Veiligheid Hygiëne en Milieu in het klaslokaal

Transcriptie

1 Veiligheid Hygiëne en Milieu in het klaslokaal

2

3 Veiligheid Hygiëne en Milieu in het klaslokaal Een eerste ontwerp voor het uitwerken voor en leerlijn Veiligheid, Hygiëne en Milieu (VHM) Enschede, april 2008

4 Verantwoording 2008 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Auteurs: Wim Kluvers, Rob Abbenhuis, Jan van Hilten Eindredactie: Wim Kluvers In opdracht: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Informatie SLO, Stichting Leerplanontwikkeling Postbus 2041, 7500 CA Enschede Secretariaat vmbo-mbo Telefoon (053) Internet: AN:

5 Inhoud 1. in het klaslokaal Inleiding Het kader Probleemstelling Het beoogde resultaat Een eerste ontwerp 7 2. Voorwaarden voor VHM-onderwijs Inleiding Wettelijke kaders Arbo en veiligheid in de examenprogramma's vmbo , een onderwijskundige aanpak Kwaliteitsbewaking Controlelijsten Inleiding Controlelijst veiligheid Controlelijst hygiëne Controlelijst milieu Voorbeelduitwerkingen Inleiding Voorbeelduitwerking veiligheid Voorbeelduitwerking hygiëne Voorbeelduitwerkingen milieu Hoe nu verder? 53 Bijlage 1 Relevante verwijzingen voor verdere invoering 55 Bijlage 2 Begrippenlijst 57

6

7 1. in het klaslokaal 1.1 Inleiding Veiligheid, hygiëne en milieu in praktijklokalen vmbo staat erg in de belangstelling sinds er controles uitgevoerd zijn in praktijklokalen. Gebleken is dat praktijklokalen niet altijd aan de eisen voldoen. Voldoen aan eisen die er gesteld worden is ook niet altijd eenvoudig. Dit komt mede omdat er erg veel regelgeving is en de regels niet altijd eenduidig en gelijkluidend zijn. Soms zijn regels zelfs strijdig met elkaar. Het zou helpen deze regelgeving interdepartementaal in kaart te brengen en ook op dit niveau eenduidig te formuleren. Daarnaast kennen veligheids-, hygiëne- en milieu-aspecten een branchegerichte invulling. Dit maakt het uitvoeren van een VHM beleid op scholen een zeer gecompliceerd proces. SLO kan als nationaal expertise centrum niet in deze regelgeving duiken en daarop een analyse plegen en aanbevelingen doen. Wel kunnen voorbeelden worden ontwikkeld hoe veiligheid, hygiëne en milieu in aansluiting op examenprogramma's en leerplandocumenten afdelingsoverstijgend kunnen worden aangepakt in de dagelijkse schoolpraktijk. Immers voldoen aan eisen is één ding, maar dat garandeert nog niet dat er veilig, hygiënisch en milieubewust gewerkt wordt. Veiligheid, hygiëne en milieu zijn niet alleen de verantwoordelijkheid van de veiligheids- of arbofunctionaris op school. Leerlingen moeten ook leren welke eisen er op dit terrein aan hen gesteld worden. Maar vooral moeten leerlingen leren hoe gewerkt moet worden conform veilige, hygiënische en milieutechnische randvoorwaarden. In onze visie moet de kern van de inspanningen een beïnvloeding zijn van het gedrag van leerlingen als aankomend beroepsbeoefenaars. Omdat het om gedragsverandering gaat vraagt dat geconcentreerde aandacht op het niveau van de organisatie en de medewerkers binnen de school. In school moet er sprake zijn van veiligheidsonderwijs 1, waarbij iedereen weet wat er van hem gevraagd wordt, daar naar handelt en elkaar daarop aanspreekt. Veiligheidsonderwijs is in het kader van onze opdracht een te beperkte term. (VHM) worden in onze visie als een samenhangend geheel gezien. Daarom spreken wij in dit document zo veel mogelijk van VHM-onderwijs, daar waar om welke reden dan ook over veiligheidsonderwijs of veiligheid wordt gesproken is het de bedoeling om ook aspecten van hygiëne en milieu aan het veiligheidsonderwijs te koppelen. In het verleden zijn er door SLO twee voorbeelden uitgewerkt die ook nu nog hun werk doen. Voor de afdeling consumptief in het vmbo is een hygiëneprogramma ontwikkeld. Voor de afdeling bouw in het vmbo is de arbofunctionaris binnen het leerwerkhuis geïntroduceerd. Werken volgens de ontwikkelde methodiek blijkt tot gewoontevorming te leiden die leerlingen meenemen als ze stage lopen of gaan werken. Veiligheid, hygiëne en milieu beperken zich echter niet tot een afdeling en een lokaal, maar moeten onderdeel zijn van een integraal veiligheidsbeleid van de hele school. In het kader van onze opdracht wil SLO een leerlijn VHM () ontwikkelen onder het motto '; hoe doe je dat'. De kern van de uitwerking bestaat uit het ontwikkelen van een afdeling- en sectoroverstijgend onderwijsconcept voor VHM. Met dit onderwijsconcept wil SLO invloed uitoefenen op drie niveaus van het vmbo onderwijs: schoolniveau: hoe kan het management van een school voldoende aandacht geven aan veiligheid, hygiëne en milieu en borgen dat in de school volgens de afspraken gewerkt wordt middenmanagementniveau: welke rol speelt de veiligheidsfunctionaris als het gaat om veilig, milieubewust en hygiënisch handelen en hoe kan deze functionaris naar het management, de docenten en de leerlingen de wil om veilig te werken versterken 1 VHM-onderwijs wordt in dit kader niet gezien als een apart vak, maar veiligjheids-, hygiëne- en milieu-aspecten moeten integraal zijn opgenomen in het onderwijsrpogramma en de organisatie in de klas. Het VHM-onderwijs moet gekoppeld zijn aan het beleid wat in dit kader gevoerd wordt op school. 5

