GEO-INFO Vakblad van Geo-Informatie Nederland

Transcriptie

1 GEO-INFO 10 Vakblad van Geo-Informatie Nederland jaargang 9 pagina 4 Stap goed in! pagina 12 Young Surveyors Conference: jongeren zetten zichzelf op de kaart pagina 16 Variable-schaal geo-informatie pagina 24 Kadaster kwám naar Limburg

2 Training Laserscannen Waterpassen kan ook moeilijk Geonext organiseert de volgende trainingen: Praktisch laserscannen 3 daagse training Voor meer informatie: info@laserscan.nu Telefoon: (Nico Schaefers) Kennismaking met laserscannen 1 daagse training Incompany training op maat gemaakte training of lezing Kijk op uw partner voor de volgende generatie dienstverlening. Meisjes spreken in de trein Meisje 1: Heb jij geen Bosatlas? Meisje 2: Ja, die wilde ik kopen, maar die kost dus 69,95! Dat is veel te duur. Meisje 3: Dat komt omdat ze geen concurrenten hebben. Er is maar één Bosatlas. Meisje 4: Ik zoek toch alles op via internet. (...) Lezerscolumnist Remco de Ridder in: Metro, 19 november 2012 Leukste nieuws van 2012? PARIJS - Topontwerper Stefano Pilati verlaat het modehuis Yves Saint-Laurent, meldde het concern maandag. De Italiaan leidde er sinds 2004 de belangrijke afdeling voor confectiemode. De 46-jarige Stefano Pilati uit Milaan volgde ooit een opleiding tot landmeter, tot hij overstapte naar modebedrijven. De Telegraaf Vrouw, 27 februari 2012 Gepost door de Meetman op PDOK Congres Open geodata in de toekomst (zie agenda) PDOK, een eerste stap op weg naar breed gebruik van open overheidsdata. Wat brengt ons dat over 10 jaar? Staan we aan het begin van een grotere beweging? Inspirerende sprekers nemen u mee in de toekomst en geven hun visie op open geodata. Zij doen dit vanuit de thema s bedrijfsleven, overheid en consument. Welke kansen ziet het bedrijfsleven voor de toekomst met open data? Hoe verandert de relatie burger overheid door het gebruik van open data? Welke invloed heeft open data op de persoonlijke levenssfeer van de consument? Op de expomarkt maken deelnemers kennis met de diverse producten en diensten van Publieke Dienstverlening op de Kaart (PDOK) en het gebruik hiervan door afnemer en aanbieder. Deelname is gratis.

3 Inhoudsopgave Stap goed in! 4 Young Surveyors Conference: jongeren zetten zichzelf op de kaart 12 Variable-schaal geo-informatie 14 Verslag - Kadaster kwám naar Limburg 24 Verslag - Verrijkend GIN-symposium 30 Colofon 2 Redactioneel - Winter 3 Stap goed in! 4 Column - Samenwerking en innovatie is essentieel voor projecten in de geo-sector! 11 Young Surveyors Conference: jongeren zetten zichzelf op de kaart 12 Variable-schaal geo-informatie 14 In memoriam - ir. Wim Claessen 19 Boekbespreking - Nieuwe uitgifte: Nederland in de Bosatlas 20 GIN Congres 21 Open Kaart - Wat stemden uw buren? 22 Column - Geo-romantiek 23 Bedrijven en diensten 23 Verslag - Kadaster kwám naar Limburg 24 Verslag - ALV met ontbijt 26 Column - Rediscovering Testaccio 27 Verslag - GIN-werkgroep bijeen dankzij koperplaten van Hydrografie 28 Verslag - Verrijkend GIN-symposium 30 Informatie 33 Geo-Info

4 Partners Geo-Informatie Nederland Agenda GIN GIN Regiobijeenkomst Oost Datum: 17 januari 2013 Tijd: uur Locatie: GBP te Marknesse Zie: Meer info en aanmelden: Open geodata in de toekomst PDOK, een eerste stap in breed gebruik van open overheidsdata Datum: 16 januari 2013 Locatie: Theater Orpheus, Apeldoorn Informatie: Bijeenkomst/lezing regio Noord Datum: 4 februari 2013 Tijd: uur Locatie Oranjewoud bv., Heerenveen Meer informatie: GIN-congres (vooraankondiging) Datum: 24 en 25 april 2013 Locatie: Utrecht Foto omslag: Afbeelding van perron, zie ook het artikel Stap goed in, pag. 4. Colofon Uitgever Geo-Informatie Nederland Redactieadres Redactie Geo-Info Postbus 1058, 3860 BB Nijkerk Telefoon: (033) Fax: (033) gi@geo-info.nl Redactie Geo-Info Hoofdredacteur: Roelof Keppel Redacteuren Adri den Boer Klaas van der Hoek Bart Huijbers Milo van der Linden Edward Mac Gillavry Ad van der Meer Ferjan Ormeling Frans Rip Bladmanagement Motivation Office Support bv, Nijkerk Inzenden kopij Indienen en publiceren van artikelen en berichten in overleg met de redactie. Zie ook onder Geo-Info. Advertentie-exploitatie Murre Management Leen Murre Telefoon: advertentie@geo-info.nl Algemene gi@geo-info.nl Advertentietarieven op aanvraag Vormgeving en druk VdR druk & print, Nijkerk Abonnementen / inlichtingen Postbus 1058, 3860 BB Nijkerk Telefoon: (033) Fax: (033) administratie@geo-info.nl Het doorgeven van adreswijzigingen uitsluitend schriftelijk of via . Een abonnement of lidmaatschap kan op elk gewenst moment ingaan en wordt voor een jaar aangegaan. Een abonnement of lidmaatschap wordt automatisch verlengd, tenzij dit minimaal drie maanden voor de verlengingsdatum schriftelijk of per wordt opgezegd. Abonnementsprijzen per jaar voor 2012 Persoonlijk lidmaatschap: 57 incl. 6% btw Abonnement op Geo-Info: 103 incl. 6% btw Organisatielidmaatschap: 232 incl. 6% btw Leden in het buitenland betalen extra kosten voor het toezenden van Geo-Info: binnen Europa 32 (excl. 19% btw) en buiten Europa 59 per jaar (excl. 19% btw). Kijk voor meer informatie op de website Bij automatische incasso krijgt u een korting van 2 per jaar Het overnemen evenals het vermenigvuldigen uit dit tijdschrift is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming van redactie en auteur. ISSN (print), ISSN (online) 2 Geo-Info

