obstakels welke zich in het radiopad kunnen bevinden. In de foto hieronder kan de verbinding tot wel 80 km ver zijn! blz. 16 Eindscriptie opleiding MVK

19 8 Risico s van antennebouwers De antennebouwers van TWS zijn monteurs die dagelijks in de weer zijn met het realiseren van een Telecom- netwerk. De monteurs werken dagelijks op daken of in telecom- masten. De monteurs zijn getraind in het werken op hoogte en worden jaarlijks bijgeschoold in het werken op hoogte en het redden van personen van hoogte. Zij zijn allen in het bezig van een VCA- Basis of VCA- VOL diploma. Zij zijn zich goed bewust van de gevaren die werken op hoogte met zich meebrengt. De risico s hiervan zijn bekend, en middels nascholing en regelmatige toolboxmeetingen is de bewustwording groot en gaan zij verantwoord om met deze risico s. Alle monteurs zijn in het bezit van goedgekeurde valbeveiligingsmiddelen, werkschoenen en helmen. Voor aanvang van de werkzaamheden doen zij vanzelfsprekend eerst de LMRA (Laatste Minuut Risico Analyse) en tekenen zij het V&G plan (Veiligheid & Gezondheidsplan). In hun werk worden ze regelmatig bijgestaan door hoogwerkers en telekranen om de materialen omhoog te hijsen of om in een werkbak op hoogte te kunnen werken als klimmen niet mogelijk is. Maar ondanks alle veiligheidsmaatregelen, trainingen, V&G plannen en LMRA blijft er steeds één deel onderbelicht. En dat is het gevaar voor blootstelling aan radiostraling. De monteurs installeren deze antennes zelf, maar werken daarbij regelmatig naast reeds geïnstalleerde, in werking zijnde antennes van andere operators. In het gestandaardiseerde V&G- document van Monet staat zelfs maar 1 regel over EMV, en daar staan geen beheersmaatregelen vermeld. Monet 10 is een vereniging die namens alle operators informatie verstrekt over plaatsing van antennes, voorlichting geeft over antenne- installaties en ook leiding neemt in Veiligheid en Gezondheid voor antennebouwers. In bijlage 2 is een informatieboekje weergegeven voor antennebouwers die werken in de nabijheid van antennes. Indien een monteur in een mast aan het werk is, zijn de risico s kleiner dan als hij op een dak staat. In een mast beweegt de monteur achter de antennes langs. In hoofdstuk 7 wordt beschreven dat met name de sector antennes en richtantennes al hun radiosignalen van de mast af zenden. Het is dus 10 info.nl Eindscriptie opleiding MVK blz. 17

20 relatief ongevaarlijk om achter de antennes te zijn. Echter, in masten worden ook wel eens omnidirectionele antennes geplaatst. Meestal worden deze in de top geplaatst, zoals bij C2000- systemen. In dat geval komt een monteur niet in de buurt. Indien een omnidirectionele antenne halverwege de mast is geplaatst en de monteur zal erlangs moeten klimmen dan geldt de stelregel dat je binnen 1 minuut langs de antenne moet kunnen komen. Op daken is het risico groter. Het dak is vaak een groot oppervlak en regelmatig staan de antennes niet langs de dakrand maar zijn midden op het dak opgesteld. Het is dan zeer goed mogelijk om in het straalpad van de antenne te komen. Bij iedere daklocatie wordt de antennebouwer gewaarschuwd vóór hij het dak betreedt. De telecom- operator heeft dan een bordje geplaatst zoals hieronder is weergegeven. Figuur 10: pictogrammen met waarschuwingen voor antennebouwers Uit deze pictogrammen blijkt dat de risico s groot zijn als de monteur binnen 2 meter van de antenne staat op een positie waar de antenne ook haar radiosignalen richt. Blijf je buiten de grensafstand dan is de monteur veilig en wordt de grenswaarde voor de blootstelling niet overschreden. Voor omnidirectionele antennes wordt de afstand teruggebracht tot 20 cm. Dit zijn de gegevens die gebruikt worden door een Risico Inventarisatie & Evaluatie (RIE) in te vullen van Monet. Dit is een web- based RIE Interview onder antennebouwers Om meer