UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "UvA-DARE (Digital Academic Repository)"

Transcriptie

1 UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het handhavingsonderzoek. Behoren het handhavingstoezicht, het boeteonderzoek en de opsporing verschillend te worden genormeerd? Een interne rechtsvergelijking. Jansen, O.J.D.M.L. Link to publication Citation for published version (APA): Jansen, O. J. D. M. L. (1999). Het handhavingsonderzoek. Behoren het handhavingstoezicht, het boeteonderzoek en de opsporing verschillend te worden genormeerd? Een interne rechtsvergelijking. Nijmegen: Ars Aequi Libri General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam ( Download date: 10 jan. 2017

2 6 Enkele normen uit artikel 6 EVRM 6.1 inleiding De burger die wordt geconfronteerd met de aantijging door de overheid dat hij een wettelijk voorschrift niet naleeft, moet zich daartegen kunnen weren. Hij beschikt over een aantal verdedigingsrechten. De hiermee samenhangende normen zijn met name neergelegd in artikel 6 EVRM. 1 In dit hoofdstuk beschrijf ik enkele normen uit deze bepaling die van belang (kunnen) zijn voor het handhavingstoezicht, het boeteonderzoek en de opsporing. De vraag of en in welke mate artikel 6 EVRM de voorfase, de fase voorafgaand aan de rechterlijke fase waartoe de drie onderzoeksvormen behoren, normeert, is niet gemakkelijk te beantwoorden. De bepaling ziet immers vooral op het proces bij de rechter. Bovendien bekijkt het EHRM meestal het verloop van de gehele procedure, voordat het tot een schending van artikel 6 EVRM concludeert. Dit betekent dat een fout in de voorfase in een latere fase nog kan worden hersteld. In 6.2 verken ik het bereik van artikel 6 EVRM in de voorfase, voorzover van belang voor het handhavingstoezicht, de opsporing en het boeteonderzoek. In dit hoofdstuk worden besproken het nemo fene/wrbeginsel ( 6.3), de informatie over de beschuldiging ( 6.4), het recht op deugdelijke voorbereiding van zijn verdediging ( 6.5), dat op bijstand door een raadsman ( 6.6), het recht op tolkenhulp ( 6.7) en dat om getuigen te ondervragen ( 6.8). Ik sluit het hoofdstuk af met een samenvatting ( 6.9). Artikel 14 IVBP is vrijwel gelijk aan artikel 6 EVRM. Het belangrijkste verschil is dat in de eerste bepaling het recht op beslechting van een geschil bij twee rechterlijke instanties is geregeld en in de tweede niet. De laatste bepaling speelt in literatuur en jurisprudentie een grotere rol. Ik beperk mij in dit boek dan ook vooral tot de normen uit artikel 6 EVRM. De tekst van deze bepaling luidt (Trb. 1990, 156): l.bij het vaststellen van zijn burgerlijke rechten en verplichtingen of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde vervolging heeft een ieder recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke termijn, door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht dat bij de wet is ingesteld. De uitspraak moet in het openbaar worden gewezen maar de toegang tot de rechtszaal kan aan de pers en het publiek worden ontzegd, gedurende de gehele terechtzitting of een deel daarvan, in het belang van de goede zeden, van de openbare orde of nationale veiligheid in een democratische samenleving, wanneer de belangen van minderjarigen of de bescherming van het privé leven van procespartijen dit eisen of, in die mate als door de rechter onder bijzondere omstandigheden strikt noodzakelijk wordt geoordeeld, wanneer de openbaarheid de belangen van een behoorlijke rechtspleging zou schaden. 2. Een ieder tegen wie een vervolging is ingesteld, wordt voor onschuldig gehouden totdat zijn schuld in rechte is komen vast te staan. 3. Een ieder tegen wie een vervolging is ingesteld, heeft in het bijzonder de volgende rechten: a. onverwijld, in een taal die hij verstaat en in bijzonderheden, op de hoogte te worden gesteld van de aard en de reden van de tegen hem ingebrachte beschuldiging; b. te beschikken over de tijd en faciliteiten die nodig zijn voor de voorbereiding van zijn verdediging; c. zich zelf te verdedigen of daarbij de bijstand te hebben van een raadsman naar eigen keuze of, indien hij niet over voldoende middelen beschikt om een raadsman te bekostigen, kosteloos door een toegevoegd advocaat te kunnen worden bijgestaan, indien de belangen van een behoorlijke rechtspleging dit eisen: d. de getuigen à charge te ondervragen of te doen ondervragen en het oproepen en de ondervraging van getuigen à décharge te doen geschieden onder dezelfde voorwaarden als het geval is met de getuigen à charge; e. zich kosteloos te doen bijstaan door een tolk, indien hij de taal die ter terechtzitting wordt gebezigd niet verstaat of niet spreekt. 137

3 HOOFDSTUK het bereik van artikel 6 EVRM Artikel 6 EVRM ziet vooral op het proces bij de rechter die oordeelt over de vaststelling van zijn civil rights and obligations en de tegen hem uitgebrachte criminal charge? Ik zal in dit hoofdstuk laten zien dat deze bepaling ook normen levert voor de overheidshandelingen - in dit boek de handelingen bij het handhavingstoezicht, de opsporing en het boeteonderzoek - voorafgaand aan de procedure bij de rechter, de voorfase. 3 De charged person en hij die geconfronteerd wordt met de determination of his civil rights and obligations heeft recht op een fair and public hearing binnen een redelijke termijn door een onafhankelijke en onpartijdige rechter. Zowel bij de determination of his civil rights and obligations als bij de determination of any criminal charge against him dient het rechterlijk oordeel - behoudens uitzonderingen - in het openbaar te worden uitgesproken. Indien er sprake is van een criminal charge, dan gelden de waarborgen van het tweede en het derde lid van artikel 6 EVRM rechtstreeks voor de charged person. Deze waarborgen worden beschouwd als een niet-limitatieve uitwerking van het recht van deze persoon op een fair hearing. Hij dient voor onschuldig worden gehouden totdat zijn schuld wettig is bewezen (artikel 6, tweede lid, EVRM: de onschuldpresumptie). Ook dient hij zo snel mogelijk ('promptly') gedetailleerd en in de taal die hij verstaat op de hoogte te worden gebracht van de tegen hem bestaande beschuldiging. Hij dient zich op zijn verdediging te kunnen voorbereiden; hij heeft recht op rechtsbijstand en op bijstand van een tolk. Ten slotte beschikt hij over het recht om getuigen te horen. Het EHRM interpreteert de zinsneden determination of his civil rights and obligations en criminal charge against him autonoom. Een algemene beschrijving van de overheidshandelingen die binnen het bereik van deze zinsneden vallen past in dit boek niet. 4 Ik besteed in dit hoofdstuk slechts aandacht aan de vraag welke normen uit artikel 6 EVRM gelden voor het handhavingstoezicht, het boeteonderzoek en de opsporing dat dient ter voorbereiding van een criminal charge of een beslissing omtrent civil rights and obligations. De waarborgen van artikel 6 EVRM gaan uit van de procedure bij de rechter. Het EHRM kijkt bij de vraag of de betrokkene een fair trial heeft gehad, naar de gehele procedure. Het is niet eenvoudig om vast te stellen welke eisen artikel 6 EVRM aan de voorfase stelt. 3 Eventuele tekortkomingen in de primaire fase kunnen nog worden hersteld in de bezwaarschriftfase, verzuimen bij de opsporing in het gerechtelijk vooronderzoek, gebreken in de bestuurlijke fase kunnen soms ook nog in de rechterlijke worden hersteld. Een aantal 2 De persoon tegen wie zo'n charge is uitgebracht duid ik in dit boek meestal aan met charged person. 3 In de strafvorderlijke procedure is dit de fase voorafgaand aan het onderzoek ter terechtzitting: het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk vooronderzoek vallen hierbinnen. Dat geldt ook voor het strafrechtelijk financieel onderzoek. In het bestuursrecht bestaat deze fase uit de voorbereiding van het primaire besluit (primaire fase) en de voorbereiding van de beslissing op bezwaar of administratief beroep. Deze laatste en de primaire fase worden wel aangeduid als bestuurlijke fase. Dit begrip kan in de strafvorderlijke procedure niet goed worden gehanteerd. 4 Ik verwijs daarvoor naar Viering Zie hierover bijvoorbeeld Von Brücken Fock 1983, blz en Lensing

4 ENKELE NORMEN UIT ARTIKEL 6 EVRM normen kunnen uitsluitend voor de rechterlijke fase gelden, zoals de vereiste berechting door een onafhankelijke rechter, 6 andere normen gelden in beginsel ook in de voorfase, zoals de tolkenhulp. 7 De wijze waarop de voorfase is ingericht, heeft gevolgen voor de mate waarin de betrokkene in de daarop volgende fase zijn rechten kan uitoefenen. Indien een aantal rechten niet geldt in de voorfase, zouden zij illusoir (kunnen) worden. 8 Van Russen Groen hanteert het uitgangspunt dat ten aanzien van het 'bestuursstrafrecht' de normen uit artikel 6 EVRM zo volledig mogelijk tot hun recht dienen te komen. 'Artikel 6 EVRM geldt reeds in de voorfase. Deze fase is beslissend voor de boeteprocedure in de zin dat in deze fase de sanctie wordt opgelegd. Het opleggen van bestraffnde sancties blijft een rechterlijke taak, die slechts door de administratie wordt waargenomen. De eisen die artikel 6 EVRM aan de rechter stelt dienen daarom direct en indirect door te werken in het optreden van zijn waarnemer, de administratie. De omstandigheden dat een sanctie wordt opgelegd in een voorfase die niet in alle opzichten voldoet aan de eisen die aan een strafvervolging worden gesteld en dat het initiatief bij deze procedurs bij de betrokkene ligt, is een reden de waarborgen in de rechterlijke procedure niet op voorhand verder te beperken. Het is zelfs een argument voor strengere waarborgen. Dat betekent dat de waarborgen van artikel 6 EVRM in beginsel in de voorprocedure in acht moeten worden genomen voorzover de aard van de procedure dat toelaat en dat artikel 6 EVRM in de rechterlijke fase volledige werking heeft.' 9 Met Van Russen Groen hanteer ik het uitgangspunt dat de normen van artikel 6 EVRM in de voorfase zoveel mogelijk tot hun recht moeten komen. Dat geldt niet alleen bij de vaststelling van een criminal charge, maar ook van civil rights and obligations} 0 Uit een aantal arresten van het EHRM komt inderdaad naar voren dat de in artikel 6 EVRM opgenomen waarborgen ook in de voorfase gelden. Deze jurisprudentie heeft betrekking op zowel de procedure bij de determination of any criminal charge als die bij de determination of his civil right and obligations. In het Imbroscia-arrest," dat op de eerstgenoemde procedure betrekking heeft, stelt het EHRM vast dat artikel 6 EVRM in eerste instantie is gericht op het proces bij de rechter - daar kan echter niet uit worden afgeleid dat deze bepaling niet van toepassing is op de voorfase. Het hof wijst op het recht over de redelijke termijn binnen welke een punitieve procedure dient te worden afgerond. Op grond daarvan begint de redelijke termijn te lopen op een moment dat meestal in de voorfase ligt. Het EHRM voegt daar nog aan toe: 6 Lensing 1988, blz. 26. Ook de gelding van de onschuldpresumptie in de voorfase is onomstreden. 7 Zie Van Russen Groen 1998 blz Bijloos 1989, blz. 36. Zie ook Biesheuvel 1988, blz , Samkalden/Kleijs-Wijnnobel 1988, blz. 50 en Lensing 1988 blz Van Russen Groen 1998 blz Van Russen Groen 1998 blz. 78 is niet nagegaan welke waarborgen gelden indien er sprake is van de vaststelling van civil rights and obloigations, omdat de lidstaten bij het EVRM daar meer speelruimte hebben. 11 EHRM 24 november 1993, Publ. ECHR Series A, vol. 274; NJ 1994, 459 nt. Knigge; NJCM-Bulletin 1993, blz

