Academiejaar e master Bedrijfspsychologie en Personeelsbeleid 1 e Examenperiode

Transcriptie

1 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 1 Faculteit PSYCHOLOGIE EN PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN Vakgroep Personeelsbeleid, Arbeids- en Organisatiepsychologie Academiejaar e master Bedrijfspsychologie en Personeelsbeleid 1 e Examenperiode AFWEZIGHEID OP HET WERK: DE INVLOED VAN SOMATISCHE KLACHTEN EN EMOTIONELE ARBEID Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de Psychologie, optie Bedrijfspsychologie en Personeelsbeleid door Isabelle Cooreman Promotor: Prof. Dr. Rita Claes Begeleider: Lic. Koen Beirens

2 Ondergetekende, Isabelle Cooreman geeft toelating tot het raadplegen van de scriptie door derden. II

3 III Woord vooraf Een thesis schrijven is geen makkelijke opdracht. Integendeel, het is een project van lange adem dat veel tijd en energie vergt om het tot een goed einde te brengen. In de eerste plaats wil ik mijn promotor professor doctor Rita Claes bedanken, omdat zij het voor mij mogelijk maakte dit thesisonderwerp verder uit te diepen. In tweede instantie gaat mijn dank ook uit naar mijn begeleider, licentiaat Koen Beirens, voor de verrijkende gesprekken die me steeds nieuwe inzichten verschaften. Zonder zijn medewerking en inzet zou deze thesis niet hetzelfde zijn. Ik bedank hem graag voor het opofferen van zijn kostbare tijd aan het verbeteren van de teksten. Dankzij deze personen ben ik erin geslaagd dit onderzoek tot een goed einde te brengen. Grote dankbaarheid gaat uit naar mijn ouders, omdat ze mij de (ook financiële) mogelijkheid geboden hebben te studeren aan de universiteit. Ik wil hen nog eens speciaal in de bloemetjes zetten voor hun niet aflatende steun op momenten dat ik het even niet zag zitten. Mijn dank gaat verder ook uit naar mijn twee broers Kristof en Matthias, Ewout, familie, vrienden en alle andere mensen die voor mij klaar stonden als ik ze nodig had. Zonder hen was het nooit gelukt. Roosdaal, 10 mei 2009 Isabelle Cooreman

4 IV INHOUDSOPGAVE ABSTRACT... 1 INLEIDING... 2 ZIEKTEVERZUIM... 3 Definitie... 3 Theorieën omtrent ziekteverzuim... 4 Antecedenten en uitkomsten... 7 Operationalisatie... 8 SOMATISCHE KLACHTEN... 8 Definitie... 8 Theorieën en prevalentie... 9 Antecedenten Operationalisatie EMOTIONELE ARBEID Definitie Dimensies, antecedenten en gevolgen CONTROLEVARIABELEN HYPOTHESEVORMING METHODE Steekproef Procedure Instrumenten Data-analyse RESULTATEN DISCUSSIE Interpretatie voornaamste resultaten Beperkingen Suggesties voor toekomstig onderzoek Theoretische en praktische implicaties Conclusie REFERENTIES BIJLAGEN Bijlage 1: Vragenlijst Bijlage 2: Geroteerde factormatrix voor somatische klachten Bijlage 3: Geroteerde factormatrix voor emotionele arbeid... 68

5 V LIJST VAN TABELLEN Tabel 1: Beschrijvende statistieken Tabel 2: Effect van somatische klachten op ziekteverzuim Tabel 3: Hoofd- en interactie-effecten LIJST VAN FIGUREN Figuur 1: Grafische voorstelling van het concept somatische klachten Figuur 2: Verwachte relatie tussen somatische klachten, ziekteverzuim en emotionele arbeid Figuur 3: Interactie tussen somatische klachten en sterkte van emotionele arbeid voor aantal dagen ziekteverzuim Figuur 4: Interactie tussen somatische klachten en deep acting voor frequentie van ziekteverzuim Figuur 5: Interactie tussen somatische klachten en surface acting voor frequentie van ziekteverzuim Figuur 6: Interactie tussen somatische klachten en surface acting voor aantal dagen ziekteverzuim Figuur 7: Interactie tussen somatische klachten en surface acting voor aantal dagen ziekteverzuim zonder ziekte... 35

6 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 1 ABSTRACT In deze scriptie zal nagegaan worden of emotionele arbeid een invloed heeft op de relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim. Meer bepaald zal onderzocht worden of somatische klachten effectief leiden tot meer ziekteverzuim (H1), of emotionele arbeid in verband staat met somatische klachten (H2) en of emotionele arbeid de relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim versterkt (moderator) (H3). Om ziekteverzuim te meten, werd gebruik gemaakt van een zelfgeconstrueerde vragenlijst. De Ghent Multidimensional Somatic Complaints Scale fungeerde als instrument om de somatische klachten van mensen na te gaan. Emotionele arbeid werd gemeten aan de hand van de Emotional Labour Scale. Honderd zesenzeventig participanten vulden de vragenlijsten in. De hypothesen werden getoetst aan de hand van een multivariate covariantieanalyse. De eerste hypothese werd partieel bevestigd: meer somatische klachten leiden inderdaad tot meer ziekteverzuim, meer specifiek geldt deze stelling enkel voor hoofd- en schouderklachten, hart- en ademhalingsklachten, maag- en darmklachten en moeheid en niet voor klachten in verband met temperatuurregulatie. Voor de tweede hypothese werd geen bevestiging gevonden. De derde hypothese tot slot werd bevestigd: emotionele arbeid blijkt inderdaad een moderator te zijn voor de relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim, alleen bleek de vooropgestelde richting van het verband tegengesteld aan de verwachtingen. Het verrichten van emotionele arbeid bleek een buffer te zijn voor de invloed van somatische klachten op ziekteverzuim. Deze studie toont aan dat emotionele arbeid een modererende invloed heeft op de relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim, wat betekent dat er in de toekomst rekening mee gehouden kan worden.