5 Redactioneel Milo van der Linden Winter De winter begint. In de afgelopen maanden hebben we al vast kunnen wennen aan het feit dat de temperaturen dalen. Het dierenrijk bereidt zich voor op de winter door allerlei morfologische en gedragsgerelateerde aanpassingen. Sommige dieren trekken weg, anderen zorgen ervoor dat ze goed gecamoufleerd opgaan in de veranderde omgeving of gaan in winterslaap. Mensen trekken dikke kleding aan, stoken de verwarming op en gaan als het even kan minder de deur uit. De verwachte economische activiteit blijft in principe gelijk, we horen nu eenmaal ongeveer acht uur per dag te werken. Wel worden we meer gehinderd door weersomstandigheden waardoor onze bewegingen van en naar de werkplek moeizamer worden en vaak ook langer duren. Gaat die extra reistijd ten koste van de vrije tijd of ten kosten van onze arbeidsproductiviteit? Hebben wij mensen ook last van een verminderde stofwisseling? En is de winter een periode van minder activiteit in het algemeen? In de winter zijn een aantal tradities ingebouwd die ons door de donkere maanden heen helpen. We worden in de koude maanden extra gestimuleerd om te geven, we geven elkaar warmte door samen te komen voor de vieringen van sinterklaas, kerst, oud en nieuw. We geven kadootjes, we krijgen kerstpakketten. We sturen kerstkaarten om aan anderen te laten weten dat we ze niet vergeten. Mogelijk brengt de winter ons dit jaar een Elfstedentocht. Een tocht die een groot deel van Nederland actief warmte geeft en een ander deel passief laat genieten. Misschien ga je zelf op wintersportvakantie, sportief genieten van de sneeuw en de frisse berglucht. Inzichten in effecten? Ik ben heel benieuwd of geo-informatie ons inzichten kan geven in de effecten van de winter. De effecten op mobiliteit, productiviteit en verbondenheid. Wellicht dat we bijvoorbeeld een mooie toepassing kunnen verzinnen waarop zichtbaar is waar Sinterklaas al langs is geweest en waar niet. Of een kaart die duidelijk aangeeft welk deel van Nederland het meeste warm loopt voor de Elfstedentocht. Ik hoop uiteraard dat we geen visualisatie hoeven te maken van mensen die vast hebben gezeten in monsterlijk lange files of midden in spierwitte landschappen, in onverwarmde treinstellen. En dat we dit jaar satellietbeelden te zien krijgen van een mooie, volle ijskap op de Noordpool. Geografisch visualiseren Voor geo-informatie is het nooit winter. Geo-informatie zal altijd beeldversterkend werken en geo-informatie is nog lang niet uitgeput. Geo-informatie wordt ook steeds meer gemeengoed. En nieuwe sterren aan het fundament vinden steeds weer nieuwe informatie om geografisch te visualiseren. Klaas van der Hoek verwoordde het mooi: De klant wint zelf in, het is aan ons als business om dat in goede banen te leiden. Crowdsourcen is daarbij meer dan alleen maar in laten winnen door het publiek. Laat de Sint staat voor de deur websites en de Ik schaats mee apps maar komen. En de Vind ik niet leuk knop in de auto waarmee je kunt aangeven dat je in de file staat. En laat ons als geo-informatici al deze informatie dan weer verwerken tot nieuwe inzichten. Vol verwachting klopt ons hart! Papieren index en haardvuur De lezers van Geo-Info zijn gewend om aam het einde van het jaar -bij knappend haardvuur- nog eens op hun gemak de dat jaar uitgekomen edities van Geo-Info na te lopen. Men kan in een druk en veelbewogen jaar maar zo iets over het hoofd hebben gezien of hebben gemist. We willen natuurlijk dat alle in druk verschenen artikelen grijs zijn geworden van het vele lezen. Voorheen kon u in de laatste editie van het jaar dan ook een met zorg samengesteld jaaroverzicht raadplegen. De redactie heeft besloten dit jaar met deze traditie te breken. We kunnen dat doen omdat in het eerste kwartaal van volgend jaar alle nu nog ontbrekende edities van Geo-Info (vanaf 2004 tot en met 2012) digitaal en geïndexeerd aan u ter beschikking worden gesteld. U kunt deze dan vinden onder: Ook nu al een feest om eens even in te grasduinen. MIJNGIN Via MIJNGIN wordt de GIN-ledendatabase up-to-date gehouden. We zijn er met z n allen in geslaagd om van onze leden betere gegevens in deze database te plaatsen. De komende maanden zult u met enige regelmaat via uw adres benaderd worden om uw profielgegevens te vervolmaken. Meer informatie over MIJNGIN en hoe daar gegevens aan te vullen en te verbeteren vind je op Geo-Info

6 Stap goed in! Landmeetkunde bij het spoor? Jazeker! Leon van Osnabrugge, Junior specialist Bouwmanagement & Survey, Het instappen van een trein gaat niet altijd even soepel: de instap is te hoog, te laag of te groot. Arcadis werkt voor ProRail in het Programma Toegankelijkheid aan het deelproject aanpassen perronhoogte P76, om een gelijkvloerse instap in de (toekomstige) treinen mogelijk te maken. Voor de realisatie van een gelijkvloerse instap brengen wij met een landmeetkundige meting de huidige stationssituatie in kaart. Daarna ontvangt ProRail advies over de noodzakelijke infrastructurele aanpassingen en deze werken wij uit in een doeltracé en een ontwerprapportage. Een goede integrale samenwerking tussen verschillende spoordisciplines is daarbij een sleutel tot succes. In 2020 wil ProRail dat 90% van de reizigers zelfstandig met de trein kan reizen. Hiervoor zijn diverse Stefan Leenaars, projectleider P76: Integraliteit staat in dit project centraal. Door het grote aantal stations dat binnen de scope van het project valt, zijn we in staat een goed op elkaar ingewerkt projectteam neer te zetten. Dit komt de kwaliteit van het eindproduct ten goede. Ook focussen we ons op integratie bij andere lopende projecten, wat tot synergievoordeel bij ProRail leidt. Ondertussen heeft elk stationsproject binnen Arcadis wel van ons gehoord. Figuur 1 Het stations realisatie Programma Toegankelijkheid (bron: ProRail). 4 Geo-Info

7 aanpassingen aan de stations nodig (zie figuur 1). Integrale samenwerking Voor de uitvoering van het project P76 werken verschillende disciplines binnen Arcadis samen. De adviesgroepen Rail Survey (meten), Baan & Spoor (spoorconstructies) en TEV (tractie en energievoorziening) zorgen samen voor de goede uitwerking van het project. Bij stations waar specifieke oplossingen nodig zijn, wordt een beroep gedaan op andere binnen Arcadis aanwezige specialismen, zoals kunstwerken en grondmechanica. De processtappen in het project P76 zijn: Figuur 2 - Meten van een Harmelen overweg met een spoormal. Processtappen Meting Nultracé Advies Doeltracés Ontwerptekening & rapportage Meting Voor een goed advies meten wij de huidige situatie van het perron en het spoor in. De metingen voeren we uit met een tachymeter, een waterpasinstrument, een laserscanner en met een GPS-toestel. Het spoor wordt tot 300m voor en na het perron ingemeten of tot de dwangpunten in het spoor, zodat wij een eventueel spoorontwerp kunnen aansluiten op de bestaande spoorligging. Bij een meting van een station worden alle punten in XYZ-coördinaten bepaald en meten wij de volgende objecten: de perronpunten; de spoorpunten met de verkanting; de dwangpunten in het spoor, zoals wissels, overwegen en bruggen (zie figuur 2); alle punten die een belemmering vormen voor het tracé, zoals (dwerg) seinen, lichtmasten, trekblokken en bovenleidingpalen. De meting sluiten we aan de op de bekende coördinaten van de Permanente Vastlegging Spoorgeometrie (PVS)-bouten. De bouten zitten in de bovenleidingpalen en het werkelijke meetpunt wordt zichtbaar gemaakt door een prisma of een adapter op de bout te klikken. De punten zijn bekend in het RD- en NAP-stelsel. Per station maken wij minimaal 5 nieuwe PMG-punten (Primaire Meetkundige Grondslag) in zettingsvrije objecten. Deze punten blijven in het hele proces van inmeting tot uitvoering stabiel. De aannemer kan aan deze punten zijn maatvoering ontlenen. Voor deze punten gebruiken we nieuw geplaatste bouten (zie figuur 3). Op niet geëlektrificeerde baanvakken sluiten wij de meting aan op bekende PMGpunten van ProRail langs de spoorbaan. Deze punten zitten gemiddeld om de 4km in zettingsvrije objecten. De PMG-punten meten we in met GPS en worden via een virtueel referentiestation (VRS-station) verbonden met de meetlocatie. De GPSbasislijnen worden berekend in het softwarepakket TBC (Trimble Business Centre) Figuur 3 Nieuw PMG-punt bij station Rosmalen. Teun Vorselman, landmeetkundige: Het aantrekkelijke van een P76 meting is dat per station alle aspecten van het landmeten aan de orde komen. Je begint met het maken van een goede grondslag: goed verdeeld over het meetgebied en in zettingsvrije objecten. Daarna wordt de situatie ingemeten met tachymetrie, waterpassen, GPS-metingen en laserscannen. Het resultaat is een betrouwbare en nauwkeurige meting. Geo-Info