5 HOOFDSTUK 6 'Other requirements of Article 6 - especially of paragraph 3 - may also be relevant before a case is sent for trial if and in so far as the fairness of the trial is likely to be seriously prejudiced by an initial failure to comply with them.' In het Schouten en Meldrum-arrest, 12 dat betrekking heeft op een procedure over de determination of his civil rights and obligations, betrok het EHRM bij zijn oordeel dat de redelijke termijn was geschonden de periode die was verstreken tussen het verzoek van de belanghebbende om een voor beroep vatbare beschikking en het afgeven daarvan. De normen uit artikel 6 EVRM gelden derhalve ook in de voorfase van zowel de punitieve procedure als die ter vaststelling van civil rights and obligations. Daarmee is nog niet geschreven dat deze normen altijd voor alle handhavingstoezicht, boeteonderzoek en opsporing gelden. Zo gelden deze normen waarschijnlijk niet voor een groot deel van het handhavingstoezicht. Het maakt daarbij niet uit of dit onderzoek een punitieve procedure inleidt of één ter vaststelling van civil rights and obligations. In het Fayed-arrest, 13 waarin de civil rights and obligations centraal staan, oordeelt het EHRM over de situatie waarin de functionarissen activiteiten verrichten die 'essentially investigative' waren. Het doel daarvan was slechts het verzamelen van feiten die wellicht zouden kunnen worden gebruikt voor handelingen - 'prosecuting, regulatory, disciplinary or even legislative' - van andere bestuursorganen. Vervolgens oordeelde deze rechter: 'In short, it cannot be said that the Inspectors' inquiry "determined" the applicants' civil right to a good reputation, for the purposes of Article 6 1, or that its result was directly decisive for that right. Acceptance of the applicants' argument would entail that a body carrying out preparatory investigations at the instance of regulatory or other authorities should always be subject to the guarantees of a judicial procedure set forth in Article 6 1 by reason of the fact that publication of its findings is liable to damage the reputation of the individuals whose conduct is being investigated. Such an interpretation of Article 6 1 would in practice unduly hamper the effective regulation in the public interest of complex financial and commercial activities. In the Court's view, investigative proceedings of the kind in issue in the present case fall outside the ambit and intendment of Article 6 l.' 1 Uit dit arrest en het Saundersarrest kan worden afgeleid dat de normen uit artikel 6 EVRM niet gelden voor overheidshandelingen die 'essentially investigative' zijn. Onderzoekshandelingen die niet zijn gericht op het verzamelen van gegevens om een sanctiebesluit te nemen en betrekkelijk vrijblijvend zijn, vallen buiten het bereik van artikel 6 EVRM. Dit kan zich niet alleen voordoen bij het handhavingstoezicht, maar ook bij de opsporing en het boeteonderzoek. Voor deze drie onderzoeksvormen geldt, dat zij op een bepaald moment wel binnen het bereik van de normen uit artikel 6 EVRM kunnen vallen. Toezicht- en boeteonderzoek- 12 EHRM 9 december 1994, Publ. ECHR Series A, vol. 304; AB 1995, 599 nt. I.C. van der Vlies. Zie Alkema EHRM 21 september 1994, Publ. ECHR series A, vol. 294-B; NJ 1995, Het Saunders-arrest (EHRM 17 december 1996, BNB 1997/254 nt. M.W.C. Feteris), waarin een criminal charge centraal staat, sluit nauw aan bij dit arrest. 140

6 ENKELE NORMEN UIT ARTIKEL 6 EVRM handelingen worden immers ook verricht ter voorbereiding van een concreet (sanctie)besluit, opsporingshandelingen van een concreet vervolgingsbesluit. De in het tweede en derde lid van artikel 6 EVRM neergelegde waarborgen zijn niet uitsluitend van belang voor de charged person. Juist omdat deze waarborgen bijzondere uitwerkingen zijn van het algemene recht op een fair hearing, kunnen ze bij de procedure over de determination of his civil rights and obligations van toepassing zijn en daarmee ook in de voorfase daarvan. Alleen al omdat de gedetailleerde uitwerking van fair hearing ontbreekt, kan de werking van dit recht in zo'n procedure verschillen met die in een procedure over een criminal charge. 15 Bij de bespreking van de verdedigingsrechten in het derde lid van artikel 6 EVRM in de paragrafen hierna, ga ik na of de waarborgen die gelden bij het op de vaststelling van een criminal charge gerichte handhavingstoezicht en boeteonderzoek of de opsporing ook (dienen te) gelden voor het handhavingsonderzoek gericht op de vaststelling van civil rights and obligations. Ik teken hierbij aan dat de normen in artikel 6 EVRM minimumnormen zijn: de wetgever en de rechter mogen hieraan ruimere toepassing geven. Voorts kan het - gelet op de omstandigheid dat de drie genoemde vormen van handhavingsonderzoek door elkaar lopen - praktisch zijn een bepaalde voor de vaststelling van een criminal charge geldende norm uit artikel 6 EVRM bij de wettelijke uitwerking ervan ook te laten gelden voor het onderzoek dat niet op die vaststelling is gericht. In de Mededingingswet geldt een aantal van deze normen niet alleen bij de voorbereiding van een bestuurlijke boete, maar ook van een last onder dwangsom. samenvatting Zowel indien er sprake is van een procedure over civil rights and obligations, als over een criminal charge gaat het EHRM na of deze als geheel aan de eisen van fair trial voldoet. Bij de vraag of er sprake is van de beslechting van het geschil binnen een redelijke termijn, wordt ook de termijn in de voorfase meegenomen. Ook andere waarborgen uit artikel 6 EVRM kunnen in deze fase gelden. Voor de procedure over een criminal charge is een aantal uit het recht op een fair trial afgeleide normen in het tweede en het derde lid van artikel 6 EVRM neergelegd. Voor de procedure over civil rights and obligations kan een aantal daarvan onder omstandigheden uit het algemene recht op een fair trial worden afgeleid, ofschoon zij niet uitdrukkelijk zijn geregeld. Daarbij valt te denken aan tolkenhulp, informatie over de beschuldiging en bijstand door een raadsman. De normen uit artikel 6 EVRM gelden niet voor de overheidshandelingen in de voorfase die betrekkelijk vrijblijvend zijn. Indien ze worden verricht ter voorbereiding van een concreet sanctie- of vervolgingsbesluit, is daarvan eerder sprake. Dit geldt voor de handelingen bij het handhavingstoezicht, het boeteonderzoek en de opsporing. 15 EHRM 27 oktober 1993, Publ. ECHR series A. vol. 274; NJ 1994, 534 nt. H.J. Snijders en E.A. Alkema; NJCM-Bulletin 1994, blz nt. T. Sterk. 141

7 HOOFDSTUK het nemo teneturbeginsel In artikel 6, eerste lid, EVRM liggen het zwijgrecht en het recht om niet mee te werken aan zijn eigen veroordeling (nemo fónerwrbeginsel) besloten. 16 Volgens het EHRM gaat het hier om een algemeen erkende internationale standaard die het hart vormt van de notie van een eerlijk proces. In het Saundersarrest overweegt het EHRM: 17 'The right not to incriminate oneself, in particular, presupposes that the prosecution in a criminal case seek to prove their case against the accused without resort to evidence obtained through methods of coercion or oppression in defiance of the will of the accused. In this sense the right is closely linked to the presumption of innocence contained in Article 6 2 of the Convention. The right not to incriminate oneself is primarily concerned, however, with respecting the will of an accused person to remain silent. As commonly understood in the legal systems of the Contracting parties to the Convention and elsewhere, it does not extend to the use in criminal proceedings of material which may be obtained from the accused through the use of compulsory powers but which has an existence independent of the will of the suspect such as, inter alia, documents acquired pursuant to a warrant, breath, blood and urine samples and bodily tissue for the purpose of DNA testing.' De precieze betekenis en reikwijdte van dit nemo teneturbeginsel is van belang voor het handhavingstoezicht, het boeteonderzoek en de opsporing. Het EHRM oordeelt dat zowel het zwijgrecht als het recht om niet mee te werken aan zijn eigen veroordeling besloten liggen in artikel 6 EVRM. Het zwijgrecht ligt besloten in het recht om niet mee te werken aan zijn eigen veroordeling: het is de kern van het nemo teneturbeginsel. Hoe 'hard' is het nemo tenetw^beginsel bij verplichtingen om op een andere manier mee te werken dan met het afleggen van verklaringen? Kan de wetgever meewerkverplichtingen opleggen aan de verdachte of de charged person? Beschermt het beginsel de nog niet verdachte persoon, die met zijn verplichte medewerking een verdenking creëert? Volgens het EHRM heeft het nemo teneturbeginsel een dubbele doelstelling: het voorkomen van justitiële dwalingen (afgedwongen verklaringen - het beginsel valt ook terug te voeren op de gevolgen van de martelpraktijken van vroeger 18 - zijn niet altijd betrouwbaar) en het 16 EHRM 25 februari 1992, Publ. ECHR series A, vol.256-a Funke; NJ 1993, 485 nt. Knigge; BNB 1993, 350 nt. Wattel; FED 628 nt. Feteris; AA blz nt. Swart; NJCM-Bulletin 1993, blz nt. Myjer; EHRM 8 februari 1996, John Murray NJ 1996, 725 nt. Knigge; NJCM-Bulletin blz nt. Myjer; EHRM 17 december 1996, Saunders NJ 1997, 699 nt. Knigge; NJCM-Bulletin 1997, blz ; BNB 1997/254 nt. Feteris. Zie ook ECRM 10 mei 1994, FED 1995/2 nt. Feteris en EHRM 20 oktober 1997 NJ 1998, 758 Serves. 17 Zie over dit arrest: Lenos 1998, blz , met name blz , Lenos 1997, Hartmann 1998 blz , met name blz , Van Russen Groen 1998 blz , met name blz ; Schalken/Rozemond 1997 blz ; De Werd 1997, Koopman 1997 en Corstens/Roording 1997, blz Zo schrijft Martens in zijn dissenting opinion bij het Saunders-arrest: 'I think that, historically, both rights must be seen as the very negation of the old, inquisitorial notion that a confession is an indispensable condition for conviction and therefore must, if need be, be extorted. These immunities thus served the purpose of preventing suspects from being subjected to improper physical of psychological pressure. I accept that both rights - and 142