8 klasniveau: welke structuur is in de klas gewenst om veilig, hygiënisch en milieubewust te werken en welke acties worden van leerlingen verwacht als het gaat om veilig, hygiënisch en milieubewust handelen. Doel van ons onderwijsconcept is een eerste kader te bieden voor het implementeren van een integraal veiligheids-, hygiëne- en milieuonderwijs binnen de school. Wij kiezen voor een bottum-up benadering en verwachten dat door ons onderwijsconcept op een logische wijze verbanden kunnen worden gelegd tussen de verschillende onderwijsniveaus. Het accent van de voorbeelden wordt gelegd bij praktijklessen van de beroepsgerichte vakken in de vmbo. Wij verwachten ook een uitstraling naar andere vakken. Deze publicatie biedt de scholen geen pasklare oplossing. Wij werken een visie uit in een onderwijsconcept. Drie verschillende voorbeelduitwerkingen geven een mogelijke invulling van het concept. Scholen kunnen de visie, het onderwijsconcept en de voorbeelduitwerkingen gebruiken en aanpassen aan hun eigen situatie. 1.2 Het kader Op verzoek van OCW zijn er voorstudies verricht rond het onderwerp veiligheid, milieu en hygiëne en heeft er overleg plaatsgevonden tussen verschillende directe betrokkenen. Op de uitkomsten van deze voorstudie, "Masterplan veiligheid, hygiëne en milieu in scholen voor VO" en het overleg borduurt deze publicatie voort. Vooral de stichting platforms vmbo speelt een sleutelrol. Met deze stichting is afstemming gezocht en wordt samengewerkt. Daarnaast is samengewerkt met KPC groep die aangegeven heeft ontwikkelde producten te willen implementeren. Om ontwikkeling en implementatie soepel te laten verlopen is bij de ontwikkeling van het onderwijsconcept een vertegenwoordiger van de KPC groep betrokken. 1.3 Probleemstelling Praktijklokalen blijken niet altijd aan de eisen te voldoen. Voldoen aan eisen die er gesteld worden is ook niet eenvoudig omdat er erg veel regelgeving is en de regels niet altijd eenduidig en gelijkluidend zijn. Bovendien is in scholen vaak geen sprake van een integraal veiligheids-, hygiëne- en milieubeleid. In de school is vaak een scheiding tussen veiligheidsonderwijs en het veiligheidsbeleid. De invulling van het VHM-beleid is vaak niet in de lessen geïntegreerd. Het niet integreren van het lesgeven in het VHM-beleid draagt niet bij aan een gewenste gedragsverandering van de leerling als aankomend beroepsbeoefenaar. Maar hoe moet het anders? De drie vragen die zich in dit kader aandienen zijn: Hoe kan het management van een school voldoende aandacht geven aan veiligheid, hygiëne en milieu en die aandacht borgen in de school, zodat er volgens afspraken gewerkt wordt. Welke rol speelt de veiligheidsfunctionaris als het gaat om veilig, milieubewust en hygiënisch handelen en hoe kan hij naar het management, de docenten en de leerlingen de wil om veilig te werken versterken. Wwelke structuur is in de klas gewenst om veilig, hygiënisch en milieubewust te werken, welke acties worden van leerlingen en docenten verwacht als het gaat om veilig, hygiënisch en milieubewust handelen. 1.4 Het beoogde resultaat Conform de opdracht moet het resultaat van de SLO-activiteiten een leerlijn VHM zijn, die aandacht besteedt aan de drie niveaus (school, middenmanagement en klas). Waar mogelijk wordt de leerlijn uitgewerkt in voorbeelden. Bij de uitwerking van de producten is het proces van bewustwording naar gedragsverandering op alle niveaus een belangrijk uitgangspunt. In het kader van het SLO-project wordt het accent gelegd op een gedragsverandering van de leerling als toekomstig beroepsbeoefenaar. Dus wordt het accent gelegd op de organisatie en het onderwijs in de klas. We zijn ons bewust, dat wanneer er in de klas aspecten van VHM geïntegreerd in het lesgeven worden ingevoerd, veranderingen op middenmanagement- en schoolmanagementniveau randvoorwaardelijk zijn. Ons uitgangspunt is dat vernieuwing van VHM-onderwijs in de klas een uitstraling moet hebben naar de andere niveaus. In die zin zien we het resultaat van onze inspanningen niet alleen als hulpmiddel voor het invoeren van VHM-onderwijs in de klas, maar ook als 6