8 Figuur 4 Meetopzet bij station Voorst Empe, waarbij we aansluiten op de PMG-punten van ProRail en deze via een VRS-station verdichten naar de meetlocatie. Alle tachymetrische standplaatsen in het meetgebied zijn met een GPS-meting aan de PMG-punten gekoppeld. Nultracé Met het tracéprogramma maken wij een nultracé. Een nultracé is een wiskundige gedefinieerd model van het spoor, waarbij wij de meetdata zo goed mogelijk benaderen. Het horizontale tracé bestaat uit rechtstanden, bogen, overgangsbogen en wissels. Het verticale tracé bestaat uit hellingen en bogen. Bij het maken van een tracé houden we rekening met: 1. de dwangpunten van het spoor, zoals de perrons, de wissels, de overwegen en de vaste spoorstaafbevestiging (zie figuur 13); 2. de eisen zoals die gelden bij het maken van een nultracé: de maximale schiften lichtwaardes bij de diverse spoorconstructies; en de metingen worden verwerkt met het softwarepakket MOVE3 (zie figuur 4). Voor een goed overzicht van de huidige stationssituatie meten wij het hele station inclusief bovenleiding in met de laserscanner. De laserscanmeting sluiten wij aan op dezelfde PVS-bouten zoals gebruikt bij de tachymetrische meting. Op de PVSbouten wordt nu een adapter met een bol geplaatst. Per standplaats maken wij een scan en alle scans worden aan elkaar gerekend tot 1 groot bestand. Uit dit scanbestand bepalen waaruit wij coördinaten van de rijdraad en eventueel de draagkabel ter plaatse van het steunpunt (zie figuur 5). Deze punten gebruiken we om in het nul- en doeltracé de rijdraadhoogte en eventueel de systeemhoogte te bepalen. Figuur 5 Rijdraad, draagkabel en zijwaartse bij een ophangpunt. Voor een goed advies is het van belang om de juiste perrontypes te weten. De landmeter classificeert het type perron. Een geconstrueerd perron is nu eenmaal lastiger aan te passen dan een perron met keerwandstukken(zie figuur 6). Het advies dat wij bij dit station geven is om het spoor aan te passen ter plaatse van het geconstrueerde perron, zodat daar geen perronaanpassing nodig is. Voor het gedeelte met de keerwanden wordt het perron aangepast, waarbij de juiste positie van de keerwanden wordt afgeleid uit het nieuwe doeltracé (zie figuur 12. Figuur 6 Verzakte perronrand bij station Rotterdam Lombardijen. Rechts het geconstrueerde perron en links de perronrand met keerwandstukken model Geo-Info

9 Figuur 7 Schiftplot van het nultracé station Middelburg. Figuur 8 Precisie en betrouwbaarheid van de nieuwe PMG-punten bij station Diemen-Zuid. 3. de eisen uit de ontwerpvoorschriften (OVS) voor het maken van een tracé. In figuur 7 zie je een voorbeeld van een schiftplot bij station Middelburg. In de plot zie je de gemeten perronrand met perrontype, een kruiswisselcomplex, een overweg, de schiftmaten en de afstanden tot het perron en de bovenleidingpalen. Bij de producten wordt een rapportage geleverd. Hierin staan de gegevens over de kwaliteit van de meting (precisie en betrouwbaarheid, zie figuur 8), grafieken met de huidige perronhoogte (zie figuur 9) en een overzicht van de nieuwe zettingsvrije PMG-punten. Met de gegevens uit het nultracé maken wij een advies waarin we beschrijven welke aanpassingen nodig zijn om tot een gelijkvloerse instap te komen. Advies Sinds begin jaren negentig geldt voor de perronhoogte een norm van 84cm boven BS (bovenkant spoorstaaf). Volgens de nieuwe Europese normen voor gelijkvloerse instap moet de perronhoogte in de toekomst op 76cm boven BS liggen, zodat reizigers zonder obstakels in de trein kunnen stappen. Daarnaast kijken we binnen het project P76 naar de perronafstand. Deze moet tussen de 1.650m en 1.735m liggen. Hierbij houden we rekening met een gecorrigeerde perronafstand en hoogte als het spoor in verkanting ligt: de trein Bart Oosterveld, ontwerper Baan &Spoor Het op 76 cm +BS brengen van perrons lijkt een simpele klus, maar geen enkel station is hetzelfde. Elk station heeft zijn eigen dwangpunten en bijzonderheden, dit vergt een goede afstemming tussen verschillende disciplines. Het gezamenlijk komen tot het beste ontwerp is telkens weer een uitdaging. Figuur 9 Perronhoogte van spoor 2 in Diemen-Zuid. Geo-Info

10 kantelt van het perron af of naar het perron toe. Met de gegevens uit het nultracé maken wij een advies om de perronhoogte aan de eis van 76cm boven BS te voldoen. Bij het maken van het advies kijken we naast de huidige perronhoogte en -type naar de ligging van de wissels, kunstwerken, overwegen en beperkende objecten op het perron, zoals trappen en liften. In het advies maken wij een keuze tussen een spooraanpassing, een perronaanpassing of een combinatie van beide. In de praktijk komt het vaak voor dat we kiezen voor een combinatie van spoor- en perronaanpassing. Het nultracé en het advies worden beoordeeld door de afdeling TEV. Hierbij geven wij aan wat consequenties voor de bovenleiding zijn bij de gekozen oplossingsrichting. Daarnaast geven we aan waar er ontheffing moet worden aangevraagd als de rijdraadhoogte niet aan de normwaardes voldoet. Bij elk advies maken wij een duurzaamheidscan, waarbij wij aangegeven hoe duurzaam de gekozen oplossing is. Figuur 10 Duurzaamheidsscan van station Almere-Buiten. Daarbij kijken we naar: de toekomstvastheid, in hoeverre voldoet de oplossing aan de scope van P76 en worden er nog verbeteringen aan het tracé meegenomen; het materieel, de benodigde inzet van machines voor de realisering; het materiaal, de hoeveelheid materiaal, zoals omvang van de perronaanpassing; de integraliteit, worden verschillen projecten gelijktijdig uitgevoerd en zijn deze op elkaar afgestemd. Bij verschillende oplossingsrichtingen kan de duurzaamheidsscan gebruikt worden bij het maken van de uiteindelijke keuze (zie figuur 10). Het advies en het nultracé leggen wij ter goedkeuring voor aan ProRail. Na goedkeuring door ProRail maken wij het doeltracé. Doeltracé Nadat ProRail akkoord is met de gekozen oplossingsrichting in het advies maken wij Figuur 11 Lichtplot van het doeltracé station bij Rotterdam Lombardijen, waarbij door de spooraanpassing het geconstrueerd perron binnen de bandbreedte valt. 8 Geo-Info