7 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 2 INLEIDING Voor de meeste bedrijven is produceren een kernactiviteit. Wanneer werknemers echter afwezig zijn op het werk (bijvoorbeeld door ziekte), zorgt dat voor een verminderd productieniveau en bijgevolg voor een economisch verlies voor het bedrijf. Afwezigheid op het werk door ziekte, of met andere woorden ziekteverzuim, is een fenomeen dat de laatste jaren steeds meer aandacht krijgt. Uit recente cijfers van SD WORX, een sociaal secretariaat in België, blijkt dat de afwezigheid op het werk door ziekte in ons land jaar na jaar toeneemt (Nationaal Instituut voor Statistiek (NIS), 2008). De laatste jaren is het totale ziekteverzuim (het percentage werktijd dat verloren gaat door afwezigheid door ziekte) in de privésector gestegen van 4.48% in 2001 tot 5.19% in Het ziekteverzuim ligt hoger voor vrouwen (5.99% in 2008) dan voor mannen (4.66% in 2008). Naast het feit dat de prevalentie van ziekteverzuim stijgt, blijkt uit andere recente gegevens (Securex Research Center, 2007) dat ook de economische kost ervan hoog is: de totale kost van ziekteverzuim in het jaar 2006 wordt geschat op om en bij de 8,2 miljard euro, wat ongeveer 2.7% van het bruto nationaal product is. Uit deze verzameling cijfers kan men opmaken dat ziekteverzuim voor organisaties een enorme economische kost met zich meebrengt en een serieuze hap neemt uit hun werkcapaciteit en productiviteit. De toegenomen interesse binnen de wetenschap in dit maatschappelijk en economisch probleem hoeft in deze optiek geen verwondering te wekken. Naast ziekteverzuim krijgen ook somatische klachten steeds meer aandacht in onze maatschappij. Alsmaar meer mensen hebben regelmatig last van bijvoorbeeld rugklachten, hoofdpijn of moeheid. Uit een onderzoek van Green, Fryer, Yawn, Lanier en Dovey (2001) blijkt dat minstens driekwart van de bevolking één of meerdere somatische klachten rapporteerde in de voorbije 30 dagen. Voor mensen die somatische klachten vertonen, is het mogelijk dat ze daar ook op de werkvloer hinder van ondervinden. Men kan er dan voor kiezen om niet te gaan werken. Wanneer men beslist om toch te gaan werken, bestaat de kans dat er productiviteitsverlies optreedt (Meerding, Ijzelenberg, Koopmanschap, Severens & Burdorf, 2005). Beide opties zowel ziek gaan werken als ziek thuisblijven zijn nefast voor de organisatie: een zieke werknemer kost de organisatie handenvol geld.

8 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 3 Er werd in het verleden reeds heel wat onderzoek gedaan naar de relatie tussen somatische klachten en absenteïsme (Fink, Sorensen, Engberg, Holm & Munk- Jorgensen, 1999; Fontaine, Mascagni, Mangelschots, Kittel & Godi 2004). Zo vonden Marmot, Feeney, Shipley, North en Syme (1995) dat zelfgerapporteerde gezondheid en ziekteverzuim gerelateerd zijn aan elkaar. Er werd ook een positieve relatie gevonden tussen het aantal gerapporteerde gezondheidsklachten en ziekteverzuim (Väänänen et al., 2003; Roelen, van der Pol, Koopmans & Groothoff 2006; Roelen, Koopmans, de Graaf, van Zandbergen & Groothoff, 2007). Ook absenteïsme ten gevolge van een specifieke gezondheidsklacht werd onderzocht, onder andere absenteïsme ten gevolge van nekpijn (Cote et al., 2008), depressie en chronische pijn (Munce, Stansfeld, Blackmore & Steward, 2007), obesitas (Jans, van den Heuvel, Hildebrandt & Bongers, 2007), hypertensie (Leynen et al., 2006) en rugpijn (Reigo, Tropp & Timpka, 2000; Tubach, Leclerc, Landre & Pietri-Taleb, 2002). Gezien emotionele arbeid reeds in verband gebracht werd met somatische klachten (Schaubroeck & Jones, 2000), wordt deze variabele in deze scriptie betrokken in de relatie tussen somatische klachten en ziekteverzuim. Dit is de doelstelling van deze thesis: nagaan of de mate van emotionele arbeid al dan niet een invloed heeft op de relatie tussen somatische klachten en absenteïsme. ZIEKTEVERZUIM Definitie Wanneer men ziekteverzuim wil definiëren, moet dit concept eerst duidelijk gedifferentieerd worden van ziekte en ziek zijn (Wikman, Marklund & Alexanderson, 2005). Ziekte verwijst naar de feitelijke organische problematiek die aanwezig is in het lichaam (bijvoorbeeld een bacterie of virus), terwijl ziek zijn verwijst naar de mate waarin men gezondheidsklachten ervaart ten gevolge van die organische problematiek, en waardoor men zich onbekwaam voelt om het werk op een adequate manier te verrichten. Beiden kunnen onafhankelijk van elkaar bestaan. Zo kan men een ziekte hebben, maar zich niet ziek voelen en geen hinder ondervinden. Ook het omgekeerde is mogelijk: men kan zich ziek voelen, en toch vrij zijn van enige organische laesie. Met ziekteverzuim tenslotte wordt verwezen naar het gedrag ten