9 ondersteuning van het VHM-beleid van de school. Waarbij wij vinden dat er een koppeling dient te zijn tussen het VHM-beleid van de school als bedrijf en werkgever en het VHM-beleid van de school als opleidingsinstituut. 1.5 Een eerste ontwerp SLO heeft een leerlijn veiligheid ontwikkeld onder het motto 'Veiligheid, hygiëne en milieu hoe doe je dat?' Doel is scholen een eerste kader te bieden voor het implementeren van een integraal afdelingsoverstijgend veiligheids-, hygiëne- en milieuonderwijs binnen de school, met een accent op de beroepsgerichte vakken in het vmbo. Het ontwerp: De invulling is geconcentreerd op het algemeen toepasbaar maken voor de functiegerichte invulling van de hygiënefunctionaris en de arbofunctionaris voor alle afdelingen. Dit wordt gedaan door een afdelingsneutraal instrument te ontwikkelen. Voor milieu is op dezelfde basis een soortgelijk instrument gemaakt. Het instrument moet voor de scholen een raamwerk bieden om de leerlingen op een actieve wijze een rol te geven bij een mogelijke invulling van veiligheid, hygiëne en milieu in de leeromgeving. Hierbij vormt de invulling van geïntegreerd veiligheids-, hygiëne-, milieuonderwijs het uitgangspunt. Het ontwerp is uitgewerkt op basis van de volgende uitgangspunten: 1. Probeer om een koppeling te leggen tussen gedrag en de gevolgen van het gedrag. 2. Ook kan gedacht worden aan het geven van een taak aan de leerling bij de inrichting van een leeromgeving in het kader van het verbeteren van veiligheid, hygiëne en milieu-aspecten. Het uitvoeren van een pré-inspectie zoals KPC groep voorstelt (in ontwikkeling). 3. Betrek de leerlingen op een serieuze manier bij de inrichting van de leeromgeving en het gebruik van apparatuur. Maak leerlingen medeverantwoordelijk voor de leeromgeving. 4. Koppel het werk van de formele arbocommissie en arbocoördinator aan de gesimuleerde situatie in de verschillende leeromgevingen. Hier is dan een koppeling tussen het formele arbobeleid binnen de school die volgens de wet door de school moet worden gevoerd als normale bedrijfsvoering mogelijk. 5. De invulling voor milieu moet in relatie tot de andere onderwerpen uitgewerkt worden. Maar één belangrijk aspect voor invulling kan zijn door uit te gaan van minimaal gebruik van hoeveelheden. Dus door kritisch te kijken naar omvang van producten of bijvoorbeeld bij scheikunde te streven naar minimaal gebruik van grondstoffen bij het uitvoeren van proeven. 6. Als leerlingen worden opgevoed door kritisch te kijken naar opdrachten in het kader van veiligheid, hygiëne en milieu kan het voorkomen dat docenten in dit kader ook door leerlingen worden aangesproken. Docenten kunnen worden aangesproken in een praktijkruimte, bijvoorbeeld omdat ze niet voldoen aan veiligheidsvoorschriften, of omdat ze niet de juiste bedrijfskleding aan hebben. Dit vereist een andere houding van docenten. 7. Een andere suggestie is om leerlingen bij arbotrainingen en bij het arbobeleid in de school te betrekken. In het hoofdstuk 3 wordt het ontwerp uitgewerkt in controlelijsten voor veiligheid, hygiëne en milieu. 7