11 een doeltracé voor de spooraanpassing. Bij alleen een perronaanpassing wordt deze stap overgeslagen en maken wij gelijk een ontwerprapportage. Het resultaat van het doeltracé is een schiften lichtplot met de verschillen tussen de meetdata en de geoptimaliseerde spoorligging. Met deze tekeningen kan de aannemer zien hoeveel hij het spoor moet schiften en lichten en waar er perronwerk gedaan moet worden. Bij station Rotterdam Lombardijen wordt het spoor zo aangepast, dat de perronhoogte bij het geconstrueerd perron voldoet aan de eisen voor de perronhoogte (zie figuur 11). Het perron met de keerwandstukken moet worden aangepast. Het berekende doeltracé is daarbij het uitgangspunt voor de juiste plaatsing van de keerwandstukken. Het doeltracé toetsen wij op de ontwerpvoorschriften van ProRail. Daarbij kijken we bijvoorbeeld naar de elementlengtes, de lengte van de overgangsbogen voor de opbouw van de verkanting, de minimale en maximale boogstralen en de combinatie van horizontale en verticale bogen. Het resultaat is een verificatiematrix met daarin de afwijkingen van het tracé op de norm- en uitzonderingswaarde uit de OVS. Voor iedere afwijking op de OVS moet een ontheffing worden aangevraagd. Ontwerptekening en rapportage Nadat het doeltracé is goedgekeurd door ProRail maken we een ontwerptekening en een rapportage. De ontwerptekening maken we met het programma MX. In MX wordt de nieuwe perronrand ontworpen op basis van het doeltracé. Hiervan maken wij een lengteen dwarsprofieltekening, met daarbij een overzicht van de gemeten en ontworpen perronhoogte en afstand. Daarnaast staat op deze tekening de lengtes van de sporen die geschift en gelicht gaan worden. In de rapportage lichten wij het ontwerp toe, maken we een lijst met de afwijking op de OVS en geven we een overzicht van de werkzaamheden aan het bovenleidingsysteem. Voorbeelden van werkzaamheden aan de bovenleiding zijn: het uitwisselen van de zijwaartse; het op de juiste hoogte brengen van het bovenleidingsysteem door het corrigeren van de rijdraadhoogte; het aanpassen van de bovenleidingpalen die op het perron staan bij een perronaanpassing; het vervangen van de gehele bovenleidingconstructie. Daarnaast geven we een gedetailleerd advies bij verlaagde bovenleidingconstructies, zoals bij tunnels en viaducten. In figuur 12 staat een grafiek van de rijdraadhoogtes op station Almere Muziekwijk na uitvoering van het doeltracé. Bij specifieke oplossingen maken wij extra ontwerptekeningen, zoals bij station Almere Muziekwijk. Bij dit station wordt het spoor verlaagd door de regelbare spoorstaafbevestiging te vervangen door ingegoten spoor. Hierdoor komt de perronhoogte bij het geconstrueerd perron binnen de bandbreedte (zie figuur 13). Een andere oplossing was het geconstrueerd perron verhogen, maar dan vormt de aansluiting op trappen en liften een probleem. Van elk doeltracé leveren wij een detaillering van het spoor, waarmee de aannemer zijn spoor kan uitzetten en maatvoeren. In de detaillering staan de: de XYZ-coördinaten van de tangent- en spoorpunten; de XYZ-coördinaten van de wissels; de baanvaksnelheid; de toegepaste verkanting en opbouw; de horizontale- en verticale tracéelementen, zoals bogen, rechtstanden en overgangsbogen. Figuur 12 Overzicht van de rijdraadhoogtes bij station Almere Muziekwijk, na uitvoering doeltracé. Henk van Es (ProRail), rail system engineer P76 Arcadis is al direct vanaf de start van P76 betrokken bij de werkzaamheden. Werd eerst nog uitgegaan van binnen ProRail beschikbare informatie, al gauw bleek dat een meting noodzakelijk was om een actueel inzicht van de huidige situatie te krijgen. Dat betekende een gestage uitbreiding van de werkzaamheden, en daarmee ook het aantal bestanden. Om dat te faciliteren is door Arcadis de toepassing Insite Online ontwikkeld, waarin de bestanden op een zeer overzichtelijke wijze zijn terug te vinden. Dit is noodzakelijk omdat P76 een groot aantal verschillende stations kent, met elk zijn specifieke oplossing. Uiteraard heeft Insite Online voor ProRail een toegevoegde waarde, niet alleen voor P76, maar ook voor andere afdelingen binnen ProRail. Geo-Info

12 Levering De levering van alle producten doen wij via een door Arcadis ontwikkelde internet / GIS-applicatie, Insite Online (zie figuur 14). Bij insite online kan je per station de producten uploaden, die de gebruiker zelf kan downloaden wanneer hij ze nodig heeft. Ook de aannemer krijgt via deze weg de gegevens. Daarnaast staat er informatie op welke stations in uitvoering zijn, wie de bouwmanager is en wanneer de uitvoering gepland staat. Conclusie Het is voor Arcadis een leuk en uitdagend project, waarin alle aspecten van het landmeten aan de orde komen en waarbij verschillende spoordisciplines nauw samenwerken om een groot aantal stations op bovenstaande wijze geschikt te maken voor de toekomst! Samenvatting In 2020 wil ProRail dat 90% van de reizigers zelfstandig met de trein kan reizen. Arcadis werkt voor ProRail in het Programma Toegankelijkheid aan het deelproject aanpassen perronhoogte P76, om een gelijkvloerse instap in de (toekomstige) treinen mogelijk te maken. Figuur 14 GIS-applicatie insite online. Figuur 13 Vervangen van de regelbare spoorstaaf bevestiging naar ingegoten spoor bij station Almere Muziekwijk om het spoor 45mm te verlagen. Hierdoor komt het geconstrueerd perron binnen de bandbreedte te liggen. Arcadis meet de huidige situatie van het spoor en het perron in en berekend op basis hiervan een nultracé. Met het nultracé wordt een advies gegeven hoe het station het beste kan worden aangepast: een spooraanpassing, een perronaanpassing of een combinatie van beide. Afhankelijk van de keuze volgt de berekening van een doeltracé en een ontwerp. Deze gegevens worden met een GIS-applicatie via internet verstrekt. Begrippenlijst nultracé: Wiskundige gedefinieerd model van het spoor, waarbij de huidige spoorligging zo goed mogelijk wordt benaderd; doeltracé: tracé waarbij een optimalisatie in de huidige spoorligging wordt berekend, schiftmaten: de horizontale verschillen tussen de meetpunten en het horizontale tracé; lichtmaten: de verticale verschillen tussen de meetpunten en het verticale tracé; rijdraad: elektrische geleider in de bovenleiding die contact maakt met de stroomafnemer; draagkabel: kabel in de bovenleiding die de rijdraad draagt; systeemhoogte: het hoogteverschil tussen de rijdraad en draagkabel; verkanting: het hoogteverschil tussen beide spoorstaven, om de zijdelingse krachten in een boog te compenseren; overgangsboog: een element in het tracé tussen rechtstand - boog of tussen 2 bogen, waarbij de kromming wordt opgebouwd van R= naar de kromming K van de boog (K=1/R). De overgangsboog wordt wiskundig beschreven door de clothoïde. Daarnaast wordt in een overgangsboog de verkanting opgebouwd van nul millimeter in de rechtstand naar de toegepaste verkanting in de boog. Verdere informatie ProRail site Toegankelijkheid Pages/default.aspx Het artikel draag ik op aan onze onlangs plotseling overleden collega Onno Hoekstra. Hij heeft voor dit project diverse metingen verwerkt en tracés berekend. Wij zullen zijn humor, kennis, kunde en betrokkenheid op de afdeling gaan missen. 10 Geo-Info