9 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 4 gevolge van het ziek zijn, met name (in deze studie) het afzien van de professionele verplichtingen. Men kan ziek zijn zonder zich ziek te melden. Pas wanneer de werknemer zich effectief ziek meldt, kan men spreken van ziekteverzuim (Hopstaken, 1994). Een term die heel vaak voorkomt wanneer men het over ziekteverzuim heeft, is absenteïsme. Casteels & Sneyder (2004) definiëren absenteïsme als volgt: de afwezigheid van een werknemer waarvoor hij of zij ziekte opgeeft als reden, ongeacht of de werknemer werkelijk ziek is of niet (p. 6). De volgende redenen zijn niet inbegrepen in deze definitie: arbeidsongevallen, jaarlijks verlof, recuperatiedagen, arbeidsduurvermindering, feestdagen, educatief verlof, familiaal verlof, syndicaal verlof, bevallingsverlof, loopbaanonderbreking en andere gewettigde afwezigheden die niet onder het ziekteverlof vallen. Op basis van deze specificatie kan men dus stellen dat in deze benadering absenteïsme gelijkgesteld wordt aan ziekteverzuim. Ziekteverzuim kan verschillende vormen aannemen. In de Nederlandstalige literatuur wordt vaak een kleurschakering gebruikt om op die manier het soort ziekteverzuim aan te duiden, met name wit, grijs en zwart verzuim. Wit verzuim verwijst naar het feit dat er een duidelijk aanwijsbaar gezondheidsprobleem is als oorzaak voor de afwezigheid van de werknemer. Bij zwart verzuim meldt de werknemer zich ziek, maar is er in geen geval sprake van gezondheidsproblemen of klachten (Philipsen, 1969). Wanneer het noch wit, noch zwart ziekteverzuim is, spreekt men van grijs verzuim (Smulders & Veerman (1990) zoals geciteerd in van Herpt, 2003). Hierbij is het niet duidelijk of de werknemer effectief een gezondheidsprobleem heeft, maar klachten zorgen ervoor dat de persoon zich desondanks toch ziek meldt. Vaak wordt ook een opdeling gemaakt tussen kort en lang ziekteverzuim, waarbij het afhankelijk is van het onderzoek op welke manier men kort en lang operationaliseert (Verbaan, 1994, zoals geciteerd in Casteels & Sneyder, 2004; Casteels & Sneyder, 2004). Zo wordt in de studie van Harrison en Martocchio (1998) onderscheid gemaakt tussen drie soorten ziekteverzuim, namelijk kort (minder dan drie maanden), gemiddeld (drie maanden tot één jaar) en lang (meer dan één jaar) ziekteverzuim. Theorieën omtrent ziekteverzuim Rond het thema ziekteverzuim is reeds heel wat onderzoek verricht, maar dit gaf geen aanleiding tot een eenduidig theoretisch kader. Via tal van invalshoeken probeert

10 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 5 men het concept te verklaren. Hier volgt een kort overzicht van de belangrijkste theorieën. Vanuit de organisatiepsychologie worden drie theorieën naar voor geschoven om ziekteverzuim te verklaren. De eerste is de socio-technische systeemtheorie, die stelt dat ziekteverzuim optreedt wanneer de behoeften van de mens en de eisen van de machine niet in overeenstemming zijn (Allegro, 1973; Allegro & Veerman, 1998). De Job Characteristics Theory is de tweede organisatiepsychologische theorie, en geeft aan dat de verhouding tussen taakkenmerken en psychologische behoeften in evenwicht moet zijn (Hackman & Oldham, 1976; Thakor & Joshi, 2005; Schalk & Rijckevorsel, 2007). De derde theorie is de leiderschapstheorie waarin wordt gesteld dat het soort leiderschap invloed heeft op de mate van ziekteverzuim (Szilagyi, 1980; Szilagyi & Wallace, 1990). Naast deze theorieën, die eigenlijk gedragstheorieën zijn die naast ziekteverzuim ook nog een aantal andere gedragingen verklaren, bestaan er ook nog theorieën die specifiek ontwikkeld zijn om absenteïsme te verklaren. Een eerste theorie is het beslissingsmodel van Philipsen (1969, zoals geciteerd in Hopstaken, 1994), waarin gesteld wordt dat ziekteverzuim afhankelijk is van de individuele verzuimdrempel. De verzuimdrempel verwijst naar de snelheid waarmee men geneigd is om zich ziek te melden. Het Michigan-model (Caplan, Cobb, French, Harrison & Pinneau, 1975; Jones, Smith & Johnston, 2005) is een andere theorie die ziekteverzuim probeert te verklaren. In dit model hebben de verschillende factoren (objectieve en subjectieve omgeving, spanningen door omgeving en consequenties voor de gezondheid van de werknemer) een invloed op stress, wat op zijn beurt dan weer een invloed heeft op absenteïsme. Het Steers en Rhodes -model (Steers & Rhodes, 1978; Rhodes & Steers, 1990; Steel, Rentsch & Van Scotter, 2007) is een andere invalshoek om ziekteverzuim te benaderen. Dit model stelt dat de mate waarin men afwezig is op het werk afhankelijk is van verschillende factoren: de motivatie van de werknemer om te komen werken en de mogelijkheid van de werknemer om te komen werken. De motivatie van de werknemer wordt op zijn beurt dan weer bepaald door de arbeidsvreugde en de pressure to attend (de mate waarin het beleid in het bedrijf toelaat dat de werknemer afwezig is). Tot slot is er de benadering van Nicholson (1977; Harvey & Nicholson, 1999), met name het attendance motivation -model. Dit model stelt dat ziekteverzuim een

11 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 6 beslissing is die plaats vindt in een sociale context, en dat het fenomeen te plaatsen is op een AB-continuüm. De A-pool omvat de oorzaken van afwezigheid die niet te vermijden zijn, zoals acute ziektesymptomen (bijvoorbeeld buikgriep). De B-pool verwijst dan weer naar gebeurtenissen waarvan de werknemer zelf kan bepalen of die leiden tot afwezigheid op het werk, zoals bijvoorbeeld een lichte verkoudheid. Ten slotte bestaan er een aantal theorieën rond absenteïsme die ontleend zijn aan subdisciplines van de psychologie. Zo stellen Harrison & Price (1993, zoals geciteerd in Harrison & Martocchio, 1998) dat er zoiets zou bestaan als absence-proneness, waarbij bepaalde combinaties van persoonlijkheidskenmerken tot meer/minder ziekteverzuim zouden leiden. Ook het beslissingselement komt in recente theorieën aan bod. Martocchio & Harrison (1998) ontwikkelden een verklaring voor ziekteverzuim door elementen uit de theory of reasoned action (Ajzen & Fischbein, 1980) en de theory of planned behavior (Ajzen, 1991) te combineren. Zij veronderstellen dat werknemers bij hun beslissing om al dan niet te gaan werken rekening zullen houden met drie elementen, namelijk hun eigen attitude ten opzichte van ziekteverzuim, de subjectieve norm aangaande ziekteverzuim (attitudes van omgeving) en de waargenomen gedragscontrole. Een andere benadering is het belasting-belastbaarheidmodel, ontwikkeld door Van Dijk, Dormolen, van Kompier en Meijman (1990), dat zijn oorsprong vond in de sociale geneeskunde. De nadruk wordt gelegd op discrepanties tussen de eisen die het werk stelt (belasting) en de capaciteiten van werknemers om aan die eisen te voldoen (belastbaarheid). Wanneer belasting en belastbaarheid langdurig verschillen van elkaar en men over onvoldoende hersteltijd beschikt, kan een cumulatie van nadelige effecten optreden, wat op zijn beurt weer kan leiden tot ziekte. Het principe van die discrepantie wordt ook gehanteerd in het effort-reward imbalance model (ERI-model) van Siegrist (1996, zoals geciteerd in Irie et al., 2004). De disbalans tussen de inspanningen die iemand levert en de beloning die deze hiervoor ontvangt kan leiden tot ziekteverzuim. In een studie van Head et al. (2007) wordt aangetoond dat effort-reward imbalance (hoge inspanning in combinatie met een lage beloning) een substantiële predictor is voor ziekteverzuim. Uit deze samenvatting van de bestaande theorieën blijkt dat er verschillende visies bestaan over het concept absenteïsme en dat een eenduidige theorie (nog) niet tot de realiteit behoort.

12 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 7 Antecedenten en uitkomsten In een overzichtsartikel van Harrison en Martocchio (1998) worden heel wat antecedenten en uitkomsten van absenteïsme besproken. De empirische evidentie voor die antecedenten werd opgesplitst naargelang de lengte van de afwezigheid, namelijk kort ziekteverzuim (tot vier maanden), gemiddeld ziekteverzuim (tussen vier en twaalf maanden) en lang ziekteverzuim (langer dan 12 maanden). Zo bleken vrouw zijn (Mastekaasa & Olsen, 1998; Allebeck & Mastekaasa, 2004), ouder zijn (Martocchio, 1989), roken (Halpern, Shikiar, Rentz & Khan, 2001), drankmisbruik (McFarlin & Fals- Stewart, 2002), druggebruik (Bass et al., 1996) en te weinig lichaamsbeweging (van den Heuvel et al., 2005) allen positief gerelateerd te zijn aan lang ziekteverzuim. Een hoge mate van jobtevredenheid, betrokkenheid bij de job en organisatie (Hackett, 1989; Sagie, 1998), werken in een groep met strenge aanwezigheidsnormen (Gellatly, 1995; Gellatly & Luchak, 1998), overdag (day shift) werken (Shen & Dicker, 2008) en het hebben van een flexibel werkschema (Baltes, Briggs, Huff, Wright & Neuman, 1999) zijn allen factoren die geassocieerd worden met minder absenteïsme als het gaat om ziekteverzuim van gemiddelde duur. Tot slot, voor wat betreft kort ziekteverzuim, zullen personen die acute stressoren zoals infecties en kwetsuren kunnen vermijden, personen die graag werken en personen die een sociale druk ervaren om toch te komen werken, minder vaak afwezig zijn (Harrison & Martocchio, 1998). In de Whitehall II studie (North et al., 1993) werden ook een aantal werkgerelateerde risicofactoren voor ziekteverzuim geïdentificeerd, onder meer lage mate van jobcontrole (Duijts, Kant, Swaen, van den Brandt & Zeegers, 2007), weinig variatie en gebruik van vaardigheden, weinig steun op het werk en een lage mate van jobtevredenheid. In een artikel van Krantz en Őstergren (2002) werd evidentie gevonden voor het feit dat vrouwen die veel algemene, gebruikelijke symptomen rapporteren meer risico hebben op lange perioden van ziekteverzuim. In het overzichtsartikel van Harrison en Martocchio (1998) worden ook de mogelijke gevolgen van absenteïsme weergegeven. Zo wordt bij ziekteverzuim van gemiddelde duur het vroegere ziekteverzuim vaak geassocieerd met negatief affect, meer kans op verloop en een lager prestatieniveau. Lang ziekteverzuim betekent dan weer een duidelijke en substantiële kost voor de organisatie. Tot slot geeft het artikel

13 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 8 van Hesselius (2007) aan dat er een relatie bestaat tussen de verhoogde frequentie en duur van ziekteverzuim en de kans op werkloosheid. Operationalisatie De theorie die in deze scriptie gehanteerd wordt om absenteïsme te operationaliseren, is de theorie van gepland gedrag (Ajzen, 1991). Deze theorie probeert na te gaan welke factoren goede voorspellers zijn voor een bepaald gedrag. Volgens deze auteur is het zo dat een specifiek gedrag het best te voorspellen is aan de hand van de intentie tot dat gedrag, met andere woorden: door te vragen naar de intentie van personen om het gedrag in kwestie al dan niet te stellen. De gedragsintentie op zijn beurt wordt dan weer beïnvloed door drie factoren, namelijk de attitude ten opzichte van een bepaald gedrag, de subjectieve sociale norm ten opzichte van dat gedrag (duidt op de sociale norm waarvan men denkt dat die bij anderen aanwezig is) en de waargenomen zelfeffectiviteit (wat verwijst naar de mate waarin men zichzelf in staat acht het gedrag uit te voeren). Hopstaken (1994) deed onderzoek naar absenteïsme aan de hand van de theorie van gepland gedrag en kwam tot een aantal belangrijke onderzoeksresultaten. Een eerste punt dat naar voor kwam in de studie, is dat de attitude tegenover ziekmelden de beste unieke voorspeller is voor de intentie tot ziekmelden. De zelfeffectiviteit levert ook een bijdrage aan het voorspellen van de intentie, maar die bijdrage is eerder beperkt. De subjectieve sociale norm ten slotte heeft geen onafhankelijke invloed op de intentie tot ziekmelden. Naast dit resultaat kwam men ook tot de volgende bevinding: de intentie tot ziekmelden is een significante predictor voor de meldfrequentie (hoeveel keer per jaar men zich ziek meldt), maar niet voor het aantal dagen dat men afwezig is. Om deze reden worden attitude en intentie tot ziekmelden, naast de perceptie van gedrag, opgenomen in deze studie. SOMATISCHE KLACHTEN Definitie In eerste instantie moet de term somatische klachten gedifferentieerd worden van somatisatie. Lipowski (1987) definieerde somatisatie als een tendens om psychologische distress in de vorm van fysieke symptomen te ervaren, te communiceren

14 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 9 en er medische hulp voor te zoeken. Somatisatie houdt dus in dat er sprake is van de aanwezigheid van somatische klachten, maar dat deze niet op een adequate manier kunnen verklaard worden door een onderliggende organische laesie. In de literatuur onderscheidt men twee vormen van somatisatie, met name presenting somatization en functionele somatisatie (Kirmayer & Robbins, 1991). De eerste vorm wordt gedefinieerd als een duidelijke of exclusieve weergave van een psychiatrische stoornis, meestal in de vorm van een depressie of een angststoornis (Kirmayer & Robbins, 1991). Functionele somatisatie daarentegen verwijst naar een hoog niveau van medisch onverklaarbare symptomen, verspreid over verschillende psychologische systemen (Kirmayer & Robbins, 1991). De opsplitsing kan als volgt verduidelijkt worden: presenting somatization omschrijft somatisatie als een gevolg van psychologische stress, terwijl functionele somatisatie aangeeft dat het enkel gaat om medisch onverklaarbare symptomen als hoofdkenmerk, met andere woorden, dat deze symptomen niet het gevolg zijn van iets anders. Naast deze opsplitsing werden in het verleden reeds heel wat concepten geduid die met somatisatie verweven zijn, zoals bijvoorbeeld hysterie en conversiestoornis (De Gucht & Fischler, 2002; Brown, 2004). Deze concepten hebben allen één gemeenschappelijk element, namelijk de aanwezigheid van somatische klachten. Somatisatie blijkt een zeer complex en multifactorieel begrip te zijn dat om deze reden niet volledig afgebakend kan worden (Kellner, 1990). In deze optiek, en omdat deze studie plaatsvindt in een werkcontext, zal in deze scriptie enkel gekeken worden naar de aanwezigheid van somatische klachten, zonder een uitspraak te doen over de medische (on)verklaarbaarheid. Theorieën en prevalentie Deze studie handelt over klachten op zich waar mensen in het dagelijkse leven hinder van ondervinden. Barsky & Wyshak (1990, zoals geciteerd in Rief & Broadbent (2007)) gingen onverklaarbare symptomen als eerste verklaren en gaven het de naam hypochondrie. Hierbij ligt de focus op perceptie en cognitie, waarbij mensen normale somatische sensaties opmerken en deze onterecht linken aan ernstige ziekten. Zij zouden de somatische sensaties als meer intens en meer storend ervaren. Een uitbreiding van dit model kwam er door Kirmayer & Taillefer (1997, zoals geciteerd in Rief & Broadbent (2007)), die het sociale aspect aan dit model gingen toevoegen. Zo zouden mensen door bepaalde sociale factoren (bijvoorbeeld familie, werkomstandigheden,

15 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 10 contacten met hulpverleners, ) minder motivatie hebben om op een goede manier met klachten om te gaan. Brown (2004) stelde dat somatische klachten het resultaat zijn van een lichte verstoring in de fundamentele processen van de dagdagelijkse controle van gedrag en beleving. Deze auteur gaf ook de link tussen somatische klachten en perceptuele processen aan: hij maakte melding van het feit dat somatische klachten vaak het gevolg zijn van catastroferend denken, foute interpretatie van de lichamelijke sensaties, een fout ziektebeeld, ziektegedrag, negatief affect enz. Volgens Grabe (2003) ervaren heel wat mensen uit de populatie onverklaarbare somatische klachten, maar is het slechts een kleine minderheid die er effectief onder lijdt. Het gaat dan om lichamelijke klachten zoals rugpijn, hoofdpijn, duizeligheid, moeheid, enz. Of de klachten al dan niet medisch verklaard kunnen worden door een organisch letsel is geen criterium. Volgens Kroenke (2003) zijn de meest voorkomende somatische klachten rugpijn (9.7% van alle somatische klachten), pijn aan de onderste ledematen (9.0%), pijn aan de bovenste ledematen (6.0%) en hoofdpijn (6.0%). In het algemeen kan men stellen dat spierpijnen vaker voorkomen bij oudere mensen, terwijl moeheid, hoofdpijn en een depressieve stemming vaker bij jongere mensen worden vastgesteld (Eriksen, Svendsrød, Ursin & Ursin, 1998). Green et al. (2001) stelden dat ongeveer 80% van de populatie elke maand (dertig dagen) één of meerdere somatische klachten ervaart. In deze optiek is het dus statistisch gezien normaal om somatische klachten te hebben. De grens tussen klacht en geen klacht is een subjectieve grens, en verschilt van persoon tot persoon. Verder heeft men ook vastgesteld dat vrouwen de verschillende klachten vaker dan mannen rapporteren (Barsky, Peekna & Borus, 2001) en dat leeftijdsverschillen voorkomen wanneer het gaat om het risico op somatische klachten (Ihlebæk, Eriksen & Ursin, 2002, zoals geciteerd in Ihlebæk, Brage & Eriksen, 2007). Antecedenten Klachten zijn de eerste tekenen dat er iets fout loopt in het lichaam. Het kan interessant zijn om na te gaan wat mogelijke antecedenten zijn van die somatische klachten. Brown (2004) stelde vast dat een lichte verstoring in fundamentele processen van de dagdagelijkse controle de oorzaak is van somatische klachten. Volgens een studie van Kroenke (2003) hebben de somatische klachten in ongeveer de helft van de gevallen (52%) een fysieke oorzaak, in 37% van de gevallen een idiopatische oorzaak

16 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 11 (= geen psychiatrische en geen medische oorzaak) en in 10% van de gevallen een psychiatrische oorzaak. In een studie van Robbins & Kirmayer (1991) worden drie attributiestijlen voorgesteld als antecedenten van somatische symptomen, namelijk een normaliserende, psychologische en fysische attributiestijl. Waar mogelijk zullen mensen telkens gebruik maken van een normaliserende attributiestijl, waarbij de klachten gerelateerd worden aan situationele factoren zoals bijvoorbeeld te weinig slaap. Indien de normaliserende attributiestijl afwezig is, zal men terugvallen op de psychologische of fysische attributiestijl. Zo zou een psychologische attributiestijl leiden tot het rapporteren van meer psychosociale klachten en een fysische attributiestijl tot het rapporteren van meer somatische klachten. Volgens De Gucht, Fischler en Heiser (2004) zijn neuroticisme en alexithymia van belang als oorzaken van somatische klachten. Meer specifiek concludeerden zij dat neuroticisme een indirect effect heeft op lichamelijke klachten via hoog negatief affect, en dat neuroticisme en alexithymia een indirect effect hebben via laag positief affect. Verder werd ook gevonden dat één aspect van alexithymia, met name difficulty in identifying feelings wel een direct effect heeft op lichamelijke klachten. Een studie van van der Windt et al. (2008) toonde aan dat meerdere klachten vaker gerapporteerd worden door vrouwen, mensen met een lager opleidingsniveau, hogere body mass index en hogere scores voor angst en depressie. Flexibele arbeidsomstandigheden blijkt evenzeer een mogelijke antecedent te zijn van gezondheidsklachten. Godin & Kittel (2004) kwamen in hun onderzoek tot de conclusie dat een zwakkere gezondheid vooral geassocieerd kan worden met weinig controle, weinig sociale steun op het werk, een overbetrokkenheid bij de job en een hoog niveau van disbalans (zoals voorgesteld in het ERI-model door Siegrist (1996)). In een studie van Martens, Nijhuis, van Boxtel en Knottnerus (1995) werd dan weer gevonden dat mensen die werken in een flexibel werkschema (onregelmatig wisselende werkuren of werken met gecomprimeerde werkweken) tot 40% meer gezondheidsklachten zouden rapporteren. Operationalisatie In het verleden werd het concept somatische klachten vaak gemeten aan de hand van een schaal die slechts één algemene factor voor somatische klachten bevatte (bijvoorbeeld Patient Health Questionnaire (Kroenke, Spitzer & Williams, 2003), Screening for Somatoform Disorders (Rief & Hiller, 2003)). Op deze unidimensionele

17 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 12 visie werd kritiek geleverd, onder meer door Deary (1999) en Liu, Clark & Eaton (1997). Deze auteurs geven er de voorkeur aan om vanuit een multidimensioneel in plaats van unidimensioneel perspectief te werken. Deary (1999) stelde reeds voorop dat onverklaarbare somatische symptomen kunnen opgesplitst worden in vijf groepen van klachten, terwijl Liu et al. (1997) somatisatie karakteriseerden als een drie-factorenmodel. In deze scriptie gaat men ook uit van die multidimensionele visie, hierbij gebruik makend van de Ghent Multifactorial Somatic Complaints Scale (Beirens & Fontaine, in press) om de somatische klachten te meten. In dit perspectief zal men de idee van somatische klachten als een unidimensioneel construct verwerpen. Somatische klachten worden onderverdeeld volgens lichaamsdeel of organische stoornis. Deze multidimensionele schaal bestaat uit vijf factoren die representatief zijn voor het domein van somatische klachten, met name (1) pijn aan hoofd en schouders, (2) hart- en ademhalingsstoornissen, (3) stoornissen aan maag en darmen, (4) problemen met de temperatuurregulatie en tenslotte (5) moeheid (figuur 1). Hiernaast hanteert men ook één algemene factor om de graad van somatische klachten aan te duiden. Deze visie op somatische klachten wordt verduidelijkt in onderstaande grafische voorstelling. Figuur 1. Grafische voorstelling van het concept somatische klachten.

18 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 13 EMOTIONELE ARBEID Definitie Op emotioneel gebied wordt heden ten dage veel verwacht van de werknemer: voor veel werkgevers is het noodzakelijk dat werknemers de mogelijkheid bezitten om emoties op een adequate manier te reguleren tijdens de interacties met anderen binnen (bijvoorbeeld collega s) en buiten de organisatie (bijvoorbeeld klanten). Dit komt vooral doordat onze maatschappij steeds meer evolueert naar een dienstenmaatschappij en de activiteiten van organisaties heel vaak klantgericht zijn. Intensief contact met andere mensen staat vaak centraal (Kidd, 2004). Mensen moeten dus naast het uitvoeren van de taken ook in staat zijn om met mensen om te gaan. Zelfs boekhouders of arbeiders rapporteren tegenwoordig een niveau van emotionele vereisten in de job, waarmee aangetoond wordt dat emoties en emotionele regulatie zich in bijna elk beroep voordoen (Brotheridge & Grandey, 2002). Het bedrijfsleven stapt met andere woorden mee in het verhaal: alsmaar vaker wordt er naast een specifiek diploma ook een bepaalde mate van sociale vaardigheden en emotionele intelligentie gevraagd (Zeidner, Matthews & Roberts, 2004). De term emotionele arbeid werd voor het eerst gehanteerd door Hochschild (1983) in het boek The Managed Heart, waar de sociologe het fenomeen omschrijft als the management of feeling to create a publicly or observable facial and bodily display (Hochschild, 1983, p.7). Deze definitie biedt een eerste perspectief dat stelt dat de werknemer tijdens het uitoefenen van de job bepaalde emoties (die hij/zij al dan niet echt voelt) moet tonen, om zo organisationele doelstellingen te bereiken. Een mogelijke doelstelling is dat de emoties ten berde gebracht worden om via deze weg bepaalde emoties bij anderen (bijvoorbeeld klanten of collega s) teweeg te brengen. De regulatie van emoties wordt hier dus gezien als een manier om de organisationele doelstellingen te bereiken. Die emotionele regulatie vraagt een zekere inspanning van het individu. Een tweede perspectief betreffende emotionele arbeid komt van Ashforth en Humphrey (1993), die het concept definieerden als the act of displaying appropriate emotions (i.e., conforming with a display rule) (p. 90). Emotionele arbeid wordt in deze context gezien als een vorm van impressiemanagement van de werknemer ten opzichte van de organisatie. Verder gaat het hier om observeerbaar gedrag in plaats van gevoelens, en inspanningen zijn hier minder of niet noodzakelijk. In een derde en laatste perspectief

19 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 14 op emotionele arbeid, wordt het concept omschreven als de inspanning, de planning en de controle die nodig zijn bij het uitdrukken van de door de organisatie gevraagde emoties tijdens de interacties met klanten (Morris & Feldman, 1996 (p. 987); Robbins & Judge, 2007). De drie perspectieven werden naast elkaar geplaatst in een studie van Grandey (2000). Ze bevatten een verschillende visie op emotionele arbeid, maar hebben toch één aspect gemeenschappelijk, met name de assumptie dat emotionele arbeid een vorm van emotionele regulatie inhoudt en dat het noodzakelijk is dat de emotionele expressie zoveel mogelijk in overeenstemming is met de emoties die door de organisatie als gewenst beschouwd worden (dit zijn display rules: de normen die een organisatie oplegt aangaande emotionele expressie voor verschillende specifieke situaties) (Grandey, 2000; Zapf, 2002). In dit onderzoek zal gesteund worden op de visie van Hochschild (1983) en Morris & Feldman (1996), waarin emotionele arbeid wordt gezien als een inspanning van het individu om de door de organisatie gevraagde emoties te tonen. In het verleden onderzocht men het concept emotionele arbeid vooral bij populaties uit de zorgsector, zoals bijvoorbeeld bij verpleegsters (Mann & Cownburn, 2005; Lopez, 2006) of artsen (Larson & Yao, 2005). Volgens Steinberg en Figart (1999) werd in kwalitatieve studies aangetoond dat de emotionele arbeid het meest duidelijk naar voor komt bij beroepen in de dienstensector, waarbij men in contact komt met klanten (bijvoorbeeld verpleegsters of vliegtuigpersoneel). Uit een ander onderzoek blijkt dat vooral werknemers in de zorgsector, het onderwijs en de kunst hun werk als emotioneel belastend ervaren (Ybema & Smulders, 2002). In het huidige onderzoek zal de focus niet gelegd worden op één bepaalde beroepscategorie, maar zal de populatie bestaan uit mensen uit verschillende beroepscategorieën. Dimensies, antecedenten en gevolgen Zoals uit vroeger onderzoek is gebleken (Morris & Feldman, 1996), is emotionele arbeid geen unidimensioneel gegeven, maar bestaat het uit vier dimensies, namelijk: (1) de frequentie van de verwachte emoties, (2) de duur en intensiteit van de getoonde emoties, (3) de variatie in de gevraagde emoties, en (4) de emotionele dissonantie (wanneer de eigen gevoelde emoties niet overeenstemmen met de door de organisatie gevraagde emoties, dus als het ware de afstand tussen die emoties). In dat onderzoek hebben de auteurs het ook over de mogelijke antecedenten, die men opsplitst

20 Afwezigheid op het werk: de invloed van somatische klachten en emotionele arbeid 15 per dimensie. Zo ziet men duidelijkheid van de display rules, de dichtheid van opvolging, het geslacht en de routinematigheid van de taak als oorzaken van de eerste dimensie (frequentie van het uiten van de gevraagde emoties). De routinematigheid van de taak is samen met de macht van de rolontvanger een antecedent van de tweede dimensie, met name de inspanningen (duur en intensiteit) om de gevraagde emoties te uiten. De macht van de rolontvanger is op zijn beurt ook, samen met de mate van taakvariatie een oorzaak van de derde dimensie, zijnde de variatie in de geuite emoties. Ten slotte worden de mate van direct contact (face-toface), de mate van jobautonomie en de mate van verschil tussen eigen en gevraagde emoties gezien als antecedenten van de vierde dimensie, met name emotionele dissonantie. In de literatuur werd reeds heel wat onderzoek gedaan naar de uitkomsten van emotionele arbeid. Uit empirisch onderzoek blijkt dat emotionele arbeid negatieve gevolgen kan hebben voor het welbevinden van de werknemers (o.a. Brotherdige & Grandey, 2002; Grandey, 2003; Zapf, 2002). Zo is bijvoorbeeld aangetoond dat emotionele arbeid leidt tot emotionele uitputting (Morris & Feldman, 1996). Verder blijkt emotionele arbeid ook een mogelijke voorspeller voor burnout te zijn (Brotheridge & Grandey, 2002; Zapf, Seifert, Schmutte, Mertini & Holz, 2001). Naar de relatie tussen emotionele arbeid en positieve uitkomsten, zoals bijvoorbeeld werktevredenheid, is nog maar weinig onderzoek verricht. Uitzondering hierop is het artikel van De Jonge, Peeters en Le Blanc (2006). Zij stelden vast dat het voor werknemers met emotionele taakeisen van belang is dat er corresponderende emotionele hulpbronnen aanwezig zijn om zo creativiteit, actief leren en uitdaging te bewerkstelligen. In een andere studie maken Brotheridge en Lee (2003) gewag van zes in plaats van vier dimensies: (1) de frequentie, (2) intensiteit en (3) variatie in de te tonen emoties, (4) de duur van de interactie, (5) surface acting en (6) deep acting. Belangrijk is om een duidelijk onderscheid te maken tussen de laatste twee dimensies: surface acting verwijst naar het onderdrukken van de eigen gevoelde emoties of het faken van gevraagde emoties, terwijl deep acting eerder betekent dat men de eigen gevoelens probeert te wijzigen zodat de emoties overeenstemmen met de eisen van de organisatie. Dit zijn twee strategieën die werknemers hanteren wanneer ze niet spontaan de