10

11 2. Voorwaarden voor VHM-onderwijs 2.1 Inleiding SLO heeft een leerlijn VHM ontwikkeld, die aandacht besteedt aan de drie niveaus (school, middenmanagement en klas). De leerlijn is uitgewerkt in een instrument met drie voorbeelduitwerkingen. In dit document zijn voor VHM afdelingsoverstijgende controlelijsten uitgewerkt. Indien gewenst kunnen de controlelijsten aangepast worden aan de sector, de afdeling en de school. Per controlelijst is voorbeeldlesmateriaal uitgewerkt. Het lesmateriaal heeft de intentie dat het aansluitend aan de controlelijsten direct kan worden gebruikt in de klas. Bij de uitwerking van de producten is het proces van bewustwording naar gedragsverandering op alle niveaus een belangrijk uitgangspunt. Het accent is gelegd op een gedragsverandering van de leerling als toekomstig beroepsbeoefenaar. We zijn ons bewust, dat wanneer er in de klas aspecten van VHM geïntegreerd in het lesgeven worden ingevoerd, veranderingen op middenmanagement- en schoolmanagementniveau randvoorwaardelijk zijn. Ons uitgangspunt is dat vernieuwing van VHM-onderwijs in de klas een uitstraling moet hebben naar de andere niveaus. In die zin zien we het resultaat van onze inspanningen niet alleen als hulpmiddel voor het invoeren van VHM-onderwijs in de klas, maar ook als ondersteuning van het VHM beleid van de school. Waarbij wij vinden dat er een koppeling dient te zijn tussen het VHM beleid van de school als bedrijf en werkgever en het VHM-beleid van de school als opleidingsinstituut. Deze publicatie bevat alleen voorstellen voor het inrichten van VHM-beleid van de school als opleidingsinstituut. Voor de wijze waarop de school haar VHM-beleid als bedrijf en werkgever kan of moet inrichten loopt in aansluiting op dit project een project van het SPV (Stichting Platforms Vmbo). Voordat we ons instrument presenteren gaan we in dit hoofdstuk eerst in op een aantal voorwaarden. Dit zijn: De wettelijke kaders Arbo en veiligheid in de examenprogramma's vmbo VHM, een onderwijskundige aanpak Toetsing Kwaliteitsbewaking 2.2 Wettelijke kaders Om de effectiviteit van het VHM-onderwijs in de school te garanderen, moet er binnen de school een gericht VHMbeleid worden gevoerd. Dit beleid kan dat het beste planmatig worden georganiseerd. Wettelijke kaders en eisen worden als onderlegger gebruikt. De tabel geeft een overzicht van de belangrijke wettelijke kaders, eisen en regelgeving 2 Onderwerp Disciplines Aanduiding Toelichting Arbeidsomstandighedenwet De Arbowet speelt slechts een indirecte rol in de relatie werkgever werknemer. De sancties op het niet nakomen van verplichtingen uit de 2 De tabel is gebaseerd op de tabel in het "Masterplan in scholen voor VO"; J. Gubbels en F. den Dekker, januari

12 Onderwerp Disciplines Aanduiding Toelichting Arbowet zijn afkomstig van de overheid. Ze zijn strafrechtelijk en bestuursrechtelijk van aard (een straf opgelegd door de rechter, of een bestuurlijke boete opgelegd door de Arbeidsinspectie). Arbobesluit Arboconvenanten Arboinformatiebladen Arboregeling Beleidsregels Milieuwetten Gebruiksvergunning Afgegeven door de gemeente. De brandweer is toezichthouder. Europese normalisatie Nederlandse normalisatie Europese normen A = Algemeen B = Globaal C = Vakspecifiek Veiligheid van elektrische installaties met hoge of lage spanning NEN-EN Geeft de eisen weer voor de veiligheid van elektrische installaties met hoge of lage spanning. Deze eisen zijn van toepassing op procedures voor bedrijfsvoering, arbeid en onderhoud. De norm geldt voor alle elektronische en nietelektrotechnische werkzaamheden, zoals bouwwerkzaamheden nabij bovengrondse leidingen of ondergrondse kabels. Realisatie elektriciteit installaties NEN 1010 Bevat bepalingen voor het ontwerp en de realisatie van veilige, doelmatige en goed functionerende elektrische installaties. Werkzaamheden aan, met of nabij elektrische installaties NEN 3140 Bevat toepassing op alle bedrijfsvoering van en werkzaamheden aan, met of nabij elektrische installaties. Deze installaties hebben een spanningsniveau van extra lage spanning tot en met hoge spanning. Machineveiligheid NEN 1050 De warenwet De bereiding en behandeling van levensmiddelen Warenwetbesluit: Bereiding en behandeling van levensmiddelen en hygiëne van levensmiddelen. De Warenwet is een 'raamwet'. Dat wil zeggen dat deze wet de basis vormt voor een groot aantal 'algemene maatregelen van bestuur', die in het geval van de Warenwet, 'Warenwetbesluiten' genoemd worden. Verordening De bereiding en HACCP: (Hazard De voorschriften uit de 10

13 Onderwerp Disciplines Aanduiding Toelichting (EG) 852/200 behandeling van levensmiddelen Analysis Critical Control Points). Vrij vertaald: een analyse van kritische punten waarop extra goed gelet moet worden verordening (EG) 852/2004 verplichten de exploitanten van levensmiddelenbedrijven onder meer dat zij ieder aspect van hun werkzaamheden, dat bepalend is voor de veiligheid van de in hun levensmiddelenbedrijf geproduceerde levensmiddelen, in kaart brengen. Vervolgens moeten zij, om de veiligheid van die levensmiddelen te kunnen waarborgen, met behulp van het HACCP-systeem, de in artikel 5 van de verordening omschreven handelingen uitvoeren en de resultaten daarvan vastleggen in een voedselveiligheidssysteem. In dat systeem moeten alle kritische aspecten van de werkwijze zijn omschreven met daarbij de maatregelen die nodig zijn om elk risico, met betrekking tot de veiligheid van het levensmiddel, uit te sluiten. Bouwkundige voorschriften Brandveiligheid Het landelijke Bouwbesluit In het Bouwbesluit zijn voornamelijk bouwkundige voorschriften opgenomen, die betrekking hebben op de brandveiligheid van diverse gebouwen (en bouwwerken). Brandveiligheid De gemeentelijke bouwverordening De gemeentelijke Bouwverordening is een aanvulling op dit landelijke Bouwbesluit en regelt o.m. het brandveilige gebruik van bouwwerken. Brandveiligheid Gebruikersvergunning De gebruiksregels (veelal gebundeld in de gebruiksvergunning) hebben betrekking op de veiligheid van gebruikers van het bouwwerk. Deze regels gaan onder meer over het ontstaan van brand, de maximale aantallen personen in een bepaald bouwwerk, het bestrijden van brand, het onderhoud van (brandveiligheids)installaties en de beheersbaarheid van brand. Denk daarbij ook aan vluchtwegen, onderhoud 11