helderheid te krijgen hoe de engineers en monteurs van TWS denken over de risico s van blootstelling aan de Elektromagnetische Velden veroorzaakt door antennes zijn een aantal collega s gevraagd een paar vragen te beantwoorden. De ondervraagde collega s waren een willekeurige greep uit een groep engineers en monteurs van TWS. De engineers zijn medewerkers welke vaak als eerste de daken en masten betreden voor de eerste bezichtiging van de situatie. Aan de hand van de bevindingen van de engineer wordt een ontwerp gemaakt voor de installatie. Dit wordt ter goedkeuring aan de klanten voorgelegd (de telecom- operators) en uiteindelijk gaan de monteurs naar de locatie voor de uiteindelijke installatie. Het zijn de 2 groepen medewerkers welke het meest werken in de nabijheid van bestaande antenne- installaties op daken en in masten en die daarmee het meest in aanraking komen van de radiogolven van antennes Web- based RIE van Monet voor het bepalen van de risico s bij antenne- installaties blz. 18 Eindscriptie opleiding MVK

21 Ik heb ze ook gevraagd eerlijk hun mening te geven. Ze waren niet verplicht hun namen in te vullen en ik heb ze aangegeven dat ik hun namen niet zou vrijgeven. Niet in de scriptie en niet richting directie. Ondanks dat TWS een open cultuur heeft en alles met respect met elkaar besproken kan worden, wilde ik de ondervraagden gerust stellen dat hun antwoorden anoniem zouden blijven zodat ze open en eerlijk konden reageren. En dat is naar mijn mening ook gebeurd. In Bijlage 4 zijn alle vragen en antwoorden zonder bewerking weergegeven. Bij iedere vraag zijn 6 antwoorden gegeven van de 6 ondervraagden. Ieder antwoord met nummer 1 behoort bij ondervraagde 1, ieder antwoord met nummer 2 behoort bij ondervraagde 2, enzovoort. 8.2 Uitkomsten interview Uit dit korte onderzoek blijkt dat er een tegenspraak is in hun antwoorden. En deze tegenspraak merk ik ook als ik in gesprek ben met collega s. Als er gevraagd wordt naar de mening over de verhalen over straling, is over het algemeen het antwoord dat het overtrokken is, broodje aap, er worden hierover niet zoveel zorgen gemaakt. Maar met de vraag of ze zelf wel eens hinder ondervonden als gevolg van straling wordt hier positief op gereageerd. Men heeft dit zelf ervaren of kennen de verhalen hierover. Specifieke klachten waren hoofdpijn, duizeligheid en misselijkheid. Maar men maakt zich hier klaarblijkelijk niet te veel zorgen over. En dit is misschien wel het meest zorgelijk van de situatie. Men is zich terdege bewust van de aanwezigheid van straling, men ondervindt ook de gevolgen van deze stralingsbronnen maar zien daarin geen gevaren voor de gezondheid. De grootste oorzaak van deze houding is eigenlijk vrij eenvoudig. Op het moment dat de bron wordt weggenomen (antennes uitschakelen of weglopen van de bron) zijn direct de misselijkheid en duizeligheid weg. De hoofdpijn zal nog wel iets blijven maar zakt ook redelijk snel weg. En omdat uit de nationale en internationale onderzoeken niet is gebleken dat er schadelijke gevolgen zijn gemeten op langere termijn, worden deze symptomen van fysiek onbehagen als vervelend maar niet schadelijk ervaren. Maar uit het interview komt toch ook wel de twijfel naar voren. Men is zich bewust van de stralingsbronnen bij het betreden van een locatie, men leest aandachtig de instructies (als ze er zijn) en handelt daarnaar, maar men uit toch ook de zorgen over de straling. En deze zorgen worden voornamelijk geuit omdat er nog zo weinig bekend is over de gevolgen van deze stralingsvorm op lange termijn. Dat is ook de reden dat er, ondanks de luchtigheid over straling er behoefte is aan meer informatie en training bij de direct betrokkenen. 