8 ENKELE NORMEN UIT ARTIKEL 6 EVRM garanderen van een behoorlijk proces, van de verdedigingsrechten. 19 De vaststelling van het EHRM dat het nemo te/zetarbeginsel niet ziet op het gebruik van bewijsmateriaal dat is verkregen naar aanleiding van een vordering waaraan gevolg moet worden gegeven en dat onafhankelijk van de wil van de 'accused person' bestaat, houdt ook verband met deze doelstelling. Immers, de burger moet juist worden beschermd tegen de druk die de overheid op hem kan uitoefenen om zijn wil te beïnvloeden. Gelet op het vorenstaande ligt het dan ook voor de hand dat het zwijgrecht de kern is van het nemo tenefwrbeginsel. Het EHRM gaat er vanuit dat ook andere vormen van medewerking binnen het bereik van dit beginsel vallen. 20 Het heeft echter geen betrekking op materiaal dat onafhankelijk van de wil van de charged person - het EHRM spreekt steeds van de accused person - bestaat. Daarbij verwijst het EHRM naar de juridische systemen van de bij het EVRM aangesloten landen. Het nemo teneturbzg\mt\ geldt aldus niet voor de (wettelijk geregelde) verplichting om mee te werken aan het onderzoek van zijn adem, bloed, urine of lichaamsmateriaal (voor een DN A-onderzoek) en de 'documents acquired pursuant to a warrant.' 21 Uit de jurisprudentie van het EHRM komt naar voren dat de het nemo teneturbeginsel geldt vanaf het moment dat er sprake is van een criminal charge. Ieder burger kan dus vóór dat moment worden verplicht om informatie te verschaffen, ook indien het om een inlichtingenvordering gaat. De verplichting geldt zelfs indien deze informatie een verdenking tegen hem kan creëren. Lenos schrijft: 'Vooralsnog meen ik dat uit het Saunders-arrest blijkt dat verklaringen die onder dwang van een boete of gevangenisstraf zijn afgelegd, niet mogen worden gebruikt ter fundering van een criminal charge. In ieder geval zou ik ervoor willen pleiten een dergelijke regel (in het Nederlandse recht) te hanteren.' 22 In het Saunders-arrest is het zeer belastende gebruik tijdens het strafproces in die zaak van verklaringen die onder druk (er gold voor het afleggen ervan een medewerkingsplicht) in strijd geacht met het nemo teneturbeginsel. Dit betekent dat dezelfde verklaringen - onder druk verkregen vóórdat er sprake was van een criminal charge - wel voor het bewijs van een criminal charge kunnen worden gebruikt, in een situatie waarin tijdens het strafproces op een minder belastende manier daarvan gebruik wordt gemaakt. De conclusie van Lenos gaat mij te ver. Na dat moment dient de charged person mee te werken aan elke vordering, die niet neerkomt op het verschaffen van informatie die alleen afhankelijk van zijn wil bestaat. De verplichting om mee te werken aan de inlichtingenvordering die vraagt naar zijn betrokkenheid bij een strafbaar of beboetbaar feit komt in strijd met het nemo teneturbeginsel. Andere more especially the right to remain silent - still serve this purpose. Also today it remains necessary to protect suspects under custodial police questioning against such pressure.' Zie ook Rogall 1977, biz en Myjer 1978 biz. 3 e.v.. 19 Hartmann 1998 biz Zie daarover eerder mijn Jansen 1994a, blz. 281 en Jansen/Hazewindus 1995, blz Deze bijdragen verschenen vóór het Saunders-arrest. 21 Uit dit voorbeeld moet worden afgeleid dat het Funke-arrest (waarin de vervolging wegens de weigering om te voldoen aan de vordering om belastende documenten uit te leveren in strijd werd geacht met het nemo renetorbeginsel) is achterhaald (zo ook Martens in zijn dissenting opinion bij het Saundersarrest). 22 Lenos 1998 blz Een vergelijkbare opvatting wordt verdedigd door Hartmann 1998, blz

9 HOOFDSTUK 6 vormen van verplichte medewerking - zoals die aan de vordering om om andere inlichtingen dan de zojuist genoemde te verschaffen, de verplichting om mee te werken aan de inzagevordering en andere vormen van onderzoek zoals het zakenonderzoek, het vervoermiddelonderzoek en het betreden van plaatsen - komen niet in strijd met het nemo teneturbeginsel. In 3.5 heb ik uiteengezet dat het zwijgrecht (artikel 29 Sv) ook in ons strafprocesrecht het hardste onderdeel van het nemo fónetarbeginsel is. Ook andere vormen van medewerking door de verdachte worden in dat rechtsgebied onder dit beginsel begrepen. De in het Wetboek van Strafvordering geregelde vordering om voor inbeslagneming vatbare zaken uit te leveren mag niet tot de verdachte worden gericht (artikel 107, eerste lid, Sv). 23 Vergelijkbare verboden zijn neergelegd in de artikelen 125m, eerste lid, Sv en 126a. tweede lid, Sv. Voor getuigen geldt een verschoningsrecht voor een bepaalde vraag, indien deze daardoor zichzelf, zijn (voormalige) echtgenoot of bepaalde bloed- of aanverwanten aan het gevaar van een strafrechtelijke veroordeling zou blootstellen. De verplichting om aangifte te doen van bepaalde misdrijven geldt niet voor de persoon die door de aangifte het gevaar loopt te worden vervolgd (de artikelen 160, tweede lid, en 162, derde lid, Sv). Voorzover de in het Wetboek van Strafvordering geregelde mogelijkheden om niet aan het (opsporings-)onderzoek mee te werken, alle als uitwerkingen van het nemo teneturbeginsd moeten worden beschouwd, moet worden vastgesteld dat het EHRM dit beginsel beperkter opvat. Juist voor de medewerkingsverplichtingen in de bijzondere wetgeving - daarin zijn immers niet al deze mogelijkheden door de wetgever overgenomen - is dit verschil van belang. Daarom ook is de vaststelling van de Hoge Raad terecht dat ook de verdachte dient mee te werken aan de inzagevordering uit de Wet op de economische delicten. 24 De toezichtvorderingen mogen tot de verdachte worden gericht, maar zijn zwijgrecht en het cautiegebod gelden onverkort (artikel 29 Sv). In 2.5 heb ik betoogd dat de medewerkingsplicht in artikel 5:20, eerste lid, Awb weliswaar in beginsel voor al deze vorderingen geldt, maar dat uit de toelichtende stukken bij deze bepaling blijkt, dat de wetgever met deze bepaling artikel 29 Sv respecteert. In de memorie van toelichting schrijft de regering immers: 'Zoals aangegeven (...) kan een toezichthouder optreden indien er (nog) geen sprake is van een concrete verdenking dat een strafbaar feit is gepleegd. Er is dan geen verdachte en het geven van inlichtingen speelt zich buiten de strafrechtelijke sfeer af. De inlichtingenplicht geldt in dat geval onverkort, behoudens de uitzonderingen voortvloeiend uit artikel [5:20], tweede lid, en met inachtneming van de beperkingen die het eerste lid van dat artikel stelt. Dit komt anders te liggen, indien vervolgens een concrete verdenking van een strafbaar feit ontstaat. In dat geval kan degene die als verdachte wordt gehoord een beroep doen op het in artikel 29, eerste lid, van het Wetboek van Strafvordering neergelegde recht om niet te antwoorden. Op degene die [dej verdachte hoort, rust 23 De in de bijzondere wetgeving geregelde vordering meestal wel, omdat een bepaling vergelijkbaar met artikel 107, eerste lid, Sv daar veelal ontbreekt: HR 29 oktober 1996, NJ 1997, 232 nt. Schalken en HR 21 oktober 1997, NJ 1998, HR 21 oktober 1997, NJ 1998, 173. Zie ook