14 Onderwerp Disciplines Aanduiding Toelichting sprinklerinstallatie, toezicht door de gebruiker, open vuur, gebruik elektra, onderhoud blusmiddelen en dergelijke. Algemeen Burgerlijk Wetboek De zorgplicht Art Bezoekers: De zorgplichten vinden hun oorsprong in het Burgerlijk Wetboek onder vernoeming van art De zorgplichten gelden feitelijk voor een ieder die ergens eigenaar van is en of uit hoofde daarvan moet voldoen aan de zorg van die eigendommen. Art Zorgplicht werkgevers Werknemer: Wanneer de werkgever zijn plichten op grond van het genoemde artikel Burgerlijk Wetboek jegens de werknemer verzaakt, dan is het de werknemer die hem aansprakelijk kan stellen voor de schade. Veel scholen gebruiken de wettelijke kaders als onderlegger voor het inrichten van een VHM-beleid en het opstellen van een schooleigen veiligheidsplan. Hierna hebben we in een schema weergegeven uit welke elementen een dergelijk veiligheidsplan kan worden samengesteld. 12

15 Schematische weergave van het inrichten van een veiligheidsplan 3 Wettelijk kader en regelgeving Wet Normadvies Kwaliteit HACCP Arbeidsomstandigheden Arbeidsomstandighedenw et Veiligheidsnormen Milieu Milieuwet Burgerlijk wetboek Bouwkundige voorschriften VEILIGHEIDSPLAN (bundeling van activiteiten) School RI & E Schoolnoodplan BHV-EHBO Arbobeleidsplan Sociaal veiligheidsbeleid Toetsing en advisering Externe Arbeidsinspectie Arbodienst Voedsel & Waren Autoriteit Brandweer Interne MR Preventiemedewerker Arbocoördinator Toezichthouders De verantwoordelijkheden In de navolgende tabel zijn de verantwoordelijken weergegeven. Onderwerp Disciplines Eind verantwoordelijke Uitvoerende verantwoordelijke Vakspecifieke uitvoering Veiligheidsplan Directie Management 1 RI & E Directie Arbocoördinator Medewerkers 2 Schoolnoodplan Directie Management 3 BHV Directie Bedrijfhulpverlener(s) EHBO-ers 4 Sociaal Preventiemedewerker *) veiligheidsbeleid 5 Arbobeleidsplan Bevoegd gezag Arbocoördinator 6 HACCP Gecertificeerde medewerkers **) Betrokken medewerkers 7 Veiligheidnormen Gecertificeerde medewerkers **) Betrokken medewerkers 3 Het schema komt uit het "Masterplan voor VO". J. Gubbels en F. den Dekker, januari