8.3 Wet- en regelgeving Alvorens in te gaan op de arbeidshygiënische strategie, wordt eerst gekeken wat de Nederlandse wet- en regelgeving zegt over deze situatie. In de Arbowet zijn 3 artikelen belangrijk, welke algemeen gelden voor alle werkgevers: Artikel 3: De werkgever zorgt voor de veiligheid en gezondheid van haar werknemers inzake alle met de arbeid verbonden aspecten en voert daartoe een beleid dat is gericht op een zo goed mogelijke arbeidsomstandigheden. Artikel 5: De werkgever legt schriftelijk vast welke risico s de arbeid voor de werknemers met zich mee brengt. Deze risico s worden geïnventariseerd en geëvalueerd. Uit deze RIE komt een Plan van Aanpak om deze risico s weg te nemen. Eindscriptie opleiding MVK blz. 19

22 Artikel 8: De werkgever dient de werknemer voor te lichten over de te verrichten werkzaamheden en de daaraan verbonden risico s, alsmede over de maatregelen die erop gericht zijn deze risico s te voorkomen of te beperken. Dit zijn algemene bewoordingen voor alle soorten van werkzaamheden. De werkgever heeft dus een grote plicht jegens de werknemers. In de Arbeidscatalogus nr. 39 Elektromagnetische velden wordt gesproken over een EMV- specifieke RIE. Deze RIE bepaalt middels een aantal vragen hoe hoog het risico is en uit de Plan van Aanpak komen handreikingen om de risico s in te dammen. De acties uit de PvA komen terug in de arbeidshygiënische strategie. blz. 20 Eindscriptie opleiding MVK

23 9 Arbeidshygiënische strategie antennebouwers Nu duidelijk is uit welke hoek de specifieke gevaren komen voor antennebouwers, is het zaak om de risico s te reduceren tot een niveau die aanvaardbaar is. Aanvaardbaar betekent dat de radiogolven die van de antennes komen beneden de grenswaarden moeten zijn die volgens de Europese richtlijnen zijn voorgeschreven. Zie ook hoofdstuk 6, tabel 3 met de blootstellingslimieten. Hiervoor wordt de arbeidshygiënische strategie toegepast. Figuur 11: de achtereenvolgende stappen volgens de arbeidshygiënische strategie 9.1 Bronmaatregelen Uit de voorgaande hoofdstukken is besproken dat de gevolgen op lange termijn voor blootstelling aan radiosignalen onbekend zijn. De bronmaatregel is dan om voor aanvang van de werkzaamheden alle aanwezige bronnen voor radiostraling uit te (laten) zetten. Op dat moment zijn alle risico s weggenomen en kan de antennebouwer zonder gevaar voor de gezondheid de werkzaamheden uitvoeren. De praktijk is echter weerbarstiger. Uitschakelen van bestaande antenne- installaties gaat niet zomaar. De eigenaren van deze antenne- installaties zullen geen medewerking verlenen aan het verzoek van de werkgever van de antennebouwer. Eén vraag zal eerst beantwoord moeten worden: is het wel nodig? Er zijn talloze locaties waar meerdere antennes staan opgesteld maar waarvan het totale stralingsniveau beneden de blootstellingslimiet is. In deze gevallen zijn geen verdere maatregelen nodig en kan er met een gerust hart gewerkt worden. Metingen met speciale meetapparatuur zal eerst moeten uitwijzen of de blootstellingslimiet wordt overschreden. Indien de limieten overschreden worden zullen de bronnen uitgeschakeld moeten worden of gereduceerd in uitgestraald vermogen. 9.2 Collectieve maatregelen Er zijn meerdere acties uit te voeren om de collectieve veiligheid te verbeteren voor alle mensen die het dak of de mast betreden. Belangrijk is dat er per locatie een persoon of bedrijf zich hier actief mee gaat bezighouden. Verantwoordelijk hiervoor moeten zijn de gebouweigenaren, of de eigenaar van de telecom- mast. Wat als eerste moet gebeuren is een inventarisatie wat voor soort en typen antennes zijn gemonteerd. Niet meer in gebruik zijnde antennes moeten verwijderd worden en van antennes die wel in gebruik zijn moet beschreven zijn wat de specifieke kenmerken zijn. Bijvoorbeeld de gebruikte frequentie en de uitgestraalde hoek per antenne. Vervolgens moeten deze gegevens kenbaar gemaakt worden door middel van een instructie aan iedereen die het dak of de mast betreedt. Met name bij daklocaties kan middels een plattegrond aangegeven worden per antenne waar deze staat opgesteld en wat de uitgestraalde hoek is. En tot welke afstand van de antenne het stralingsniveau Eindscriptie opleiding MVK blz. 21