10 ENKELE NORMEN UIT ARTIKEL 6 EVRM de verplichting om aan deze mede te delen dat hij niet verplicht is te antwoorden (artikel 29, tweede lid, van het Wetboek van Strafvordering).' 25 In de boeteregelingen is het zwijgrecht in het boeteonderzoek uitdrukkelijk geregeld: de beklaagde heeft het recht om geen verklaring over het beboetbaar feit af te leggen. Hij moet daarop worden gewezen (cautieplicht) de informatie over de beschuldiging Artikel 6, derde lid, aanhef en onder a, EVRM brengt mee dat de charged person onverwijld, in een taal die hij verstaat en in bijzonderheden op de hoogte wordt gebracht van de aard en redenen van de tegen hem ingebrachte beschuldiging. Dit recht hangt nauw samen met het in artikel 6, derde lid, aanhef en onder b, EVRM neergelegde recht op voldoende tijd en faciliteiten voor de voorbereiding van de verdediging. 27 De twee rechten vallen op hun beurt terug te voeren op het beginsel van de equality of arms. Dit uit het eerste lid van artikel 6 EVRM afgeleide beginsel wordt door het EHRM van toepassing geacht in zowel de procedures over een criminal charge als over civil rights and obligations., 28 Deze norm heeft vooral in het fiscale recht tot veel jurisprudentie geleid. 29 Op grond ervan dient de belastinginspecteur de gronden waarop het nemen van een boetebesluit berust, in bijzonderheden en uiterlijk op het tijdstip van de oplegging van de aanslag waarin de boete is opgenomen, aan de belastingplichtige mede te delen. 30 Bij de meeste boeteregelingen wordt ervan uitgegaan dat de betrokkene in de gelegenheid moet worden gesteld om zijn zienswijze naar voren te brengen. 31 Dit recht wordt illusoir, indien de betrokkene niet tijdig op de hoogte wordt gebracht van de hoogte van de bestuurlijke boete en de gronden waarop het voornemen berust. 32 Dit in artikel 6 EVRM neergelegde recht is bij de regeling van de voorbereiding van boetebesluiten dan ook door de wetgever in de meeste gevallen uitgewerkt. In een groot aantal boeteregelingen is bepaald dat de belanghebbende een exemplaar krijgt van het rapport dat is opgesteld ter voorbereiding van de boetebeschikking. 33 De gegevens die in dit rapport moeten worden opgenomen, komen overeen met de gegevens 25 Kamerstukken II 1993/94, , nr. 3, blz Zie ook kamerstukken 1994/95, nr. 5, blz ; PGAwb III b\z Zie 4.4 Handhaving door bestuurlijke boeten, blz. 51. Zie ook kamerstukken II 1993/94, VI, nr. 48, blz Von Brücken Fock 1983, blz. 133, Feteris 1993, blz. 418 en Van Russen Groen 1998 blz EHRM 27 oktober 1993, Publ. ECHR series A, vol. 274; NJ 1994, 534 nt. Snijders en Dommering. 29 Feteris 1993 (blz. 421, noot 50) schrijft zelfs: 'Van alle vragen die art. 6 EVRM bij fiscale administratieve boetes oproept, heeft de toepassing van art. 6, lid 3, letter a naar mijn indruk tot de meeste rechtspraak geleid. Zie voor een bespreking van de jurisprudentie naast Feteris 1993 blz ook Roording 1994, blz HR 20 december 1989, BNB 1990/102 nt. Ploeger. 31 Daar wordt meestal uitdrukkelijk afgeweken van afdeling Awb, zodat een algemene hoorplicht geldt. 32 Handhaving door bestuurlijke boeten, blz Zie bijvoorbeeld de artikelen 15e Postwet, 43e Wet op de telecommunicatievoorzieningen, 34 Infectieziektenwet, 145a Mediawet, 59, derde lid, en 77, derde lid, Mededingingswet, 11, vierde lid, voorstel-wet bestuurlijke boeten visserij, 16, vierde lid, Wet particuliere beveiligingsorganisaties en recherchebureaus. 145

11 HOOFDSTUK 6 die als motivering van de latere boetebeschikking moeten worden bekendgemaakt. In andere boeteregelingen is slechts de kennisgeving voorgeschreven van het voornemen om een bestuurlijke boete op te leggen. 34 Ook in de regeling van de fiscale bestuurlijke boete is zo'n verplichting opgenomen. Echter, in afwijking van de andere boeteregelingen kan zij ook pas bij de voor bezwaar vatbare beschikking worden afgegeven, indien het een verzuimboete betreft. 35,36 Uit een arrest van de Hoge Raad in een strafzaak kan worden afgeleid dat artikel 6, derde lid, aanhef en onder a, EVRM niet geldt voor de opsporingshandelingen die worden verricht, voordat er sprake is van een criminal charge. 31 Dit ligt voor de hand. Veel handhavingstoezicht, boeteonderzoek of opsporing dient nu juist om überhaupt tot een beschuldiging te kunnen komen. Bij of kort na de criminal charge dient de beklaagde of de verdachte op de hoogte te worden gebracht van de aard en inhoud van de beschuldiging. Indien moet worden aangenomen dat deze verplichting om de verdachte of de beklaagde te informeren niet op grond van artikel 6 EVRM geldt, dan kan in voorkomend geval worden teruggevallen op de mededelingsplichten die de wetgever in de regeling van een opsporingsbevoegdheid heeft opgenomen of op het ongeschreven recht. Bij de meeste boeteregelingen is de informatie over de beschuldiging geregeld bij de hoorplicht ter voorbereiding van de boetebeschikking. In de praktijk zal het onderzoek door de toezichthouder en de boeteonderzoeker dan zo goed als afgerond zijn. 34 Zie bijvoorbeeld de artikelen 27b, tweede lid. Werkloosheidswet, 45b, tweede lid, Ziektewet, 29b, tweede lid, Wet op de Arbeidsongeschiktheidsverzekering, 20b, tweede lid. Algemene Arbeidsongeschiktheidswet, 14b, tweede lid, Toeslagenwet, 17d. tweede lid, Algemene Ouderdomswet, 17b, tweede lid, Algemene Kinderbijslagwet, 14b, tweede lid. Algemene bijstandswet, 20b, tweede lid, Wet inkomensvoorziening oudere en gedeeltelijk arbeidsongeschikte werkloze werknemers, 20b, tweede lid, Wet inkomensvoorziening oudere en gedeeltelijk arbeidsongeschikte gewezen zelfstandigen, 13, eerste lid, Wet geneesmiddelenprijzen, 49, tweede lid, Wet arbeidsongeschiktheidsverzekering zelfstandigen en 41, tweede lid, Wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening jonggehandicapten. 35 Artikel 67g, tweede lid, Algemene wet inzake rijksbelastingen. Op grond van artikel 67k, eerste lid, van deze wet dient de belastinginspecteur de belasting- of inhoudingsplichtige in kennis te stellen van het voornemen tot het opleggen van een vergrijpboete en de gronden waarop dat berust, alvorens het voornemen wordt geëffectueerd. 36 Handhaving door bestuurlijke boeten, blz. 54: 'Wordt niet uitgegaan van een hoorplicht in de primaire fase, dan kan de (...) kennisgeving samenvallen met de bekendmaking van de boetebeschikking.' 37 HR 13 juni 1995, NJ 684. In dit arrest liet de Hoge Raad het oordeel van het Hof in stand dat de verdachte bij zijn inverzekeringstelling niet op de hoogte behoefde te worden gesteld van de opening, enkele maanden eerder, van een gerechtelijk vooronderzoek in een andere zaak tegen hem, omdat hij nog niet was 'charged with a criminal offence.' 38 Hierbij moet met name worden gedacht aan het zorgvuldigheidsbeginsel - een deelnorm daarvan is het verdedigingsbeginsel (hoor en wederhoor). De verdachte, de beklaagde of de 'ondertoezichtgestelde' dienen bij de toepassing van een onderzoeksbevoegdheid tegen hem zoveel mogelijk te worden gehoord en vooraf geïnformeerd over de tegen hem bestaande verdenking en de reden van de toepassing van de bevoegdheid. Zie hierover nader en

12 6.5 de voorbereiding van zijn verdediging ENKELE NORMEN UIT ARTIKEL 6 EVRM De charged person dient voldoende tijd en faciliteiten te hebben om zich voor te bereiden op zijn verdediging. Het beginsel van de equality of arms ligt ook aan dit recht ten grondslag. Indien deze persoon niet tijdig van de juiste en zo volledig mogelijke informatie is voorzien, heeft dit recht niet veel zin. Het is volgens het EHRM een 'requirement of fairness' dat de vervolgende bestuursorganen de verdediging op de hoogte brengen van al het belastende en ontlastende materiële bewijs ('material evidence'). 39 Het beginsel van 'equality of arms' geldt zowel bij de vaststelling van zowel een criminal charge als civil rights and obligations. Het recht op voldoende tijd en faciliteiten om zich te verweren hangt zo nauw samen met dit beginsel, dat ik het ook van toepassing acht op het handhavingsonderzoek dat gericht is op de vaststelling van civil rights and obligations. In het strafprocesrecht speelt de inhoud van het strafdossier en de verbaliseringsplicht (artikel 152 Sv) van opsporingsambtenaren een grote rol bij de verwezenlijking van het recht op een behoorlijke verdediging. De verbaliseringsplicht is van groot belang voor de controleerbaarheid van opsporingshandelingen door anderen dan de opsporingsambtenaren die deze hebben verricht. In het Zwolsmanarrest geeft de strafkamer van de Hoge Raad een redelijke uitleg aan deze verbaliseringsplicht. De opsporingsambtenaren mogen alleen afzien van het opmaken van een procesverbaal, indien de informatie naar hun oordeel redelijkerwijs niet van belang kan zijn voor enige door de rechter in het eindonderzoek te nemen beslissing. Zij moeten hun oordeel laten toetsen door de officier van justitie. De Hoge Raad voegde hieraan toe: 'In geval het opmaken van proces-verbaal achterwege blijft zal evenwel dienen te worden voorzien in een zodanige verslaglegging van de desbetreffende verrichtingen en bevindingen dat doeltreffend kan worden gereageerd op een verzoek van de rechter in het eindonderzoek tot nadere verantwoording omtrent dat gedeelte van het opsporingsonderzoek.' De Hoge Raad formuleert hier vermoedelijk een norm die uitsluitend voor de politie is bedoeld. Handhavingstoezicht leidt niet zelden tot en loopt vaak parallel met opsporing. Waarom zou deze norm niet gelden voor toezichthoudrs (en boeteonderzoekers)? In het strafdossier dienen de stukken te worden gevoegd die redelijkerwijze van belang kunnen zijn in voor de verdachte belastende of ontlastende zin. De rechter kan de toevoeging van bepaalde stukken aan het dossier gelasten. Kennisneming van de processtukken mag aan de verdachte en zijn raadsman niet worden onthouden, behoudens uitzonderingen voor korte duur. Van de processtukken worden ook afschriften verstrekt. 41 In het wetsvoorstel bijzondere opsporingsbevoegdheden wordt in overeenstemming met de jurisprudentie van de Hoge Raad het uitgangspunt gekozen dat in beginsel alle gebruikte opsporingsbevoegdheden in het openbaar worden verantwoord. De officier van justitie moet 39 EHRM 16 december 1992, Publ. ECHR series A, vol. 247-B; NJCM-Bulletin 1993, blz nt. Myjer. 40 EHRM 27 oktober 1993, Publ. ECHR series A, vol. 274; NJ 1994, 534 nt. Snijders en Dommering. 41 HR 7 mei 1996, NJ 687 nt. Schalken. 147