16 *) Door de wetswijziging, 1 juli 2005, moet elk bevoegd gezag van de school minstens één werknemer aanwijzen voor de functie van preventiemedewerker, vaak wordt deze functie gekoppeld met die van arbocoördinator. **) Dit kunnen medewerkers zijn van de eigen school die een specifieke deskundigheid kunnen inzetten in het kader van het veiligheidsplan. Wat opvalt is dat de docenten en leerlingen geen rol en geen verantwoordelijkheden hebben in deze opzet. Bovendien garandeert een goed opgezet veiligheidsplan nog niet dat er ook daadwerkelijk veilig gewerkt wordt in de klas. Leerlingen zullen dit vaak nog moeten leren. In het ontwikkelde instrument laten we zien hoe dat kan. Het uitgangspunt daarbij is dat er sprake moet zijn van veiligheidsonderwijs of nog beter VHM-onderwijs. Dit VHM-onderwijs zien we niet als een apart vak maar de veiligheids-, hygiene-, en milieu-aspecten moeten integraal opgenomen zijn in het onderwijsprogramma en de organisatie in de klas. Hierbij is het van groot belang dat iedereen binnen de onderwijsorganisatie weet wat er van hem gevraagd wordt, daar naar handelt en elkaar daarop aanspreekt. Leerlingen zullen dus moeten leren om onveilige situaties en handelingen te melden bij de verantwoordelijke docent. De docent moet dit soort meldingen niet zien als kritiek op zijn functioneren en zijn organisatie maar de melding juist belonen en de noodzakelijke maatregelen treffen. 2.3 Arbo en veiligheid in de examenprogramma's vmbo Arbo en veiligheid zijn belangrijke onderwerpen in het onderwijs. In het beroepsonderwijs neemt arbo en veiligheid een speciale plaats in. Niet alleen moeten leerlingen werken in een veilige leeromgeving, ook moeten leerlingen in die veilige leeromgeving een attitude ontwikkelen die een voorbereiding vormt op een veilige werkhouding in de latere beroepspraktijk. arbo en veiligheid moeten in die zin een geïntegreerd onderdeel vormen van het onderwijs. Voor het op een gestructureerde wijze leren en oefenen van een veilige werkhouding is een instrument. Niet alleen op de werkplekken binnen de school, maar ook tijdens het leren in een bedrijf (of ander buitenschoolse activiteit). In dit kader heeft het Platform vmbo Metaaltechniek in het jaar 2006 aan SLO gevraagd om arbo en veiligheid in de examenprogramma's vmbo te onderzoeken. Met de aanvraag wil de opdrachtgever aandacht vragen voor een integrale toepassing van arbo en veiligheid in het curriculum van de beroepsvoorbereidende programma's. Het onderzoek is in twee stappen uitgevoerd: Stap 1: Voorafgaand aan de analyse is een algemene checklist arbo met relevante veiligheid en arbo-aspecten opgesteld. Stap 2: Met behulp van de checklist veiligheid en arbo-aspecten is vervolgens de analyse uitgevoerd op de examenprogramma's metaaltechniek, metalektro, elektrotechniek, instalektro en installatietechniek. De algemene checklist is opgesteld op basis van de inhoudsopgave van de beleidsregels Arbowet Op die wijze wordt de analyse gekoppeld aan een formeel aanvaarde indeling, namelijk die van de Arbowet. In deze wet worden de beleidsregels geordend naar thema's, bijvoorbeeld Inrichting (werk) arbeidsplaatsen. Zie onderstaand voorbeeld: Checklist arbo Inrichting (werk) arbeidsplaatsen Beleidsregel 3.4 Aanleg en gebruik van elektrische installaties Is de capaciteit van de elektrische installatie voldoende? Zijn er voor de elektrische apparatuur opvangvoorzieningen? 14

17 Beleidsregel 3.5 Beleidsregel 3.6 Elektrotechnische, bedienings- en andere werkzaamheden Vluchtwegen en nooduitgangen Worden spanningskabels afgeschermd? Zijn er vluchtroutes aanwezig? Voor meer informatie verwijzen we naar de publicatie "Arbo en veiligheid in de examenprogramma's MT, ET, IT en IE, Enschede december 2006, Peter Groothengel en Wim Kluvers". De publicatie is te downloaden via de website van SLO: 2.4, een onderwijskundige aanpak Ieder jaar overlijden er in Nederland ongeveer zeventig mensen door een ongeval op het werk 4. Veel meer mensen raken tijdens het werk meer of minder ernstig gewond. Naast deze ongevallen gebeuren er nog veel meer incidenten. Dat zijn bijna-ongelukken waarbij het nog net goed gaat. U herkent deze incidenten vast wel. Incidenten waarbij u achteraf opgelucht adem haalt en denkt: "pfff, dat ging maar net goed". Incidenten zijn meestal het gevolg van onveilige situaties of onveilige handelingen. Veroorzaakt door kleine onachtzaamheden die grote gevolgen kunnen hebben. Een stapel boeken die op de trap in uw lokaal liggen. Een verlengsnoer met een kapotte stekker, die kast voor de nooduitgang, een vloertegel die los ligt, allemaal voorbeelden van onveilige situaties. Onveilige handelingen zijn bijvoorbeeld: boren zonder veiligheidsbril, een leerling laten werken aan een machine die hij niet kent, maar ook de klas zonder toezicht laten werken. De verhouding tussen het aantal dodelijke slachtoffers en het aantal incidenten is duidelijk. Er zijn gelukkig relatief weinig dodelijke slachtoffers vergeleken met het aantal incidenten. In de volgende figuur is dit goed te zien. Het topje wordt gevormd door de dodelijke ongelukken. Daaronder staan de ongevallen waarbij er gewonden zijn te betreuren (van pleister tot rolstoel...). In de basis van de driehoek staan de incidenten. Dodelijke ongevallen Bedrijfsongevallen met gewonden Incidenten (bijna-ongevallen) 4 Bronnen: Enquête Beroepsbevolking (EBB) 2003, Centraal Bureau voor de Statistiek; Letsel Informatie Systeem 2003, Consument en Veiligheid; Statistiek Niet-natuurlijke Dood 2003, Centraal Bureau voor de Statistiek inclusief gegevens van de Arbeidsinspectie. 15