24 hoger is dan de blootstellingslimiet. Op deze manier wordt eenvoudig zichtbaar waar de antennebouwer veilig kan lopen en werken. Ook middels strepen op het dak kunnen gebieden gemarkeerd worden waar een monteur wel of niet veilig kan lopen en werken. Middels een bordje vóórdat de locatie betreden wordt, kunnen deze gegevens kenbaar gemaakt worden. Het verdient ook zeker de aanbeveling om metingen op reguliere basis te laten plaatsvinden en dit te registreren. Er kan bijv. op het instructiebord een datum of merkteken aangebracht worden wanneer de laatste meting heeft plaatsgevonden. Valbeveiligingsmiddelen in masten en op daken moeten jaarlijks gekeurd worden. Daar wordt middels stickers aangegeven tot wanneer de valbeveiligingsmaterialen gekeurd zijn en dus veilig te gebruiken. Hetzelfde kan ook georganiseerd worden voor radiostraling meten. Omdat de installaties van antennes wijzigen of het uitgestraald vermogen kan veranderen, is een jaarlijkse controle aan te bevelen. Door de toename van locaties met antenne- installaties is de kans alleen maar groter dat de blootstellingslimieten overschreven kunnen worden. In plaats van iedere aannemer die werkzaam is in de antennebouw op te zadelen met dure meetapparatuur, kan dit centraal geregeld worden. Een voorbeeld van een organisatie die dit zou kunnen oppakken is Monet. Zoals al in hoofdstuk 8 besproken is Monet een overkoepelende organisatie voor de vier telecom- operators en zich inzet voor de Veiligheid en Gezondheid. Zij kunnen het voortouw nemen hierin. Echter, door de kosten die dit met zich mee zal brengen zit geen enkele aannemer of operator hierop te wachten. Regelgeving vanuit de overheid zal hier nodig zijn om deze maatregelen af te dwingen. Artikel 3 van de Arbeidsomstandighedenwet geeft de handvaten om deze maatregel te kunnen doorvoeren. 9.3 Individuele maatregelen Individuele maatregelen zijn gericht op één persoon. Indien collectieve maatregelen of bronaanpak niet mogelijk zijn of niet uitgevoerd zijn, is het aan de persoon zelf om zich goed te beschermen. In dit geval is kennis een grote speler. Ieder persoon die werkzaam is met antennes op daken of masten kan zich goed beschermen indien hij weet wat bepaalde antennes doen, wat de kenmerken zijn en waar het relatief veilig is om te werken. Uit de resultaten van het interview bleek al dat er veel wordt vertrouwd op de eigen ervaring en kennis. Deze kennis is echter niet vaak volledig en up- to- date. Scholing en voorlichting van antennebouwers is daardoor de belangrijkste individuele maatregel. Daarnaast zijn er ook kleinere apparaten die ook radiosignalen kunnen meten. Deze apparaten kunnen middels een geluidssignaal of LED- lampen aangeven of, en zo ja, hoeveel straling er op een locatie aanwezig is. Worden de blootstellingslimieten overschreden, dan zal het apparaat dit melden en weet een werknemer dat het risico te hoog wordt om langdurig op deze locatie te verblijven. Het kan zijn dat op bepaalde delen van een daklocatie, of bij een bepaald gedeelte van de mast, de blootstellingslimieten overschreden worden maar op andere delen van het dak of mast niet. In dat geval is het toegestaan om binnen een korte tijd de hoge stralingsbronnen te passeren. Ook hier geeft Monet aan dat er binnen 1 minuut een te hoge stralingsbron gepasseerd moet zijn. Bijvoorbeeld als er op 40 meter hoogte in een mast werkzaamheden uitgevoerd moeten worden maar dat er op 25 meter een antenne is gemonteerd die een te hoog stralingsniveau heeft. In dat geval moet de antennebouwer achter de antenne langs blz. 22 Eindscriptie opleiding MVK