13 Column Frank de Miranda Samenwerking en innovatie is essentieel voor projecten in de geo-sector! In mijn vorige column (Geo-Info 2012 nummer 5) nodigde ik u als lezer van deze column uit, om mee te denken over hoe we samen de nieuwe geo-sector vorm kunnen geven. Dit is onder meer gebeurd op onze laatste themamiddag met als thema de geo-sector 3.0! Tijdens deze bijeenkomst bleek dat samenwerking in de driehoek (Overheid, Bedrijfsleven en Onderwijs en Wetenschap) essentieel is voor baanbrekende innovatieprojecten in de geo-sector. De VVD en PvdA hebben maandag 29 oktober 2012 het regeerakkoord met de titel Bruggen slaan gepresenteerd. In dit regeerakkoord wordt op een paar plaatsen verwezen naar onderwerpen die voor het geo-bedrijfsleven van belang zijn. Het hoofdstuk duurzaam groeien en vernieuwen van dit akkoord noemt tien publiek-private doorbraakprojecten, gericht op het vergroten van het gebruik en de kennis van ICT door het midden- en kleinbedrijf, in de topsectoren en in sectoren als onderwijs en zorg. In het kader van ruimte en mobiliteit zal de besluitvorming over projecten eenvoudiger en sneller gaan door stroomlijning van wet- en regelgeving. In 2013 komt de regering met een wetsvoorstel omgevingswet ter vervanging van onder meer de wet ruimtelijke ordening en de waterwet. Daarnaast komt er een databank voor ruimtelijke gegevens, waardoor informatie makkelijker kan worden ontsloten. In de toelichting op de bestedingen wordt onder rijksoverheid (inclusief ZBO s) gesproken over een versnelde effectieve inzet van basisregistraties. Voor de geosector zijn dit belangrijke ontwikkelingen waarop we pro-actief kunnen inspelen. Niet voor niets zijn samenwerking en innovatie twee speerpunten waarop GeoBusiness Nederland zich inzet voor haar leden. Samenwerking De overheid heeft geïnvesteerd in samenwerking tussen de overheidspartijen en heeft nationaal en internationaal een aanzienlijke bijdrage geleverd op het gebied van data-standaardisatie en uitwisselingsprotocollen. De overheid heeft ook het initiatief genomen voor het op orde brengen van de basisregistraties en dat maakt Nederland een van de best in kaart gebrachte gebieden ter wereld. Het bedrijfsleven heeft hier zijn bijdrage aan geleverd als opdrachtnemer van door de overheid aanbestede projecten. De laatste jaren heeft het geo-bedrijfsleven ook actief geparticipeerd in verschillende (overheids)gremia en zo zijn invloed aangewend om ervoor te zorgen dat de geo-informatie infrastructuur ook past bij de ambitie van het geo-bedrijfsleven om het marktvolume te vergroten en uit te breiden naar sectoren waar geo-informatie nog niet of onvoldoende wordt toegepast. Deze uitbreiding richt zich op sectoren met grote maatschappelijke en sociale vraagstukken die de komende jaren een uitdaging vormen voor onze leefomgeving. Het bedrijfsleven, noch de andere partners in de driehoek, kan deze ambitie alleen realiseren. Hiervoor wordt nadrukkelijk de samenwerking gezocht met de partners in de driehoek, de organisaties vanuit enerzijds de overheid en anderzijds onderzoek en wetenschap. Innovatie GeoBusiness Nederland is voorstander van open innovatie en streeft naar samenwerking met bedrijven, instellingen en organisaties die locatie-informatie toepassen. Daarbij stimuleert GeoBusiness Nederland precompetitieve samenwerking tussen bedrijven op het gebied van innovatie en marktontwikkeling. Een sprekend voorbeeld van innovatieve samenwerking binnen de geo-informatiesector is het IPC (Innovatie Prestatie Contract) project GOOD (Gemeenschappelijke Ontsluiting van Omgevingsdata). GeoBusiness Nederland treedt op als penvoerder van het project. Binnen dit project werken zeven ingenieursbureaus en vier softwareleveranciers samen met als doel nieuwe en hoogwaardige diensten te leveren aan overheden en overige gebruikers in zowel bestaande als nieuwe markten. Dit doen zij door extra kennis te genereren uit integratie van omgevingsdata. De deelnemende partners spelen in op de nieuwe en meer open digitale samenwerkingsmogelijkheden die door de technische en sociale ontwikkelingen zijn ontstaan. Voor deze partners betekent dit dat zij hun standaard werkwijze loslaten en gaan werken met nieuwe geo-ict-informatieproducten die vallen onder het Europese kaderprogramma INSPIRE. Onder het motto Geo-informatie. Iedereen gebruikt het, overal! leveren wij vanuit GeoBusiness Nederland ook de komende jaren onze bijdrage aan samenwerkingsvormen om innovatie in het geo-domein te optimaliseren. Ik nodig ook u uit om hierin met ons samen te werken. Frank de Miranda Vicevoorzitter GeoBusiness Nederland Geo-Info

14 Alex de Jonge, Sanne Broekhof en Paula Dijkstra, allen werkzaam bij het Kadaster, Verslag Young Surveyors Conference: jongeren zetten zichzelf op de kaart Op 4 en 5 mei 2012 vond in Rome de eerste FIG Young Surveyors Conference plaats. Dit congres ging vooraf aan de FIG Working Week, die ook plaatsvond in Rome. De afkorting FIG staat van oorsprong voor Fédération Internationale des Géomètres, maar inmiddels is International Federation for Surveyors meer gangbaar. Daarbij is het begrip surveyor opgerekt tot geo-professional. Hieronder vallen beroepen zoals landmeters, topografen, geodeten, GIS-specialisten en ruimtelijke planners. Kortom, iedereen die met geo-informatie werkt. De Young Surveyors Conference is gericht op jongeren in dit vakgebied: studenten, personen in de leeftijd tot maximaal 35 danwel degenen die korter dan 10 jaar geleden hun diploma hebben behaald. Op het congres waren 120 young surveyors aanwezig, afkomstig uit 41 verschillende landen. Opmerkelijk was dat er niemand uit Zuid-Amerika aanwezig was, terwijl Afrika ongeveer een derde van de aanwezigen leverde. De Nederlandse delegatie bestond uit Alex de Jonge, Sanne Broekhof en Paula Dijkstra, allen werkzaam bij het Kadaster. Doel Doel van het congres was om de FIG en jongeren dichter bij elkaar te brengen. Die toenadering is noodzakelijk omdat enerzijds jongeren vernieuwing brengen in het vakgebied, in de organisatie van de FIG en in de nationale geo-verenigingen. Anderzijds kan de FIG veel betekenen voor de ontwikkeling van jongeren in de beroepsgroep. wereldwijd, met een focus op minder ontwikkelde gebieden. Behalve deze plenaire sessies waren er ook technische sessies waarin de jongeren verschillende papers presenteerden over onderwerpen die hun na aan het Plenaire sessie FIG Young Surveyors hart liggen. In deze sessie heeft Paula Dijkstra haar paper gepresenteerd over The Role of Employer towards Recruiting and Promoting Young Professionals in the Geo Information Sector [1] Alex de Jonge sprak over The Inhoud Het tweedaagse congres bestond uit meerdere onderdelen. Allereerst was er een plenaire sessie, waarin onder andere de FIG werd geïntroduceerd. Hierin werden de organisatiestructuur en de diverse commissies van de FIG toegelicht. Plenair werden ook belangrijke onderwerpen besproken, zoals de verschillende kadastrale systemen Alex de Jonge (tweede van rechts) neemt deel aan groepsdiscussie over toekomst Young Surveyors 12 Geo-Info

15 aanbieden. Momenteel vindt online communicatie plaats via gelijknamige groepen op LinkedIn en Facebook. De officiële webpagina is Afb. 3 Paula Dijkstra (tweede van rechts) neemt deel aan plenaire discussie Sanne Broekhof (derde van rechts) met buitenlandse collega s tijdens FIG- conferentie Use of Panoramic Photos in the Production Process of Topographical Data [2]. Visie winnaars FIG Foundation De laatste belangrijke pijler van het congres was de discussie over de toekomst van de beroepsgroep, van de FIG en de rol van jongeren hierin. De vier winnaars van de FIG Foundation Fellowship gaven hierop hun visie. De Fellowship is toegekend door de FIG Foundation. De foundation stimuleert onderwijs en onderzoek in de beroepsgroep. met name in ontwikkelingslanden. Deze fellowship is toegekend aan jongeren uit Moldavië, Uganda, Indonesië en Tanzania. Naast het officiële programma zorgden de lunch- en koffiepauzes voor voldoende gelegenheid om te netwerken en kennis te delen. Zo was er een kennismakingsspel waarbij een groepsrondleiding door historisch Romeinse tunnels te winnen was. Uitkomst Tijdens het congres stonden drie stellingen centraal: 1. De FIG en de nationale belangenverenigingen kunnen jonge geo-professionals het beste ondersteunen door het delegeren van verantwoordelijkheden naar jongeren en het bevorderen van hun betrokkenheid bij de FIG. 2. Volgens jonge geo-professionals zit de kracht van de FIG in samenwerking door middel van netwerken, het delen van kennis, belangenbehartiging en het stellen van standaarden. 3. De prioriteiten voor de FIG Young Surveyors netwerk zijn communicatie, verbindingen maken, motiveren en inspireren. Uit de discussies over de stellingen kan geconcludeerd worden dat de ondersteuning van jonge geo-professionals minimaal is. Vaak spannen vakverenigingen, bedrijven of universiteiten zich wel in voor jonge professionals, maar deze inspanningen worden onvoldoende gecommuniceerd. In een poging deze inspanningen, opleidingen en informatie te kanaliseren, willen de FIG Young Surveyors een (online) platform FIG Working Week & Young Surveyors Conference De FIG Working Week sloot aan op de Young Surveyors Conference is. De working week wordt al jarenlang in verschillende landen georganiseerd. Met deelnemers is de working week ook vele malen groter dan de Young Surveyors Conferentie (120 deelnemers). Tijdens de working week werd gedurende meerdere dagen een groot aantal parallelle technische sessies gehouden. Diverse afgevaardigden uit Nederland hebben in deze sessies gepresenteerd. In de deelsessie Planning, Environment and Water management heeft Sanne Broekhof een artikel gepresenteerd dat zij samen met Ramona van Marwijk (Kadaster) schreef: The Role of Spatial Information for Planning Sustainable Cities. Hoewel niet alle deelnemers aan het Young Surveyors conference ook aanwezig konden zijn bij de Working Week, hebben de aanwezige jonge professionals elkaar nog diverse malen formeel en informeel gesproken. Tijdens de afsluiting van de FIG Working Week is de Young Surveyors Conference genoemd als een volwaardig en geslaagd onderdeel van de FIG evenementen! Conclusies De deelname van drie jonge Nederlandse afgevaardigden aan de FIG Young Surveyors Conference is zeer succesvol geweest. De conferentie is een prettige omgeving voor jonge professionals om ervaring op te doen, om kennis te delen, om deel te nemen aan de discussie en om bij te dragen aan de internationale ontwikkeling van het vakgebied. Deze ervaring vormt een springplank voor het bezoeken van grotere congressen. Daarnaast heeft de deelname geleid tot nuttige vervolgacties. Eén daarvan is om ervoor te zorgen dat jongeren meer zichtbaar worden bij het GIN. De belangrijkste quotes van dag 1 Referenties Geo-Info

16 Variable-schaal geo-informatie [1] Peter van Oosterom en Martijn Meijers TU Delft, OTB Research Institute for the Built Environment, GIS technologie en Digitale kaarten worden tegenwoordig overal gebruikt van desktop tot mobiele telefoon en het gebruik is meer en meer interactief en gebaseerd op zoomen en pannen. Kaartgeneralisatie onderzoek kijkt naar generalisatie zonder vaste schalen ( continue generaliseren ). Hoewel er een aantal eerste resultaten zijn (van Kreveld, 2001; Sester and Brenner, 2005), is de optimale oplossing nog niet gevonden. Dit artikel introduceert de eerste echte variable-schaal structuur voor geografische informatie: een kleine stap in de schaal dimensie heeft een kleine verandering in de kaart tot gevolg. Op basis hiervan kan (geanimeerd) geleidelijk zoomen worden ondersteund. De tgap structuur is eerder gepresenteerd als een variable-schaal structuur (van Oosterom, 2005). Dit was echter een structuur die gebaseerd was op zeer veel kleine stappen, maar toch niet echt continu. Eerst zullen we de originele tgap structuur kort beschrijven, want deze vormt de basis voor de nieuwe geleidelijke tgap structuur. De tgap structuur begint met een planaire partitie op het meest gedetailleerde niveau (grootste schaal). Vervolgens wordt het minst belangrijke object geselecteerd welke dan met de meest compatibele buur wordt samengevoegd. Dit proces herhaalt zich totdat er slechts één object over is. Het gehele proces wordt vastgelegd in de tgap structuur, waarvan de top het laatste object is. Daar het geheel toewijzen van een object aan slechts één buur tot suboptimale resultaten leidt (voornamelijk voor infrastructuur objecten als wegen en waterlopen), is ook het samentrekken (berekenen van een hartlijn ) en het gewogen splitsen toegevoegd. Daarnaast wordt tijdens dit proces (parallel) ook de lijnsimplificatie uitgevoerd. De tgap structuur kan worden gezien als het resultaat van het generalisatieproces en kan worden gebruikt om efficiënt een representatie te genereren voor elk gewenst schaalniveau. Figuur 1 toont 4 kaartfragmenten en de bijbehorende tgap structuur waarbij de volgende generalisatie operaties zijn gebruikt: 1. Samentrekken van de weg naar een hartlijn en de overblijvende vlakdelen worden aan buren toegewezen; 2. Bos verwijderen en gebied toevoegen aan de buur (akkerland); 3. Lijnsimplificatie van grens tussen akkerland en water. Voor de klassieke tgap structuur, is de schaal eerder als derde dimensie gebruikt (Vermeij et al., 2003; van Oosterom en Meijers, 2011): de SSC ( space-scale cube ) in analogie met de space-time cube. Figuur 2(a) toont deze 3D representatie voor de scene uit Figuur 1. In de SSC worden de variable-schaal 2D vlak objecten gerepresenteerd door 3D volumes (prisma s), de variable-schaal 1D lijn objecten worden gerepresenteerd door 2D verticale vlakken (bijvoorbeeld de samengetrokken weg) en een variableschaal 0D point object wordt gerepresenteerd door een 1D verticale lijn. Merk op dat in het geval van de weg de variabele-schaal representatie bestaat uit een samengestelde geometrie met een 3D volume deel (onder) en een 2D vlak deel (er boven aan vast). Hoewel vele kleine stappen (van de meest gedetailleerde tot de meest grove representatie in de klassieke tgap n 1 stappen in geval de basiskaart uit n objecten bestaat), kan dit nog steeds worden beschouwd als vele discrete stappen welke variable-schaal benadert, maar toch niet echt variabele schaal is. Fig. 1a Begin kaart Fig. 1b Resultaat samentrekken. Fig. 1c Resultaat samenvoegen. Fig. 1d Resultaat lijnsimplificatie. 14 Geo-Info

17 Het opknippen en samenvoegen met buren zorgt plotseling voor een kleine lokale schok: een kleine schaal verandering resulteert in een niet zo kleine geometrie verandering; dat wil zeggen. een kompleet object verdwijnt opeens; zie figuur 3. In de SSC wordt dit gerepresenteerd door een horizontaal vlak; het plotselinge einde of begin van een object. De verticale vlakken komen overeen met de grenzen tussen de objecten, merk op dat deze grenzen in het geheel niet veranderen voor de bijbehorende schaalrange. Het resultaat is een verzameling prisma s, die tezamen een volledige partitie van de SSC vormen. Fig. 2a Fig. 2b Om een meer geleidelijke vorm van zoomen te verkrijgen, vergelijkbaar met morphing (Sester and Brenner, 2005; Nöllenburg et al., 2008) realiseerden we ons eerst dat de lijnversimpeling ook met nietverticale vlakken voor de SSC kan worden gerealiseerd en dat dit resulteert in een meer geleidelijke variabele-schaal structuur. Wanneer twee buurlijnsegmenten bij de lijnversimpeling door één lijnsegment wordt vervangen geeft dit normaal twee verticale rechthoeken en één horizontale driehoek, maar deze kunnen door drie driehoeken worden vervangen in de SSC; zie figuur 4. Wanneer er nu een horizontale doorsnede van de SSC wordt gemaakt op bepaalde schaal, dan leidt daarna een delta schaal ook tot een delta kaart; zie figuur 4(b). Dat wil zeggen een kleine verandering in de geometrie van de weergegeven kaartobjecten en geen plotselinge verandering zoals eerder het geval (door het horizontale vlak). Het versimpelen van een polyline komt neer op het herhaald samenvoegen van twee buursegmenten Fig. 1e De 4 kaartfragmenten en de bijbehorende tgap structuur. Fig. 2 De space-scale cube (SSC ) representatie in 3D. Fig. 2a SSC voor klassieke tgap structuur. Fig. 2b SSC voor geleidelijke tgap structuur. Fig. 3a Fig. 3b Fig. 3c Fig. 3d Fig. 3 De kaart doorsneden van de klassieke tgap structuur: (b) stap 1 (samentrekken), (c) stap 2 (samenvoegen) and (d) stap 3 (lijnsimplificatie). Merk op dat er niets verandert totdat er een tgap operatie plaatsvindt. Fig. 3a Wireframe van klassieke tgap. Fig. 3b Doorsneden voor Stap 1. Fig. 3c Doorsneden voor Stap 2. Fig. 3d Doorsneden voor Stap 3. tot één segment; in welke volgorde dit gebeurt, wordt door het lijnsimplificatie algoritme bepaald. De samenvoeg- en de splits- (samentrekken) operaties kunnen net als de lijnsimplificatie ook worden verfijnd tot geleidelijke overgangen in de SSC. Het samenvoegen van een te verwijderen object met de buur: het object zelf krimpt en de buur groeit in de SSC komt dit overeen met de niet-verticale vlakken (er is is ook geen behoefte meer aan horizontale vlakken, welke eerder overeenkwamen met plotseling verdwijnende objecten); zie figuur 2(b). Alle horizontale vlakken in de SSC zijn nu verdwenen, behalve onder en bovenkant. Een belangrijke en elegante eigenschap is dat nu de verschillende polyhedrale volumes overeenkomen met hetzelfde object in de echte wereld (over alle schalen). Figuur 5 toont het gebruik van de werke- Geo-Info

18 lijke variable-schaal tgap structuur: kleine delta s in schaal geven een kleine delta in de kaart (geometrie). Genereren van gemixteschaal kaarten De SSC kan voor meer dan alleen het maken van horizontale doorsneden (kaarten met een uniforme kaartschaal) worden gebruikt. Een niet-horizontale doorsnijding resulteert in een gemixte schaal representatie: veel detail daar waar snijvlak lager (grotere schaal) is en minder detail daar waar het snijvlak hoger (kleinere schaal) is; zie Figuur 6. Dit heeft overeenkomsten met 3D perspectief visualisatie, waar bij dicht bij de kijker meer detail wordt getoond dan verder weg. De gemixte-schaal representaties kunnen ook verkregen worden door met Fig. 4a Fig. 4 Lijnsimplificatie in de SSC: (a) plotseling verwijderen van punt, (b) geleidelijke verandering. Fig. 4a Plotselinge verandering lijnsimplificatie: 2 rechthoeken en 1 driehoek. Fig. 4b Geleidelijke verandering lijnsimplificatie: 3 driehoeken. niet platte vlakken te doorsnijden; b.v. een klokvormige oppervlak kan worden gebruikt om een zinvolle fish-eye visualisatie te genereren (zie figuur 7). Fig. 5a Fig. 5b Fig. 5c Fig. 5d Fig. 5 De kaartdoorsneden uit de geleidelijke tgap structuur: (b) stap 1 (samentrekken), (c) stap 2 (samenvoegen) en (d) stap 3 (simplificeren). Merk de geleidelijke verandering op, ook bij de tgap stappen. Fig. 5a Wireframe geleidelijke SSC. Fig. 5b Doorsneden voor Stap 1. Fig. 5c Doorsneden voor Stap 2. Fig. 5d Doorsneden voor Stap 3. Fig. 6a Fig. 6b Fig. 6c Fig. 6 Schaakbord data als invoer: elk rechthoekig object is geleidelijk met zijn buur samengevoegd. Fig. 6a Een verzameling horizontale doorsneden afgeleid uit de SSC. Fig. 6b Het niet-horizontale snijvlak voor gemixte-schaal kaart (c) Fig. 6c Resulterende gemixte-schaal kaart (topologisch correct). Fig. 4b Geleidelijk zoomen en progressieve data overdracht In een online gebruiksscenario waarbij de 2D kaart wordt opgehaald uit de tgap structuur geldt als vuistregel dat de hoeveelheid vlakobjecten op het scherm constant zou moeten zijn (de optimale informatie dichtheid). Deze zorgt niet alleen voor goede tekensnelheid, maar zorgt er ook voor dat de hoeveelheid data tussen server en client binnen de perken blijft. De SSC kan op meerdere manieren worden gebruikt (zie figuur 8): a. specifieke rechthoek op specifieke schaal: selectie van polyhedra die overlappen met deze rechthoek b. progressieve weergave rechthoek (van meest kleine schaal tot) op gewenste schaal: door selectie van polyhedra die overlappen met het blok in gesorteerde volgorde c. progressief inzoomen: door selectie van polyhedra met de afgeknipte omgekeerde piramide in gesorteerde volgorde (naar beneden) d. progressief uitzoomen: door selectie van polyhedra met de afgeknipte omgekeerde piramide in omgekeerde gesorteerde volgorde (naar omhoog) e. pannen naar nieuwe rechthoek: selectie van polyhedra die overlappen met nieuwe deel van de rechthoek f. progressieve weergave pannen naar rechthoek: door selectie van polyhedra die overlappen met het blok (boven nieuw deel rechthoek) in gesorteerde volgorde. Een cliënt moet tgap-bewust zijn om de voordelen van de structuur te kunnen benut- 16 Geo-Info

19 schalen. Dit omdat de nieuwe schuine vlakken zich altijd bewegen in vrije ruimte en geen andere geometrie kunnen tegenkomen. Fig. 7a Fig. 7b Fig. 7c Fig. 7 Een gemixte-schaal kaart, voorbeelden (a) en (b) door Harrie et al. (2002) en voorbeeld (c) door Hampe et al. (2004) ten. Na ontvangst van voldoende polyhedra (in gesorteerde volgorde) moet eerst een doorsnijding met het juiste schaaloppervlak uitgevoerd worden voordat de werkelijke weergave op het scherm kan plaatsvinden. In het geval van geleidelijke zoom-operaties, worden de doorsnijdingsoperaties herhaald (voor steeds iets andere schaalniveaus). Merk op dat een efficiënte implementatie hier gebruik kan maken van het feit dat het snijvlak monotoon beweegt in bepaalde richting (omhoog of omlaag) en dit zodoende kan uitbuiten om het aantal geometrische berekeningen te beperken. Dit is vergelijkbaar met het plane-sweep algoritme gebruikt in de computationele geometrie. Creëren van de geleidelijke tgap structuur De gelijkelijk tgap structuur lijkt aantrekkelijke eigenschappen te bezitten, maar de vraag is: kan er altijd een correcte gestapelde-prisma SSC worden omgezet naar een geleidelijke SSC zonder horizontale en verticale vlakken; d.w.z. zonder topologische fouten en een complete 3D partitie vormen (zoals kruisende grensvlakken)? De eerste besproken generalisatie operator was de lijnsimplificatie: kunnen hier de verticale vlakken worden vervangen door een reeks schuine vlakken zonder dat hierbij topologische fouten in 3D ontstaan? In Meijers, 2011 is bewezen dat in een 2D partitie het mogelijk is om zonder topologische fouten de lijnen te simplificeren (door heel goed rekening te houden met de buren, want niet triviaal is. Met de garantie dat er geen fouten in de partitie in de beginschaal zitten, kunnen we dan ook bewijzen dat er geen fouten in de eindschaal zitten. Op basis hiervan kunnen we de geleidelijke tgap (3D SSC) bouwen zonder topologische fouten: ook geen fouten op de tussenliggende Fig. 8 Zooming & panning met variabele-schaal data geillustreerd met selectie binnen de SSC. De volgende vraag is of ook de andere generalisatie operatoren kunnen worden vertaald naar een geleidelijke tgap representatie zonder toplogische fouten in de SSC. Het eenvoudige voorbeeld in sectie 2 toont convexe objecten, welke verwijderd moeten worden (en moeten worden samengevoegd met hun buur). In geval van rechthoeken is het heel eenvoudig voor te stellen hoe de ene de andere geleidelijk overneemt. Ook in geval van convexe objecten kan dit vrij eenvoudig. Lastiger is echter concave objecten (of objecten met gaten): deze zullen eerst moeten worden opgedeeld in meerdere convexe objecten (kan altijd), welke vervolgens één voor één worden behandeld. Samenvattend: voor de gepresenteerde generalisatie operatoren kan er altijd een geleidelijke tgap structuur worden gebouwd, voor meer details zie (van Oosterom en Meijers, 2011). 3D geleidelijk tgap structuur Tot nu toe is er een 2D kaart als basis voor het maken van de variable-schaal structuur gebruikt. Het is echter ook mogelijk om te beginnen met een 3D kaart (model) en vervolgens op dezelfde wijze een 4D SSC (hyperkubus) te maken. Het creëren en gebruiken van de geleidelijke tgap structuur voor 3D input data is analoog aan de procedures voor de hierboven beschreven 2D input data. In figuren 9 en 10 wordt geïllustreerd hoe respectievelijk de geleidelijke verwijder en samenvoeg en de vlaksimplificatie (2 varianten) generalisatieoperaties eruit zouden kunnen zien. Deze stappen kunnen nu worden gebruikt om een 4D SSC te maken, waarbij de 3D representaties op begin- en eindschaal de onder en boven begrenzingen vormen van het 4D hypervolume welke de representatie van een bepaald object over alle schalen heen representeert. Daartussen zitten dan trans-schaal begrenzingen (3D representaties), welke het 4D hypervolume compleet begrenzen. Figuur 11 toont een impressie van dit 4D hypervolume, waarbij de trans-schaal begrenzingen met rode stippellijnen zijn weergegeven. Geo-Info

20 Fig. 9 Een eenvoudige 3D-scene: het belangrijkste object zii neemt geleidelijk het minder belangrijke object zi over en resulteer in de representatievorm ZII. Met de 4D SCC en een doorsnijding met een hypervlak in een 4D ruimte kan er nu weer een normale 3D representatie worden gemaakt op elke gewenste schaal (hoogte van het hypervlak in de 4de dimensie, d.w.z. de schaal dimensie). Het resultaat is een representatie van homogene schaal of in 3D termen LoD ( Level of Detail ). Net als in 2D kan dit ook worden gebruikt voor het realiseren van geleidelijke 3D zoom-acties door de hoogte van het horizontale hypervlak geleidelijk te veranderen. Nog interessanter dan in 2D zijn in 3D de gemixte-schaal weergaven voor perspectief representaties. Dit kan worden gerealiseerd met de 4D SSC door het doorsnijden met een schuin hypervlak (laag waar veel detail nodig is, dicht bij de waarnemer en hoger waar minder detail nodig is, verder weg van waarnemer). De resulterende 3D (perspectief) representaties zijn zonder topologische fouten en er zijn geen storende overgangen tussen de verschillende Fig.10 Twee alternatieve opties voor de vlaksimplificatie van het object ZII. detailniveaus zoals dit wel het geval is bij Multi-LoD aanpakken in de hedendaagse computergrafiek (CAD, games). Conclusie Dit artikel heeft de eerste echt geleidelijke variabele-schaal structuur gepresenteerd: een delta schaal geeft een delta in de Fig. 11 Een pseudo-4d illustratie van onze eenvoudige 3D-scène met twee alternatieve variabele-schaal voorstellingen (a) en (b). Object zi wordt alleen weergegeven voor referentie doeleinden. De rode stippellijnen illustreren de variable-schaal overgang; zii wordt geleidelijk veranderd in ZII, respectievelijk ZII (afhankelijk van welke vlaksimplificatie optie er wordt gekozen). kaart (en hoe kleiner de delta schaal hoe kleiner de delta kaart). De geleidelijkheid is gerealiseerd door het verwijderen van de horizontale vlakken in de klassieke tgap structuur en deze te vervangen door schuine vlakken in de geleidelijke tgap structuur. Er zijn recepten beschreven hoe deze structuur te creëren op basis van de verschillende generalisatie operatoren. De geleidelijke tgap structuur zorgt voor variabele-schaal gegevens, welke gebruikt kunnen worden voor geleidelijk zoomen. Het is een integratie van 2D ruimte en schaal in een 3D partitie: de SCC ( space scale cube ). Horizontale doorsnijding resulteert in een valide 2D kaart op gewenste schaal (zonder topologische fouten). Niet-horizontale doorsnijdingen zorgen voor valide 2D gemixte schaal representaties. Er is tevens beschreven dat de variable-schaal tgap oplossing ook werkt voor 3D geo-informatie, waarbij de integratie van 3D ruimte en schaal resulteert in een 4D SSC (hyperkubus). Het gebruik van deze 4D SSC is vooral in computergrafiek (CAD, games) relevant voor het genereren van perspectiefbeelden met veel detail (grote schaal) dichtbij en geleidelijk minder detail verder weg (kleinere schaal) zonder 18 Geo-Info