18 Dodelijke ongevallen Bedrijfsongevallen met gewonden Incidenten (bijna-ongevallen) Verminderde aantal incidenten Door het verminderen van het aantal incidenten verkleint u de gehele driehoek en zal dus ook het aantal ongevallen met gewonde en dodelijke slachtoffers verminderen! Het idee is nu om door onze lesaanpak dit aantal incidenten te verminderen. Hoe verkleint u het aantal incidenten? De voorgaande theorie geldt natuurlijk ook voor de situatie op scholen en met name die van de praktijklokalen in het vmbo. Hier staan immers machines, werktuigen en gereedschappen terwijl er vaak grote groepen kinderen (tot en met 15 jaar) en jeugdigen (16 en 17 jaar) in werken. Het aantal incidenten in praktijklokalen kunt u verminderen door je te richten op het volgende: A. Een veilig lokaal. B. Een integraal schoolveiligheidsplan. C. Verantwoordelijke leerlingen. D. De opleidingstaken. E. De organisatie in de klas. A. Een veilig lokaal Een veilig lokaal is een lokaal dat allereerst voldoet aan de wettelijke eisen. Alle voorzieningen die nodig zijn, zoals noodverlichting, nooduitgangen, vluchtwegen, noodstop- en nulspanningsbeveiliging bij machines zijn aanwezig, worden op de juiste wijze aangegeven en worden regelmatig gecontroleerd op werking en deugdelijkheid. B. Een integraal schoolveiligheidsplan In het veiligheidsplan van de school is opgenomen wie, wat en waarvoor verantwoordelijk is. (zie tabel "verantwoordelijken" in paragraaf 2.2). In dit veiligheidsplan staat ook op welke manier de keuring van machines en gereedschap is geregeld. Wat hier niet in geregeld is, is hoe de leerlingen hier mee om moeten gaan. Wat moet de leerling doen als hij ziet dat er bijvoorbeeld een onveilige situatie is ontstaan of dat een klasgenoot een onveilige handeling verricht? C. Verantwoordelijke leerlingen Deze leerlingen moeten het gebruik en de omgang met deze machines en gereedschappen nog leren. Omdat ze nog geen kennis hebben van het gebruik van deze middelen zien ze ook het gevaar niet. Er zal dus kennis moeten worden aangeleerd over het veilig gebruikmaken van de praktijkruimte, Er moeten machine-instructies bij elke machine aanwezig zijn. Maar behalve het aanleren van kennis is het veel belangrijker dat de leerlingen zich veilig gaan gedragen. Veiligheid, milieu en hygiëne moet tussen de oren komen. Er moet een veilig klimaat in de klas ontstaan waar geen sprake is van klikken maar van verantwoordelijke leerlingen. Leerlingen die zich verantwoordelijk voelen voor het eigen lokaal en dit als hun werkomgeving ervaren waar ze zich veilig voelen. 16

19 D. De opleidingstaken Het aanleren van kennis over veiligheid, milieu en hygiëne moet niet als een apart vak worden opgevoerd maar een vast onderdeel zijn van het lesprogramma. Bij VHM-onderwijs wordt er gewerkt met functionarissen in een roulatiesysteem die, aan de hand van controlelijsten, dagelijkse en wekelijkse controles moeten uitvoeren, rapporteren en informeren. Het VHM-onderwijs bestaat, samengevat uit tien kenmerken: 1. VHM-onderwijs is geïntegreerd in de dagelijkse lespraktijk. 2. Werkt met functionarissen (voor veiligheid, milieu en hygiëne) in een roulatiesysteem. 3. De functionarissen werken in een periode samen met de arbomedewerker van school. 4. Iedere leerling is een bepaalde tijd functionaris, herkenbaar aan een hesje. 5. De functionaris werkt aan de hand van controlelijsten. 6. Op deze controlelijsten staan verwijzingen naar kennisbronnen. 7. Na de periode is er een toets. 8. Is deze voldoende afgesloten dan werkt de functionaris zijn opvolger in. 9. Is de toets onvoldoende dan blijft de functionaris in dienst en maakt een herkansing. 10. In het PTA is VHM opgenomen als verplicht onderdeel voor het schoolexamen. In hoofdstuk 3 ziet u drie voorbeeldcontrolelijsten voor veiligheid, milieu en hygiëne. E. De organisatie in de klas De docent heeft een belangrijke taak om zijn lokaal veilig te maken en te houden. De docent is immers verantwoordelijk voor de leeromgeving. Hij zal er dus bijvoorbeeld voor moeten zorgen dat de nooduitgangen en de vluchtwegen vrij toegankelijk zijn (en blijven). Om het aantal incidenten te verminderen is het verstandig om de praktijkruimte overzichtelijk in te richten en het lokaal steeds goed op (te laten) ruimen. Een schoon lokaal zonder afval of andere obstakels op de werkplekken werkt niet alleen prettig. Het is bovendien veiliger! Een aantal tips voor de docent: 1. Zorg voor een veilig klimaat in de klas. 2. Zorg voor een overzichtelijk lokaal. 3. Zorg dat u als docent steeds een goed overzicht hebt op de klas. 4. Zorg voor een schoon lokaal, maak een opruimrooster. 5. Eis van de directie dat alle veiligheidsvoorzieningen zijn aangebracht en werken. 6. Zorg dat uzelf als docent de juiste scholing hebt gehad (VCA, EHBO, reanimatie). Hoe de docent moet lesgeven is niet samen te vatten in een paar tips. Het gedrag van de docent moet immers ook afgestemd zijn op de gemeenschappelijke verantwoordelijkheid. Hoe moet hij reageren als een leerling zegt dat het gereedschap niet is gekeurd? Of dat een leerling hem attent maakt op het feit dat er leerlingen zijn die gooien met schroeven? Hier zijn geen tips voor te geven. Dit vereist een coöperatieve grondhouding waarin de docent zijn leerlingen serieus neemt en met respect verantwoordelijkheden kan delen. U kunt de organisatie in de klas zo inrichten dat u de leerlingen verantwoordelijker maakt. Dit doet u door bijvoorbeeld de leerlingen te betrekken bij alle activiteiten. Leerlingen hebben vaak goede ideeën over het onderwijs. Maak samen met de leerlingen afspraken over welk gedrag wel en welk gedrag niet getolereerd kan worden. Gebruik daarvoor de veiligheidseisen en leg uit waarom bepaald gedrag niet kan of mag. Stel samen met de leerlingen een VHM-contract op waarin staat welke afspraken er gemaakt zijn en laat dit de leerlingen ondertekenen bij het begin van een leerjaar. Leg uit dat er daardoor minder incidenten en dus ongevallen plaats zullen vinden. Laat leerlingen meedenken over de (nieuwe) inventaris. Laat leerlingen het lokaal opvrolijken door een muurschildering of graffiti aan te brengen. Het is ook hun lokaal! Nodig regelmatig mensen uit die werkzaam zijn in het bedrijfsleven of het vervolgonderwijs. Leg de leerlingen van te voren uit dat er gasten komen en dat het lokaal natuurlijk tiptop in orde moet zijn. Bedank vervolgens de leerlingen voor hun opruim- en schoonmaakwerkzaamheden waar deze gasten bij zijn. Maak ze trots op hun lokaal. Dit geldt 17