13 HOOFDSTUK 6 op grond van voorgesteld artikel 126aa, vierde lid, Sv melding doen van alle in een zaak gebruikte (bijzondere) opsporingsbevoegdheden. Bij de meeste boeteregelingen is een boeterapport vereist om uiteindelijk een boetebesluit te kunnen nemen. Het opmaken van zo'n rapport is een discretionaire bevoegdheid van de boeteonderzoeker. Het bestuursorgaan onder wiens verantwoordelijkheid deze werkzaam is, kan bijzondere en algemene aanwijzingen geven over de invulling van deze bevoegdheid Naast de bevoegdheid om een rapport op te maken, kan de boeteonderzoeker uiteraard een verslag van zijn bevindingen opmaken. De administratieve rechter eist bij sanetiebesluiten op grond van het zorgvuldigheidsbeginsel controleerbaarheid van het onderzoek ter voorbereiding van het sanctiebesluit. Dit beginsel wordt geschonden, indien de belanghebbende bij een sanctiebesluit niet voldoende in de gelegenheid is gesteld zich aan de hand van de relevante stukken voor te bereiden op de hoorzitting ter voorbereiding van het sanctiebesluit. Deze normen gelden ook voor boetebesluiten. Het ter inzage leggen van het boetedossier is in de boeteregelingen uiteenlopend geregeld. 43 Bij de meeste daarvan is dit niet uitdrukkelijk geregeld. De regering gaat er waarschijnlijk van uit dat de Wet openbaarheid van bestuur voldoende mogelijkheden biedt in de primaire fase; 46 in de bezwaarfase dienen de stukken gedurende ten minste een week voorafgaande aan de hoorzitting ter inzage te liggen voor de belanghebbende (artikel 7:4 Awb). In de Mededingingswet is ten aanzien van de hoogste bestuurlijke boete bepaald dat het rapport en het boetedossier gedurende ten minste vier weken voor belanghebbenden ter inzage wordt gelegd. De minister van Economische Zaken rechtvaardigt deze afwijking met een verwijzing naar de hoge bestuurlijke boeten die kunnen worden opgelegd en het discretionaire karakter van de normtoepassing. 47 In voorgesteld artikel 67m Algemene wet inzake rijksbelastingen is bepaald dat de belastinginspecteur of de inhoudingsplichtige op verzoek in de gelegenheid worden gesteld inzage 42 Indien dat niet uitdrukkelijk is geregeld, vloeit dit voort uit de ambtelijke hiërarchie en/of het mandaat (artikel 10:6 Awb). 43 Een derde, maar ook de beklaagde indien hij daarbij belang heeft, kan het opmaken van een rapport voor een bepaald beboetbaar feit afdwingen. Daartoe dient de belanghebbende een boetebesluit aan te vragen. De schriftelijke weigering om dat besluit te nemen of de niet tijdige beslissing op deze aanvraag is voor bezwaaren beroep vatbaar (artikel 6:2 Awb). 44 Zie en Van Russen Groen 1998, blz schrijft terecht dat in de Algemene wet bestuursrecht het inzagerecht voorafgaand aan de boetebeschikking niet is geregeld. Zijn vervolg is echter niet terecht: 'Dat is eveneens in strijd met artikel 6 EVRM als er straffende sancties opgelegd kunnen worden. Van een "criminal charge" kan reeds sprake zijn voordat een formele beschuldging wordt geuit, dus voordat een boetebeschikking wordt opgelegd. Controleambtenaren [toezichthouders?] kunnen in de fase voorafgaand aan de boeteoplegging handelingen verrichten die de situatie van de betrokkene kunnen beïnvloeden.' Van Russen Groen miskent de omstandigheid dat de bestuurlijke boete nog niet in de Algemene wet bestuursrecht is opgenomen, dat de meeste nu bekende boeteregelingen het inzagerecht overeenkomstig artikel 6 EVRM hebben uitgewerkt en de rol van het zorgvuldigheidsbeginsel. 46 Handhaving door bestuurlijke boeten, blz Kamerstukken II 1995/96, , nr. 3, blz

14 ENKELE NORMEN UIT ARTIKEL 6 EVRM te nemen 'dan wel kopieën, leesbare afdrukken of uittreksels te vervaardigen' van de gegevensdragers waarop het voornemen tot het opleggen, dan wel het opleggen van de bestuurlijke boete berust. Dit inzagerecht geldt zowel voor de verzuim- als voor de vergrijpboeten. Ik zie niet in waarom dit inzagerecht niet bij alle boetebeschikkingen wordt geregeld. 48 De aanbeveling van de Commissie voor de toetsing van wetgevingsprojecten om dit recht niet te regelen omdat de Wet openbaarheid van bestuur daarin reeds voorziet, dient niet te worden opgevolgd. Het inzagerecht heeft immers een ander karakter dan de verplichting tot openbaarheid. Het inzagerecht is beperkt tot de belanghebbende, openbaarheid van documenten is een publiek belang. Dat het inzagerecht is beperkt tot de belanghebbende en in tegenstelling tot de openbaarheid van documenten niet aan een ieder toekomt, is in veel gevallen zeer gewenst. De uitkeringsgerechtigde die wordt geconfronteerd met het voornemen om een bestuurlijke boete op te leggen is uit het oogpunt van bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer bij een Wob-aanvraag slechter af dan bij een beroep op zijn inzagerecht. Bij zijn Wob-aanvraag wordt zijn persoonlijke levenssfeer afgewogen tegenover het publieke belang van openbaarmaking. Omdat hij om zijn eigen informatie verzoekt, zal zijn persoonlijke levenssfeer minder gewicht in de schaal leggen. Eens openbaar, altijd openbaar: indien vervolgens een ander om dezelfde informatie verzoekt, dan liggen de persoonlijke gegevens van hem op straat. Er moet worden onderscheiden tussen interne openbaarheid (tussen partijen) en externe. De Wet openbaarheid bestuur ziet uitsluitend op de externe openbaarheid. De wetgever dient dit in elke boeteregeling scherper tot uitdrukking te brengen. recht op een tegenonderzoek Het beginsel van equality of arms brengt niet alleen gelijkheid van informatie met zich mee. Ook het recht om eigen deskundigen te raadplegen en door hen belastende onderzoeken te laten betwisten valt op dit beginsel terug te voeren. In een strafzaak oordeelde de Hoge Raad dat de eis van een eerlijke procesvoering kan meebrengen dat aan een verzoek van een verdachte tot het verrichten van een contra-expertise moet worden voldaan, indien dat verzoek wordt gedaan op een tijdstip waarop dat nog mogelijk is. 49 In artikel 5:18, derde lid, Awb 50 is neergelegd dat de belanghebbende de toezichthouder kan verzoeken om een tweede monster te nemen. 51 Deze bepaling is in de bijzondere wetgeving regelmatig van overeenkomstige toepassing verklaard op de opsporing. De eisen die artikel 6 EVRM stelt aan de samenstelling van het dossier komen langs twee wegen tot gelding voor de toezichthouder. Indien hij zijn onderzoek verricht in een procedure ter vaststelling van 'civil rights and obligations', dan vloeien deze eisen voort uit artikel 6, eerste lid, EVRM ('fair hearing'). Dit betekent dat hij (of het bestuursorgaan onder wiens verantwoordelijk hij werkzaam is) het dossier moet vullen met alle stukken die redelijkerwijs van belang kunnen zijn voor de beklaagde in voor hem belastende of ontlastende zin. 48 Jansen 1996, blz HR 2 februari 1993, NJ 476. Het cassatiemiddel in deze zaak verwijst naar EHRM 6 mei 1985, Publ. ECHR series A, vol. 92; NJ 1989, 385 nt. P. van Dijk. 50 Met de Aanpassingswet derde tranche Awb I zijn het tweede en derde lid van artikel 5:18 Awb omgewisseld. 51 Dit recht kan alleen worden uitgeoefend indien dat technisch mogelijk is en niet bij wettelijk voorschrift is uitgesloten. De regeling valt te beschouwen als de codificatie van een norm die uit het zorgvuldigheidsbeginsel is afgeleid (kamerstukken II 1994/95, , nr. 5, blz. 66). Zie 2.4.5, 4.3.4, en

15 HOOFDSTUK 6 Ook de toezichthouder dient te voorzien in een zodanige verslaglegging van zijn verrichtingen en bevindingen dat doeltreffend op een opdracht van het voor hem verantwoordelijke bestuursorgaan of de rechter kan worden gereageerd. Verrichten de toezichthouder of de boeteonderzoeker hun onderzoek ter voorbereiding van een boetebesluit, dan geldt hetzelfde, maar dan op grond van artikel 6, derde lid, aanhef en onder b, EVRM. Ook indien de toezichthouder zijn onderzoek buiten het toepassingsbereik verricht, geldt voor hem een verslagleggingsplicht. Op verzoek van de belanghebbende dient hij deze van de resultaten van zijn onderzoek in kennis te stellen (artikel 5:18, zesde lid, Awb). Deze verslagleggingsplicht geldt echter - gelukkig - niet voor elke toezichthandeling. Zij geldt alleen bij het onderzoek van zaken. Bij andere vormen van onderzoek moet worden teruggevallen op de bijzondere wetgever of het zorgvuldigheidsbeginsel. 6.6 de bijstand door een raadsman De charged person heeft het recht om zich te laten bijstaan door een raadsman (artikel 6, derde lid, aanhef en onder c, EVRM). Dit recht geldt niet alleen bij de opsporing of het boeteonderzoek, maar - op grond van artikel 6, eerste lid, EVRM ('fair hearing') - ook voor delen van het handhavingstoezicht. 52 Bij het handhavingstoezicht en het boeteonderzoek is dit recht wettelijk geregeld. Een ieder heeft het recht zich ter behartiging van zijn belangen in het verkeer met bestuursorganen, waaronder toezichthouders, boeteonderzoekers en de bestuursorganen onder wiens verantwoordelijkheid zij werkzaam zijn, te laten bijstaan (artikel 2:1 Awb). De bijstand door een advocaat mag door een bestuursorgaan niet worden geweigerd (artikel 2:2, derde lid. Awb). Deze regeling voorziet overigens niet in kosteloze bijstand. Bij de opsporing is dit recht niet algemeen. De verdachte heeft vóór het onderzoek ter terechtzitting recht op rechtsbijstand, 53 onder omstandigheden ook tijdens het politieverhoor. 54 Het houdt onder meer in dat met zijn raadsman de verdachte in staat stelt zich volledig en ongeremd uit te spreken. Meeluisteren door de overheid mag niet, toekijken wel. 55 De belanghebbende, meestal de verdachte, heeft - in afwijking van de regeling bij het boeteonderzoek en het handhavingstoezicht - niet het recht om zich laten bijstaan door zijn raadsman, zelfs niet bij het zo belangrijke en belastende politieverhoor. 56 Hij is hier afhankelijk van de bereidheid van de betrokken functionaris. Ik weet het, het is een achterhoedegevecht, maar ik zie niet in waarom het strafprocesrecht op dit punt zou moeten afwijken van het bestuursrecht. 52 Zie nader Van Russen Groen 1998 blz EHRM 28 juni 1984, Publ. ECHR series A. vol. 80 Campbell and Feil. 54 EHRM 8 februari 1996 NJ 725 John Murray. 55 EHRM 28 november 1991, Publ. ECHR series A, vol. 220; NJ 1994, 88 S. tegen Zwitserland HR 21 april 1995, NJ 1996, 36 nt. G.J.M. Corstens. 56 Het recht om zich bij het politieverhoor te laten bijstaan door een advocaat valt ook niet uit artikel 6, derde lid, aanhef en onder c, EVRM af te leiden: EHRM 24 november 1993, Publ. ECHR series A, vol. 274; NJ 1994, 459 nt. Knigge. 150

Biodiversity responses to climate and land-use change: A historical perspective Aguirre Gutierrez, J.

Biodiversity responses to climate and land-use change: A historical perspective Aguirre Gutierrez, J. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Biodiversity responses to climate and land-use change: A historical perspective Aguirre Gutierrez, J. Link to publication Citation for published version (APA): Aguirre

Nadere informatie

Op en in het web: Hoe de toegankelijkheid van rechterlijke uitspraken kan worden verbeterd van Opijnen, M.

Op en in het web: Hoe de toegankelijkheid van rechterlijke uitspraken kan worden verbeterd van Opijnen, M. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Op en in het web: Hoe de toegankelijkheid van rechterlijke uitspraken kan worden verbeterd van Opijnen, M. Link to publication Citation for published version (APA):

Nadere informatie

Bedrijfsovername en milieurecht : een onderzoek naar juridische aspecten van bedrijfsovername en milieu Mellenbergh, R.

Bedrijfsovername en milieurecht : een onderzoek naar juridische aspecten van bedrijfsovername en milieu Mellenbergh, R. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Bedrijfsovername en milieurecht : een onderzoek naar juridische aspecten van bedrijfsovername en milieu Mellenbergh, R. Link to publication Citation for published

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri

Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri UvA-DARE (Digital Academic Repository) De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Oderkerk, A.E. Link to publication Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (999). De preliminaire

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het sociaal plan van der Hulst, J. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het sociaal plan van der Hulst, J. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het sociaal plan van der Hulst, J. Link to publication Citation for published version (APA): van der Hulst, J. (1999). Het sociaal plan Deventer: Kluwer General rights

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri

Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri UvA-DARE (Digital Academic Repository) De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Oderkerk, A.E. Link to publication Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Burgerlijke rechter of bestuursrechter. de gewenste verdeling van de rechtsmacht bij: regelgeving, schadeveroorzakend overheidshandelen, tweewegenleer-vragen Polak,

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het handhavingsonderzoek. Behoren het handhavingstoezicht, het boeteonderzoek en de opsporing verschillend te worden genormeerd? Een interne rechtsvergelijking. Jansen,

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri

Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri UvA-DARE (Digital Academic Repository) De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Oderkerk, A.E. Link to publication Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Meer voorzorg bij DNA-onderzoek M'charek, A.A.; Toom, V.H. Published in: Het Tijdschrift voor de Politie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Meer voorzorg bij DNA-onderzoek M'charek, A.A.; Toom, V.H. Published in: Het Tijdschrift voor de Politie UvA-DARE (Digital Academic Repository) Meer voorzorg bij DNA-onderzoek M'charek, A.A.; Toom, V.H. Published in: Het Tijdschrift voor de Politie Link to publication Citation for published version (APA):

Nadere informatie

Rondon de mondingen van Rijn & Maas: landschap en bewoning tussen de 3e en 9e eeuw in Zuid-Holland, in het bijzonder de Oude Rijnstreek

Rondon de mondingen van Rijn & Maas: landschap en bewoning tussen de 3e en 9e eeuw in Zuid-Holland, in het bijzonder de Oude Rijnstreek UvA-DARE (Digital Academic Repository) Rondon de mondingen van Rijn & Maas: landschap en bewoning tussen de 3e en 9e eeuw in Zuid-Holland, in het bijzonder de Oude Rijnstreek Dijkstra, M.F.P. Link to publication

Nadere informatie

Bezwaar en beroep in de praktijk van NWO : een empirische verkenning naar de oordeelsprocessen binnen NWO van der Valk, L.J.M.

Bezwaar en beroep in de praktijk van NWO : een empirische verkenning naar de oordeelsprocessen binnen NWO van der Valk, L.J.M. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Bezwaar en beroep in de praktijk van NWO : een empirische verkenning naar de oordeelsprocessen binnen NWO van der Valk, L.J.M. Link to publication Citation for published

Nadere informatie

"Our subcultural shit-music": Dutch jazz, representation, and cultural politics Rusch, L.

Our subcultural shit-music: Dutch jazz, representation, and cultural politics Rusch, L. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Our subcultural shit-music: Dutch jazz, representation, and cultural politics Rusch, L. Link to publication Citation for published version (APA): Rusch, L. (2016).

Nadere informatie

Symptom monitoring and quality of life of patients with cancer in the palliative phase Hoekstra, J.

Symptom monitoring and quality of life of patients with cancer in the palliative phase Hoekstra, J. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Symptom monitoring and quality of life of patients with cancer in the palliative phase Hoekstra, J. Link to publication Citation for published version (APA): Hoekstra,

Nadere informatie

Gezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK)

Gezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L. Link to publication Citation for published version (APA): Klijn, W. J. L. (2013).

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Communicatiegrondrechten: een onderzoek naar de constitutionele bescherming van het recht op vrijheid van meningsuiting en het communicatiegeheim in de informatiesamenleving

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri

Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri UvA-DARE (Digital Academic Repository) De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Oderkerk, A.E. Link to publication Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire

Nadere informatie

Eerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S.

Eerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Eerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S. Link to publication Citation for published

Nadere informatie

Published in: Aansluitmonitor wiskunde VO-HO: Zicht op de cursusjaren en

Published in: Aansluitmonitor wiskunde VO-HO: Zicht op de cursusjaren en UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het veld en de spelers van Gastel, L.J.; Jonker, V. Published in: Aansluitmonitor wiskunde VO-HO: Zicht op de cursusjaren 2006-2007 en 2007-2008 Link to publication

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Constitutionele rechtspraak vanuit rechtsfilosofisch perspectief van Dommelen, S.T. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Constitutionele rechtspraak vanuit rechtsfilosofisch perspectief van Dommelen, S.T. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Constitutionele rechtspraak vanuit rechtsfilosofisch perspectief van Dommelen, S.T. Link to publication Citation for published version (APA): van Dommelen, S. T.

Nadere informatie

Trouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van Turken en Marokkanen in Nederland Hooghiemstra, B.T.J.

Trouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van Turken en Marokkanen in Nederland Hooghiemstra, B.T.J. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Trouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van en in Nederland Hooghiemstra, B.T.J. Link to publication Citation for published version (APA): Hooghiemstra,

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Erop of eronder: de strijd om het bodemarchief in drie Vinexlocaties: over archeologische monumentenzorg, ruimtelijke ordening en de kwaliteit van de leefomgeving

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Van catalogusformules en strong reasons: de ontwikkeling van de artikel 10 jurisprudentie van het EHRM van 2010 tot en met 2016 (deel I) Nieuwenhuis, A.J. Published

Nadere informatie

Gevaarlijke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, Komen, M.M.

Gevaarlijke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, Komen, M.M. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gevaarlijke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, 1960-1995 Komen, M.M. Link to publication

Nadere informatie

Liefde, solidariteit en recht. Een interdisciplinair onderzoek naar het wederkerigheidsbeginsel. Pessers, D.W.J.M.

Liefde, solidariteit en recht. Een interdisciplinair onderzoek naar het wederkerigheidsbeginsel. Pessers, D.W.J.M. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Liefde, solidariteit en recht. Een interdisciplinair onderzoek naar het wederkerigheidsbeginsel. Pessers, D.W.J.M. Link to publication Citation for published version

Nadere informatie

Consequences of success in pediatrics: young adults with disability benefits as a result of chronic conditions since childhood Verhoof, Eefje

Consequences of success in pediatrics: young adults with disability benefits as a result of chronic conditions since childhood Verhoof, Eefje UvA-DARE (Digital Academic Repository) Consequences of success in pediatrics: young adults with disability benefits as a result of chronic conditions since childhood Verhoof, Eefje Link to publication

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Politiek burgerschap van migranten in Berlijn: De weerbarstige relatie tussen sociaal kapitaal en integratie van Turken, Italianen, Russische Joden en Aussiedler

Nadere informatie

De belofte van vitamines: voedingsonderzoek tussen universiteit, industrie en overheid Huijnen, P.

De belofte van vitamines: voedingsonderzoek tussen universiteit, industrie en overheid Huijnen, P. UvA-DARE (Digital Academic Repository) De belofte van vitamines: voedingsonderzoek tussen universiteit, industrie en overheid 1918-1945 Huijnen, P. Link to publication Citation for published version (APA):

Nadere informatie

Schaal in het primair onderwijs : een studie naar de relatie tussen schaal en organisatie-effectiviteit van de Venne, L.H.J.

Schaal in het primair onderwijs : een studie naar de relatie tussen schaal en organisatie-effectiviteit van de Venne, L.H.J. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Schaal in het primair onderwijs : een studie naar de relatie tussen schaal en organisatie-effectiviteit van de Venne, L.H.J. Link to publication Citation for published

Nadere informatie

Trouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van Turken en Marokkanen in Nederland Hooghiemstra, B.T.J.

Trouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van Turken en Marokkanen in Nederland Hooghiemstra, B.T.J. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Trouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van Turken en Marokkanen in Nederland Hooghiemstra, B.T.J. Link to publication Citation for published version

Nadere informatie

Bedrijfsovername en milieurecht : een onderzoek naar juridische aspecten van bedrijfsovername en milieu Mellenbergh, R.

Bedrijfsovername en milieurecht : een onderzoek naar juridische aspecten van bedrijfsovername en milieu Mellenbergh, R. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Bedrijfsovername en milieurecht : een onderzoek naar juridische aspecten van bedrijfsovername en milieu Mellenbergh, R. Link to publication Citation for published

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Beroepsonderwijs tussen publiek en privaat: Een studie naar opvattingen en gedrag van docenten en middenmanagers in bekostigde en niet-bekostigde onderwijsinstellingen

Nadere informatie

Professionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J.

Professionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Professionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J. Link to publication Citation for published version (APA):

Nadere informatie

Gezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L.

Gezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L. Link to publication Citation for published version (APA): Klijn, W. J. L. (2013).

Nadere informatie

Een dynamische driehoek. Gezinsvoogd, ouder en kind een jaar lang gevolgd Schuytvlot, A.H.

Een dynamische driehoek. Gezinsvoogd, ouder en kind een jaar lang gevolgd Schuytvlot, A.H. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Een dynamische driehoek. Gezinsvoogd, ouder en kind een jaar lang gevolgd Schuytvlot, A.H. Link to publication Citation for published version (APA): Schuytvlot, A.

Nadere informatie

Ficino en het voorstellingsvermogen : phantasia en imaginatio in kunst en theorie van de Renaissance van den Doel, M.J.E.

Ficino en het voorstellingsvermogen : phantasia en imaginatio in kunst en theorie van de Renaissance van den Doel, M.J.E. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Ficino en het voorstellingsvermogen : phantasia en imaginatio in kunst en theorie van de Renaissance van den Doel, M.J.E. Link to publication Citation for published

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Inquiry-based leading and learning Uiterwijk-Luijk, E. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Inquiry-based leading and learning Uiterwijk-Luijk, E. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Inquiry-based leading and learning Uiterwijk-Luijk, E. Link to publication Citation for published version (APA): Luijk, E. (2017). Inquiry-based leading and learning:

Nadere informatie

Eigen schuld, bereddingsplicht en medewerkingsplicht in het schadeverzekeringsrecht Hendrikse, M.L.

Eigen schuld, bereddingsplicht en medewerkingsplicht in het schadeverzekeringsrecht Hendrikse, M.L. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Eigen schuld, bereddingsplicht en medewerkingsplicht in het schadeverzekeringsrecht Hendrikse, M.L. Link to publication Citation for published version (APA): Hendrikse,

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Bullens, L. (2013). Having second thoughts: Consequences of decision reversibility

Citation for published version (APA): Bullens, L. (2013). Having second thoughts: Consequences of decision reversibility UvA-DARE (Digital Academic Repository) Having second thoughts: Consequences of decision reversibility Bullens, L. Link to publication Citation for published version (APA): Bullens, L. (2013). Having second

Nadere informatie

Mr. C. Asser's handleiding tot de beoefening van het Nederlandsch Burgerlijk Recht: Algemeen deel Scholten, Paul

Mr. C. Asser's handleiding tot de beoefening van het Nederlandsch Burgerlijk Recht: Algemeen deel Scholten, Paul UvA-DARE (Digital Academic Repository) Mr. C. Asser's handleiding tot de beoefening van het Nederlandsch Burgerlijk Recht: Algemeen deel Scholten, Paul Link to publication Citation for published version

Nadere informatie

Constitutionele rechtspraak in Spanje : het Tribunal Constitucional en zijn jurisprudentie in hun historische context

Constitutionele rechtspraak in Spanje : het Tribunal Constitucional en zijn jurisprudentie in hun historische context UvA-DARE (Digital Academic Repository) Constitutionele rechtspraak in Spanje : het Tribunal Constitucional en zijn jurisprudentie in hun historische context Schutte, C.B. Link to publication Citation for

Nadere informatie

The diagnosis and prognosis of venous thromboembolism : variations on a theme Gibson, N.S.

The diagnosis and prognosis of venous thromboembolism : variations on a theme Gibson, N.S. UvA-DARE (Digital Academic Repository) The diagnosis and prognosis of venous thromboembolism : variations on a theme Gibson, N.S. Link to publication Citation for published version (APA): Gibson, N. S.

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Coparenting and child anxiety Metz, M. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Coparenting and child anxiety Metz, M. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Coparenting and child anxiety Metz, M. Link to publication Citation for published version (APA): Metz, M. (2017). Coparenting and child anxiety General rights It

Nadere informatie

Melatonin treatment and light therapy for chronic sleep onset insomnia in children van Maanen, A.

Melatonin treatment and light therapy for chronic sleep onset insomnia in children van Maanen, A. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Melatonin treatment and light therapy for chronic sleep onset insomnia in children van Maanen, A. Link to publication Citation for published version (APA): van Maanen,

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Stress and discomfort in the care of preterm infants : A study of the Comfort Scale and the Newborn Individualized Developmental Care and Assessment Program (NIDCAP

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Vascular factors in dementia: prevention and pathology Richard, E. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Vascular factors in dementia: prevention and pathology Richard, E. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Vascular factors in dementia: prevention and pathology Richard, E. Link to publication Citation for published version (APA): Richard, E. (2010). Vascular factors

Nadere informatie

Piratenbibliotheken en hun rol in de kenniseconomie: 'ignoti et quasi occulti' Bodó, B.

Piratenbibliotheken en hun rol in de kenniseconomie: 'ignoti et quasi occulti' Bodó, B. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Piratenbibliotheken en hun rol in de kenniseconomie: 'ignoti et quasi occulti' Bodó, B. Published in: Informatie Professional Link to publication Citation for published

Nadere informatie

Werelden van verschil : hoe actoren in organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren Werkman, R.

Werelden van verschil : hoe actoren in organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren Werkman, R. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Werelden van verschil : hoe actoren in organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren Werkman, R. Link to publication Citation for published version

Nadere informatie

The impact of paediatric inflammatory bowel disease. Epidemiology, disease activity and quality of life Loonen, H.J.

The impact of paediatric inflammatory bowel disease. Epidemiology, disease activity and quality of life Loonen, H.J. UvA-DARE (Digital Academic Repository) The impact of paediatric inflammatory bowel disease. Epidemiology, disease activity and quality of life Loonen, H.J. Link to publication Citation for published version

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Een filosofie van behoorlijk bestuur : een verklaring voor de juridische en de maatschappelijke functie van de beginselen van behoorlijk bestuur van der Heijden,

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Improving the preoperative assessment clinic Edward, G.M. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Improving the preoperative assessment clinic Edward, G.M. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Improving the preoperative assessment clinic Edward, G.M. Link to publication Citation for published version (APA): Edward, G. M. (2008). Improving the preoperative

Nadere informatie

Professionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J.

Professionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Professionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J. Link to publication Citation for published version (APA):

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Presteren op vreemde bodem: Een onderzoek naar sociale hulpbronnen en de leeromgeving als studiesuccesfactoren voor niet-westerse allochtone studenten in het Nederlandse

Nadere informatie

Amsterdam University of Applied Sciences. Leren redeneren en experimenteren met concept cartoons Kruit, P.M. Link to publication

Amsterdam University of Applied Sciences. Leren redeneren en experimenteren met concept cartoons Kruit, P.M. Link to publication Amsterdam University of Applied Sciences Leren redeneren en experimenteren met concept cartoons Kruit, P.M. Link to publication Citation for published version (APA): Kruit, P. (2012). Leren redeneren en

Nadere informatie

Herdenken in Duitsland. De centrale monumenten van de Bondsrepubliek

Herdenken in Duitsland. De centrale monumenten van de Bondsrepubliek UvA-DARE (Digital Academic Repository) Herdenken in Duitsland. De centrale monumenten van de Bondsrepubliek 1949-1993 Roowaan, R.M. Link to publication Citation for published version (APA): Roowaan, R.

Nadere informatie

Planhiërarchische oplossingen : een bron voor maatschappelijk verzet

Planhiërarchische oplossingen : een bron voor maatschappelijk verzet UvA-DARE (Digital Academic Repository) Planhiërarchische oplossingen : een bron voor maatschappelijk verzet van Baren, N.G.E. Link to publication Citation for published version (APA): van Baren, N. G.

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Case note: ABRvS (rolnummer /1/V2) Bannier, F.A.W. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Case note: ABRvS (rolnummer /1/V2) Bannier, F.A.W. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Case note: ABRvS (rolnummer 200808378/1/V2) Bannier, F.A.W. Link to publication Citation for published version (APA): Bannier, F. A. W., (2009). Case note: ABRvS

Nadere informatie

Onder moeders paraplu? Determinanten en effecten van merkportfoliostrategieën Cramer, K.V.B.

Onder moeders paraplu? Determinanten en effecten van merkportfoliostrategieën Cramer, K.V.B. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Onder moeders paraplu? Determinanten en effecten van merkportfoliostrategieën Cramer, K.V.B. Link to publication Citation for published version (APA): Cramer, K.

Nadere informatie

Anxiety, fainting and gagging in dentistry: Separate or overlapping constructs? van Houtem, C.M.H.H.

Anxiety, fainting and gagging in dentistry: Separate or overlapping constructs? van Houtem, C.M.H.H. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Anxiety, fainting and gagging in dentistry: Separate or overlapping constructs? van Houtem, C.M.H.H. Link to publication Citation for published version (APA): van

Nadere informatie

Judges in a web of normative orders: judicial practices at the Court of First Instance Tunis in the field of divorce law Voorhoeve, M.

Judges in a web of normative orders: judicial practices at the Court of First Instance Tunis in the field of divorce law Voorhoeve, M. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Judges in a web of normative orders: judicial practices at the Court of First Instance Tunis in the field of divorce law Voorhoeve, M. Link to publication Citation

Nadere informatie

Network of networks: Uncovering the secrets of entrepreneurs' networks

Network of networks: Uncovering the secrets of entrepreneurs' networks UvA-DARE (Digital Academic Repository) Network of networks: Uncovering the secrets of entrepreneurs' networks Song, Y. Link to publication Citation for published version (APA): Song, Y. (2012). Network

Nadere informatie

Operational research on implementation of tuberculosis guidelines in Mozambique

Operational research on implementation of tuberculosis guidelines in Mozambique UvA-DARE (Digital Academic Repository) Operational research on implementation of tuberculosis guidelines in Mozambique Brouwer, Miranda Link to publication Citation for published version (APA): Brouwer,

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Controlled light exposure microscopy Hoebe, R.A. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Controlled light exposure microscopy Hoebe, R.A. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Controlled light exposure microscopy Hoebe, R.A. Link to publication Citation for published version (APA): Hoebe, R. A. (2010). Controlled light exposure microscopy

Nadere informatie

Behouden beleid: Naar decentrale arbeidsvoorwaarden in het voortgezet onderws van Schoonhoven, R.

Behouden beleid: Naar decentrale arbeidsvoorwaarden in het voortgezet onderws van Schoonhoven, R. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Behouden beleid: Naar decentrale arbeidsvoorwaarden in het voortgezet onderws van Schoonhoven, R. Link to publication Citation for published version (APA): van Schoonhoven,

Nadere informatie

Gevaarlke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, Komen, M.M.

Gevaarlke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, Komen, M.M. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gevaarlke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, 1960-1995 Komen, M.M. Link to publication

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Rechtskarakter en financiering van de cooperatie : een onderzoek naar de civielrechtelijke kenmerken van de cooperatie in het licht van de vraag of daaruit beperkingen

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Boot, A. W. A. (2004). Management en Organisatie: wat nu? Tijdschrift voor het Economisch Onderwijs, 2,

Citation for published version (APA): Boot, A. W. A. (2004). Management en Organisatie: wat nu? Tijdschrift voor het Economisch Onderwijs, 2, UvA-DARE (Digital Academic Repository) Management en Organisatie: wat nu? Boot, A.W.A. Published in: Tijdschrift voor het Economisch Onderwijs Link to publication Citation for published version (APA):

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Voortgang in autonomie : een studie naar de organisatorische gevolgen van financiële en personele beleidsbenutting in het basisonderwijs Majoor, D.J.M. Link to publication

Nadere informatie

The human figure as method : study, sculpture and sculptors in the Academie Royale de Peinture et de Sculpture ( )

The human figure as method : study, sculpture and sculptors in the Academie Royale de Peinture et de Sculpture ( ) UvA-DARE (Digital Academic Repository) The human figure as method : study, sculpture and sculptors in the Academie Royale de Peinture et de Sculpture (1725-1765) Macsotay Bunt, A.T. Link to publication

Nadere informatie

Some issues in applied statistics in clinical restorative dental research Tobi, H.

Some issues in applied statistics in clinical restorative dental research Tobi, H. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Some issues in applied statistics in clinical restorative dental research Tobi, H. Link to publication Citation for published version (APA): Tobi, H. (1999). Some

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication Citation for published version (APA): Peeters-Podgaevskaja, A. V. (2008). : Amsterdam: Pegasus General rights It

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Nederland en het verhaal van Oranje Huijsen, J. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Nederland en het verhaal van Oranje Huijsen, J. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Nederland en het verhaal van Oranje Huijsen, J. Link to publication Citation for published version (APA): Huijsen, J. (2012). Nederland en het verhaal van Oranje

Nadere informatie

Worshipping the great moderniser : the cult of king Chulalongkorn, patron saint of the Thai middle class Stengs, I.L.

Worshipping the great moderniser : the cult of king Chulalongkorn, patron saint of the Thai middle class Stengs, I.L. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Worshipping the great moderniser : the cult of king Chulalongkorn, patron saint of the Thai middle class Stengs, I.L. Link to publication Citation for published version

Nadere informatie

Het wijzigen van de arbeidsovereenkomst in vermogensrechtelijk perspectief Bungener, A.F.

Het wijzigen van de arbeidsovereenkomst in vermogensrechtelijk perspectief Bungener, A.F. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het wijzigen van de arbeidsovereenkomst in vermogensrechtelijk perspectief Bungener, A.F. Link to publication Citation for published version (APA): Bungener, A. F.

Nadere informatie

The effects of meniscal allograft transplantation on articular cartilage Rijk, P.C.

The effects of meniscal allograft transplantation on articular cartilage Rijk, P.C. UvA-DARE (Digital Academic Repository) The effects of meniscal allograft transplantation on articular cartilage Rijk, P.C. Link to publication Citation for published version (APA): Rijk, P. C. (2004).

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Use and Appreciation of Mycenaean Pottery outside Greece van Wijngaarden, G.J.M. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Use and Appreciation of Mycenaean Pottery outside Greece van Wijngaarden, G.J.M. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Use and Appreciation of Mycenaean Pottery outside Greece van Wijngaarden, G.J.M. Link to publication Citation for published version (APA): van Wijngaarden, G. J.

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Financiering en vermogensonttrekking door aandeelhouders: een studie naar de grenzen aan de financieringsvrijheid van aandeelhouders in besloten verhoudingen naar

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Anatomische sekse als uitvinding in de botanie : hoe stampers tot vrouwelijke en meeldraden tot mannelijke geslachtsorganen werden (1675-1735) Brouwer, C.E. Link

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) De delictscenarioprocedure bij seksueel agressieve delinquenten: Een onderzoek naar de bruikbaarheid van de delictscenarioprocedure in de behandeling van seksueel

Nadere informatie

Invloeden op de onderwijspositie van leerlingen bij de overgang van het basisonderwijs naar het voortgezet onderwijs Fossen, M.W.E.B.

Invloeden op de onderwijspositie van leerlingen bij de overgang van het basisonderwijs naar het voortgezet onderwijs Fossen, M.W.E.B. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Invloeden op de onderwijspositie van leerlingen bij de overgang van het basisonderwijs naar het voortgezet onderwijs Fossen, M.W.E.B. Link to publication Citation

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Keeping youth in play Spruit, A. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Keeping youth in play Spruit, A. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Keeping youth in play Spruit, A. Link to publication Citation for published version (APA): Spruit, A. (2017). Keeping youth in play: The effects of sports-based interventions

Nadere informatie

Aspects of protein metabolism in children in acute and chronic illness Geukers, Vincent

Aspects of protein metabolism in children in acute and chronic illness Geukers, Vincent UvA-DARE (Digital Academic Repository) Aspects of protein metabolism in children in acute and chronic illness Geukers, Vincent Link to publication Citation for published version (APA): Geukers, V. G. M.

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Structure and fluorescence of photonic colloidal crystals Megens, M. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Structure and fluorescence of photonic colloidal crystals Megens, M. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Structure and fluorescence of photonic colloidal crystals Megens, M. Link to publication Citation for published version (APA): Megens, M. (1999). Structure and fluorescence

Nadere informatie

Eerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S.

Eerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Eerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S. Link to publication Citation for published

Nadere informatie

Dienaren van het gezag. De Amsterdamse politie tijdens de bezetting Meershoek, A.J.J.

Dienaren van het gezag. De Amsterdamse politie tijdens de bezetting Meershoek, A.J.J. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Dienaren van het gezag. De Amsterdamse politie tijdens de bezetting Meershoek, A.J.J. Link to publication Citation for published version (APA): Meershoek, A. J. J.

Nadere informatie

Citation for published version (APA): van Zanten, J. H. (2001). Martingales and diffusions, limit theory and statistical inference

Citation for published version (APA): van Zanten, J. H. (2001). Martingales and diffusions, limit theory and statistical inference UvA-DARE (Digital Academic Repository) Martingales and diffusions, limit theory and statistical inference van Zanten, J.H. Link to publication Citation for published version (APA): van Zanten, J. H. (2001).

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Brudin, S. S. (2010). One- and two-dimensional analysis of complex anionic mixtures

Citation for published version (APA): Brudin, S. S. (2010). One- and two-dimensional analysis of complex anionic mixtures UvA-DARE (Digital Academic Repository) One- and two-dimensional analysis of complex anionic mixtures Brudin, S.S. Link to publication Citation for published version (APA): Brudin, S. S. (2010). One- and

Nadere informatie

"In dienste vant suyckerenbacken." De Amsterdamse suikernijverheid en haar ondernemers, Poelwijk, A.H.

In dienste vant suyckerenbacken. De Amsterdamse suikernijverheid en haar ondernemers, Poelwijk, A.H. UvA-DARE (Digital Academic Repository) "In dienste vant suyckerenbacken." De Amsterdamse suikernijverheid en haar ondernemers, 1580-1630 Poelwijk, A.H. Link to publication Citation for published version

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Schijf, G. M. (2009). Lees- en spellingvaardigheden van brugklassers Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut

Citation for published version (APA): Schijf, G. M. (2009). Lees- en spellingvaardigheden van brugklassers Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut UvA-DARE (Digital Academic Repository) Lees- en spellingvaardigheden van brugklassers Schijf, G.M. Link to publication Citation for published version (APA): Schijf, G. M. (2009). Lees- en spellingvaardigheden

Nadere informatie

Effluent biomarkers in peritoneal dialysis: A captivating symphony from the peritoneal membrane Lopes Barreto, Deirisa

Effluent biomarkers in peritoneal dialysis: A captivating symphony from the peritoneal membrane Lopes Barreto, Deirisa UvA-DARE (Digital Academic Repository) Effluent biomarkers in peritoneal dialysis: A captivating symphony from the peritoneal membrane Lopes Barreto, Deirisa Link to publication Citation for published

Nadere informatie

Overeenkomsten met de fiscus: Onderhandelen op de grens van privaatrecht en belastingrecht. Een interne rechtsvergelijking Klein Sprokkelhorst, A.K.H.

Overeenkomsten met de fiscus: Onderhandelen op de grens van privaatrecht en belastingrecht. Een interne rechtsvergelijking Klein Sprokkelhorst, A.K.H. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Overeenkomsten met de fiscus: Onderhandelen op de grens van privaatrecht en belastingrecht. Een interne rechtsvergelijking Klein Sprokkelhorst, A.K.H. Link to publication

Nadere informatie

De inzet van deskundigen EHRM 8 oktober 2015, nr /12 Korošec

De inzet van deskundigen EHRM 8 oktober 2015, nr /12 Korošec De inzet van deskundigen EHRM 8 oktober 2015, nr. 77212/12 Korošec Ruud Ruijters (Jaegers & Soons Advocaten) Wendy van Wendel de Joode (Belastingdienst Pdb Amsterdam) Onderwerpen EHRM Korošec vs. Slovenië¹

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Stam, R., & Piersma, N. (2017). Kencijfers laadinfrastructuur Gelderland. Amsterdam: HVA Publicaties.

Citation for published version (APA): Stam, R., & Piersma, N. (2017). Kencijfers laadinfrastructuur Gelderland. Amsterdam: HVA Publicaties. Amsterdam University of Applied Sciences Kencijfers laadinfrastructuur Gelderland Stam, R.D.; Piersma, N. Link to publication Citation for published version (APA): Stam, R., & Piersma, N. (2017). Kencijfers

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) VR as innovation in dental education de Boer, I.R. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) VR as innovation in dental education de Boer, I.R. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) VR as innovation in dental education de Boer, I.R. Link to publication Citation for published version (APA): de Boer, I. R. (2017). VR as innovation in dental education:

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) The potency of human testicular stem cells Chikhovskaya, J.V. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) The potency of human testicular stem cells Chikhovskaya, J.V. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) The potency of human testicular stem cells Chikhovskaya, J.V. Link to publication Citation for published version (APA): Chikhovskaya, J. V. (2013). The potency of

Nadere informatie

De jonge jaren van de luchtmacht: Het luchtwapen in het Nederlandse leger

De jonge jaren van de luchtmacht: Het luchtwapen in het Nederlandse leger UvA-DARE (Digital Academic Repository) De jonge jaren van de luchtmacht: Het luchtwapen in het Nederlandse leger 1913-1939 Starink, D. Link to publication Citation for published version (APA): Starink,

Nadere informatie

Dr. Tobie Goedewaagen ( ): een leven lang nationaal-socialist van Berkel, A.B.

Dr. Tobie Goedewaagen ( ): een leven lang nationaal-socialist van Berkel, A.B. UvA-DARE (Digital Academic Repository) Dr. Tobie Goedewaagen (1895-1980): een leven lang nationaal-socialist van Berkel, A.B. Link to publication Citation for published version (APA): van Berkel, A. B.

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Fertility treatment in obese women Koning, A.M.H. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Fertility treatment in obese women Koning, A.M.H. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Fertility treatment in obese women Koning, A.M.H. Link to publication Citation for published version (APA): Koning, A. M. H. (2015). Fertility treatment in obese

Nadere informatie