20 natuurlijk ook voor ouderavonden en dergelijke. Hierbij kun u de leerlingen hun eigen werkstukken laten presenteren, eventueel ondersteunt met foto- en videoregistraties. Accepteer nooit dat een klas het lokaal verlaat zonder dat er is opgeruimd! Ruim één keer per week het lokaal extra goed op en maak het lokaal grondig schoon. Beloon na afloop de leerlingen, bijvoorbeeld met een glaasje cola en chips. Een kleine investering voor een prachtige weekafsluiting! Kortom creëer een klimaat waar het gezellig, verantwoord, schoon en vooral veilig werken is! Een leuke manier om de leerlingen te belonen is het spelen van het spel 'Masters of makeover', een online game over veilig werken! Dit spel is in het kader van het arboconvenant voor de installatie- en isolatiebranches speciaal voor het vmbo ontwikkelt in opdracht van OTIB en OOI, de opleidingsfondsen van de twee branches. Door het spelen van verschillende missies ervaart een speler welke gevolgen het kan hebben als de veiligheidsvoorschriften niet worden toegepast. De game traint leerlingen in het toepassen van de veiligheidvoorschriften, geeft tips over persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM's) en laat zien hoe een te grote fysieke belasting voorkomen kan worden. 2.5 Kwaliteitsbewaking Het is van belang om regelmatig het lokaal te laten controleren en de procedures te checken. Dit kan door een regelmatig terugkerende audit (bv. 2 x per jaar) door bijvoorbeeld een arbomedewerker van school. Voor leerlingen is het reuze interessant om de arbeidsinspectie in de klas uit te nodigen. Laat de inspecteur vertellen over ongevallen en hoe deze voorkomen hadden kunnen worden. De KPC groep ontwikkelt in aansluiting op dit project een procedure voor een pré-inspectie. Voor meer informatie hierover verwijzen we naar KPC groep in Den Bosch of TIPS! Behalve de arbeidsinspectie is het ook aan te raden om contact op te nemen met een groot bedrijf in de regio. De meeste grote bedrijven hebben een arbomedewerker in dienst die verantwoordelijk is voor de arbeidomstandigheden en de veiligheidsvoorschriften in het bedrijf. Veel van deze bedrijven geven nieuwe medewerkers een standaard veiligheidscursus. Er zijn voorbeelden van vmbo-scholen waarbij de leerlingen voordat ze stage gaan lopen eerst deze veiligheidscursus moeten volgen bij dat bedrijf. De leerlingen krijgen hierna een bewijs van deelname die ze kunnen laten zien bij het stagebedrijf. Het is mogelijk om de leerlingen een VCA diploma te laten halen. Voorbeelden hiervan zijn te vinden op: Meer informatie over het basisdiploma VCA voor het vmbo is te vinden op: