Aankopen en restaureren

Transcriptie

1

2 Voorwoord 1 Foto's omslag: Ernest Anyas Nieuwsbrief 70 1 Voorwoord Onno Meerstadt 2 Stadsherstel krijgt vaste voet in Haarlem Gijs Hoen en Jaap Hulscher 4 Restauratie Bakenesserkerk gestart Alex Blommestijn en Paul Morel 7 Café de Prael Monique Hollenkamp 10 Van verdwijnend naar herrijzend Amsterdam Peter Prins 16 Hoogtepunten Peter Prins 18 Iedere restauratie is uniek Monique Hollenkamp 23 Stadsherstel koopt de Kapel van Durgerdam Peter Prins 26 Projecten in de sneeuw Stella van Heezik 34 Twee aankopen Jaap Hulscher 36 Brandweerkazerne Oud Nico Alex Blommestijn en Peter Prins 40 Het was niet zo zwart-wit Peter Prins 46 Restauraties kort Jaap Hulscher en Gijs Hoen 48 Internationaal samenwerken bij het herstellen van de stad Alex Blommestijn 52 Oudezijds Voorburgwal 67 Jaap Hulscher en Gijs Hoen 54 Stadsherstel koopt drie stenen van VVAG Peter Prins 56 17e-eeuwse molenfundering onder het Flevogemaal Frank de Bruijne en Peter Prins 60 Vriendenaanbiedingen 62 Evenementenagenda 64 Laatste Nieuws Peter Prins Aankopen en restaureren Vlak voor het einde van het jaar heeft Stadsherstel een aantal aankopen gedaan. Zo is in Durgerdam de Kapel, een belangrijk cultuurhistorisch monument uit 1687, overgenomen van Stadsdeel Noord. De Kapel is gebouwd als raadhuis, maar doet nu dienst als woonhuis en moet worden gerestaureerd. In Haarlem werd Stadsherstel Haarlem overgenomen. Met deze overname heeft Stadsherstel Amsterdam nu definitief voet aan de grond in deze stad. Daarnaast is de Bakenesserkerk gekocht van de gemeente Haarlem. Op donderdag 11 februari jl. is de restauratie feestelijk gestart. Stadsherstel zal de kerk geschikt maken voor gebruik door het Bureau Archeologie van de gemeente, dat de ruimte voor twintig jaar zal huren. Tevens komt er een publiek gedeelte in de kerk, waar men terecht kan voor informatie over de archeologie van de stad Haarlem. Er wordt nog nagedacht over een buurtfunctie die de kerk zou kunnen vervullen. In Amsterdam, ten slotte, zijn er twee panden op de hoek Reguliersgracht/Herengracht en één pand in de Haarlemmerstraat bijgekomen. Het blijft prettig dat er ook nog huizen in het centrum van Amsterdam kunnen worden aangekocht. Met zoveel aankopen in korte tijd is het hard nodig de aandacht te blijven richten op de restauratie van al deze mooie panden. Binnenkort, nadat archeologisch onderzoek is verricht, staat bijvoorbeeld de restauratie van de voormalige schuilkerk Groot Heiligland 26 in Haarlem gepland. Maar ook alle andere restauratie- en bouwwerkzaamheden, zoals aan de Oude Molen in Osdorp en het project Arm in de Oudezijds Armsteeg gaan, na een lange bouwstop vanwege de vorst, weer in volle vaart verder. Een zeer interessante ontwikkeling tot slot: er wordt onderzocht of de Majellakerk, in het nieuwe Stadsdeel Oost, geschikt kan worden gemaakt om het Nederlands Philharmonisch Orkest te huisvesten. De intentieovereenkomst daartoe is inmiddels getekend. Dit onderzoek behelst uiteraard de akoestiek van de kerk, maar ook de logistiek. Is het mogelijk om de instrumenten te vervoeren zonder veel overlast voor de buurt, bijvoorbeeld? Indien het onderzoek positieve resultaten oplevert, zal in juni 2010 een langjarig huurcontract worden ondertekend. Ik wens u, net als altijd, veel lees- en kijkplezier toe. mr. Onno Meerstadt, directeur

3 2 Nieuwe Projecten Nieuwe Projecten 3 Stadsherstel krijgt vaste voet in Haarlem Stadsherstel heeft op de voorlaatste dag van 2009 Stadsherstel Haarlem overgenomen. Dit was een bekroning van ons beleid om ook in de provinciehoofdstad actief te worden. In drie jaar is het pandenbezit in Haarlem uitgebreid van één naar meer dan een dozijn. De eerste activiteiten van Stadsherstel Amsterdam in het Haarlemse dateren van 1969, toen Begijnhof 20 werd gekocht. Bijna veertig jaar lang was dit ons enige bezit ter plaatse. Pas in 2007 werd opnieuw Haarlems eigendom verworven, Spaarne 11 en Groot Heiligland 26. De restauratie van eerstgenoemd pand is vorig jaar voltooid. Het werd overgenomen van de directeur van Stadsherstel Haarlem. Uit dit contact is uiteindelijk de overdracht tot stand gekomen van een aantal panden op de hoek van de Spaarnwouderstraat en de Spiegelstraat aan Stadsherstel Amsterdam, dat na deze aankoop definitief voet aan de grond heeft in de hoofdstad van onze provincie. Zo gaat Stadsherstel voort in de Spaarnestad en spoedig zal het bord met de tekst Stadsherstel herstelt ook deze stad hier een bekend verschijnsel zijn. Dat Stadsherstel zal dan betrekking hebben op Stadsherstel Haarlem BV, een vennootschap die al jaren actief is en ook al lang lid is van de Federatie Het Behouden Huis, de koepel van Stadsherstelorganen. Want bij de aankoop van de genoemde panden is tevens de BV onder de hoede gebracht van Stadsherstel Amsterdam. Het complex op de hoek Spaarnwouderstraat/Spiegelstraat omvat vier rijksmonumenten en evenveel beeldbepalende panden, alle met ruime achteraanbouwen. De ontwikkeling ervan zal naar het zich laat aanzien in nauwe samenwerking met Woningcorporatie Pré Wonen ter hand worden genomen. Gijs Hoen en Jaap Hulscher

4 Restauraties 5 Restauratie Bakenesserkerk gestart Sinds 31 december 2009 is Stadsherstel de trotse eigenaar van de Bakenesserkerk in Haarlem, maar al in 2007 werden wij betrokken bij de ontwikkeling van het gebouw. Op een dag in september 2007 hoorde Paul Morel op zijn voic kunt u volgende week maandag om 9.00 uur bij mij op het stadhuis zijn? De afzender was Chris van Velzen. Wie is Chris van Velzen?, vroeg Paul aan zijn in Haarlem wonende collega s. De wethouder, antwoordden zij. Dan zal ik er maar heen gaan, zei Paul. En zo geschiedde. Bouwkundige gebreken Het bleek dat de wethouder Stadsherstel wilde vragen om eens naar de Bakenesserkerk te kijken. Bij het eerste bezoek aan de kerk werd meteen duidelijk dat een restauratie dan wel groot onderhoud hard nodig was. Er was lekkage bij het dak en de hemelwaterafvoeren waren verstopt of afgebroken. Daardoor is water lange tijd langs de gevels naar beneden gelopen, zodat veel voegwerk is aangetast en bakstenen zijn gaan loszitten. Maar er waren meer bouwkundige gebreken, zoals staande scheuren in de muren en aangetaste glas-in-loodramen. Ernstig, dat wel, maar niet de grootste zorg. Hoe gaan we dit gebouw exploiteren?, zo vroegen Van Velzen en Stadsherstel zich gezamenlijk af. Op de achterkant van een visitekaartje werd door de wethouder een eerste rendementsberekening gemaakt. Een tentoonstelling van Ans Markus, gevolgd door Haarlem op de kaart zouden in het eerste jaar na aankoop de rentelasten dekken. Daarmee kon Haarlem de kerk in 2008 van toenmalig eigenaar Minerva wel kopen, was kort en goed de conclusie. Aldus geschiedde, de kerk werd gekocht en de tentoonstellingen werden gehouden. Restauratie Toen werd het even stil richting Stadsherstel. Maar eind 2009 kwam Haarlem sterk terug. Er was een goede huurder gevonden, het Bureau Archeologie van de gemeente.

5 6 Restauraties Huurders 7 Het Project Management Bureau had een restauratieplan opgesteld en Aannemingsbedrijf Holleman & Zonen had scherp ingeschreven. Maar het stadsbestuur wilde bij de restauratie een ervaren adviseur en vroeg Stadsherstel dit te worden. Uiteindelijk bleek het voor beide partijen het gunstigste als Stadsherstel de kerk ook zou aankopen. Dat gebeurde op de laatste dag van het vorige jaar. Kort daarna kon worden begonnen met de werkzaamheden. Het ontwerp was immers al gereed, de aanbesteding had plaatsgevonden en de vergunningen waren verleend. Wethouder Van Velzen gaf op donderdag 11 februari het officiële startsein, terwijl het carillon speelde. Holleman & Zonen voert de werkzaamheden uit onder directie van Martin Busker van het Project Management Bureau, die wordt ondersteund door Stadsherstel. De achterkant van het visitekaartje van wethouder Van Velzen met de rendementsberekeningen Geschiedenis Het rijksmonument de Bakenesserkerk bevindt zich in het stadsdeel Bakenes, dat ligt tussen de Bakenessergracht en het Spaarne. Het godshuis is als Onze Lieve Vrouwekapel gesticht door Willem II, die van 1234 tot 1256 graaf van Holland en Zeeland was. Het huidige gebouw is oorspronkelijk vijftiende-eeuws. De oudste vermelding stamt uit 1486 en betreft het westelijke deel van de kerk en het onderste deel van de toren. Het bovenstuk van de toren dateert uit het begin van de zestiende eeuw en was oorspronkelijk bedoeld voor de Grote Kerk op de Grote Markt. Maar, omdat het te zwaar bleek te zijn voor de kruispijlers van die kerk is het bouwsel weer afgebroken en uiteindelijk gebruikt voor de Onze Lieve Vrouwekerk. De onderhoudsplicht van de toren blijft bij de gemeente Haarlem. De speeltrommel zal na jaren stil te hebben gestaan weer regelmatig zijn fraaie melodieën laten horen. Om de overlast voor de buurt te beperken, wordt het instrument tijdens de late avonduren uitgeschakeld. Alex Blommestijn en Paul Morel Kamiel Vorwerk Café de Prael Bijzonder café met bier uit de eigen brouwerij We schrijven bij Stadsherstel graag over bijzondere huurders en zijn dan ook altijd op zoek naar huurders met een verhaal. Dit keer valt de beurt aan Proeflokaal Café de Prael in de Warmoesstraat 15, dat hoort bij Brouwerij de Prael, waarover we al eerder schreven. Het sociaal ondernemerschap van de oprichters Fer Kok en Arno Kooij, beiden met een achtergrond in de psychiatrische verpleging, spreekt ons aan. Net als de brouwerij werkt het café met mensen die een wat grotere afstand tot de arbeidsmarkt hebben, zoals dat officieel heet. En dat alleen al maakt hen bijzonder. Als een grote gezellige Jordanese huiskamer, zo ziet Café de Prael eruit, is mijn eerste indruk als ik er op een heel koude avond om tien voor half acht binnenstap. Gelukkig op tijd denk ik, want op de website staat dat ze van tot uur open zijn. Maar vanuit de verte wordt een gebaar gemaakt dat lijkt aan te geven dat ze net gaan sluiten. Nu kom ik onaangekondigd en weten zij natuurlijk niet dat ik een stukje over dit bijzondere café wil schrijven voor de nieuwsbrief van Stadsherstel. Dus ik besluit toch maar even naar binnen te lopen en te vragen of ik dan in ieder geval even mag rondkijken. Nou dat mag!

6 8 Huurders Huurders 9 De zestiger jaren Ik kijk mijn ogen uit. Ben beland in de jaren 60 van de vorige eeuw. Het eerste waar mijn oog op valt is de verzameling oude radio s die verspreid door het café staan. Ik zie een prachtig exemplaar van Philips waarop de radiostations niet zijn aangegeven door cijfers, maar door de namen van Europese steden in hun eigen taal. Zo lees ik Bruxelles, Kobnhavn, London en Paris. Het brengt je terug naar de tijd dat men met het oor aan radio zat te luisteren naar een hoorspel of het nieuws. De tijd dat AEG en Telefunken nog volop radio s maakten. We krijgen een biertje aangeboden door de uiterst vriendelijke Steven Werner die achter de bar staat en zegt dat we onze tijd mogen nemen. Ook komt Sakina Belali even bij ons langs om wat meer te vertellen over de achtergrond van en de dagelijkse gang van zaken in Café de Prael. Zij is de leidinggevende vandaag en doet dit in het kader van haar sociaal/ maatschappelijke studie. Ik maak snel wat notities om de feiten en de sfeer te onthouden en beloof nog een keer op een ander tijdstip terug te komen. Geef mij maar een Heintje En vandaag was het zover. De fotograaf is al langs geweest. Café de Prael is een grote zaak en ook vooral langgerekt. Veel ruimte dus, maar toch heel gezellig en dat is te danken aan de inrichting. Een enorme oude verweerde spiegel van wel drie meter breed, Perzische tapijtjes die niet op tafel liggen, maar die zijn gebruikt om bijvoorbeeld een stoel en een lamp mee te bekleden. Of als versiering voor de wandlijst. De muur aan de overkant wordt gesierd door allerlei verschillende bierpullen en LP- hoezen van Willeke Alberti, Johnny Jordaan, André Hazes en ga zo maar door. En ook is er nog de serie bierposters met het Prael meisje erop. Ze zijn nu drie maanden open en de kinderziekten zijn eruit zegt Sakina, die er vandaag ook weer is. We bestellen een biertje van de naam Heintje, maar dat vat is net leeg. Dus wordt het een Johnny, klassiek blond bier met pittige bitterheid 5.7%, staat er op het grote schoolboord te lezen. Maar ze hebben ook een Willeke, Willy, Mary, Nelis en André. Alle bier, op ambachtelijke wijze gebrouwen uit biologisch geteelde ingrediënten, is genoemd naar zangers en zangeressen met Nederlands repertoire. Uit de luidspreker komt Geef mij maar Amsterdam en Ik krijg een heel apart gevoel van binnen om nog maar eens te beves- tigen dat dit een echt Amsterdams/Hollands café is. Geen pinda s, maar voor ieder een hapje andijviestamppot met stukje worst erbij wordt geserveerd als amuse. Leuk idee. In het groot is dat trouwens ook te bestellen, net als nog een paar Hollandse borrelhapjes. Hartverwarmend vriendelijk Hoe leuk de inrichting en lekker het bier ook is, het bijzondere zit m toch in het personeel. De enorme behoefte om de dingen juist en goed te doen, straalt van hen af. En dat plezier brengen ze over op de gasten. Haast niemand werkt hier full time, of het moeten de oprichters en professionele begeleiders zijn. De medewerkers hebben een psychiatrische achtergrond en werken hier in een leerwerktraject met als doelstelling door te stromen naar regulier werk elders, in het nieuw te bouwen proeflokaal of in de brouwerij De Prael zelf. Ze volgen de opleiding Assistent Horeca Medewerker aan het ROC in Amsterdam en doen hier dus praktijkervaring op. Café de Prael heeft zo n dertig opleidingsplaatsen, vertelt Belali. Er zijn ook medewerkers die het werken bij De Prael als dagbesteding doen, om zo een leuke en zinvolle invulling van (een gedeelte van) de dag of week te hebben. Dat lijkt prima te lukken, want ze hebben er duidelijk plezier in bij De Prael. Het proeflokaal is vier dagen per week geopend (wo t/m za) van tot uur, dinsdag is de schoonmaakdag, en de locatie wordt daarnaast ook geregeld verhuurd voor partijen en bedrijfsuitjes. Dit mooie initiatief wordt mede mogelijk gemaakt door subsidies van de gemeente en bijdragen van diverse sponsors. Proeflokaal Café de Prael is beslist de moeite waard om te bezoeken. Het bier is goed en de mensen zijn hartverwarmend vriendelijk. Daar komen wij zeker nog een keer voor terug en dan bestel ik een Heintje. Monique Hollenkamp Interieur Warmoesstraat 15

7 10 Historie Historie 11 Van verdwijnend naar herrijzend Amsterdam Hoe is Stadsherstel ontstaan? En waarom? Wie speelden bij de oprichting een rol? Vragen waarop ruim een halve eeuw na de oprichting niet iedereen makkelijk een antwoord kan geven. Daarom zal in de komende Nieuwsbrieven een reeks artikelen verschijnen over het ontstaan van Stadsherstel. Als introductie op deze reeks hierbij een artikel over de bouwkundige staat van Amsterdam ten tijde van de oprichting, waarin impliciet de vraag van het waarom al wordt beantwoord. Wie door Amsterdam loopt kan zich nauwelijks een voorstelling maken hoe de stad er vijftig jaar geleden uitzag. De term Derde Wereldstad is wel eens gebruikt om de desolate sfeer van afbraak en verval te beschrijven. Verkrotte huizen - veelal in de stutten - en de onderstukken van op last van Bouw- en Woningtoezicht afgebroken panden met daartussen schuttingen op de plek van volledig gesloopte bouwvallen bepaalden het beeld. Bouwkundig verval Hoewel de binnenstad tijdens de Tweede Wereldoorlog nauwelijks oorlogsschade had opgelopen, was de Duitse bezetting een trieste apotheose van een proces van bouwkundig verval dat aan het eind van de 18de eeuw was begonnen. Naast het onbeschrijfelijke menselijke leed dat werd aangericht met de deportatie van de Joodse bewoners, werd ook het stadsbeeld zwaar getroffen toen in de hongerwinter de lege huizen van de weggevoerden werden ontdaan van het houtwerk. Het hout werd gebruikt als brandstof voor de noodkacheltjes van de Amsterdammers aangezien de bezetter de verkoop van brandstoffen aan particulieren had verboden. Het leek wel of de buurt een zwaren bomaanval had doorstaan: overal ruïnes en half ingestorte huizen, zo schreef het Stedelijk Jaarverslag 1945 over de Jodenbuurt. Maar de bouwkundige achteruitgang van Amsterdam zette reeds in gedurende de Franse Tijd. Het economische verval in die periode leidde tot een enorme armoede, waar ons land meer dan een halve eeuw niet onderuit kon komen. Deze armoede kwam onder andere tot uiting in leegstand en de noodgedwongen verwaarlozing van de gebouwde omgeving. Maar ook de daaropvolgende rijkdom, gegenereerd door de in Nederland laat op De naoorlogse Jodenbreestraat. Ongedateerde foto. gang gekomen industriële revolutie, leidde, paradoxaal genoeg, tot bouwkundig verval. Nu niet door leegstand maar juist door intensivering van het gebruik van de stad. De ontluikende industrie had een aanzuigende werking op arbeidskrachten van het platteland. Hierdoor vormde zich een proletariaat dat gehuisvest werd in gesplitste woningen en volgebouwde binnenterreinen. Ook bedrijven, vaak ontstaan vanuit ambachtelijke huisvlijt, namen steeds meer ruimte in beslag in de binnenstad. Volkswijken als de Jordaan, de Jodenbuurt en de Westelijke en Oostelijke Eilanden verpauperden en vervuilden. Nieuwe volksbuurten - volgezet door particuliere bouwers - ontstonden buiten de oude stad. Bovendien verlieten de nieuwe rijken de stank en het vuil van de overvolle stad en vestigden zich in de randgemeenten of, nog verder weg, in het Gooi of de duinstreek. Hun plaats aan de grachten werd ingenomen door kantoren. Krotopruiming Nadat in het begin van de 20ste eeuw de overheid zich met de inrichting van de stad begon te bemoeien, richtte deze zich voornamelijk op het bouwen van uitbreidingswijken om de arbeidersbevolking op te vangen. Voor de binnenstad werd cityvorming officieel beleid: het centrum zou voor een groot deel worden bestemd voor kantoorfuncties en industrie. De eerste grootschalige saneringsplannen van het stadsbestuur dateren al van 1910 toen de gemeenteraad instemde met een voorlopig plan voor ontei- Stadsarchief Amsterdam

8 12 Historie Historie 13 In de 19e eeuw werden veel binnenterreinen volgebouwd, zoals op deze foto van het terrein tussen de Goudsbloemstraat en de Lindengracht te zien is. Op de achtergrond de torens van de Posthoornkerk. Foto uit gening van de krotbebouwing op Uilenburg. Nadat in de jaren twintig deelgebieden werden gesaneerd, zoals Uilenburg en de Jonker- en Ridderbuurt, verscheen in 1930 het Algemeen plan voor sanering en krotopruiming in de hele stad. Hierin werd gesteld dat er geen wijken in Amsterdam waren die geheel afgebroken dienden te worden. Wel moesten volgens het plan in wijken als de Jordaan en de Jodenbuurt en op de Westelijke en Oostelijke Eilanden gehele bouwblokken of groepen woningen worden vervangen. Daarnaast verscheen een jaar later de Nota Stadsontwikkeling en Verkeer van de in 1928 ingestelde afdeling Stadsontwikkeling, waarin werd gepleit voor grote verkeersdoorbraken om de binnenstad bereikbaar te houden. Maar de economische crisis in de jaren dertig - die ook bijdroeg aan verder bouwkundig verval - vertraagde de uitvoering van het Algemeen plan voor sanering en krotopruiming in de hele stad en in de Tweede Wereldoorlog kwam de bouwproductie vrijwel geheel stil te liggen. Wederopbouw Na de bevrijding wilde het stadsbestuur sanering van de stad met kracht hervatten. In de eerste naoorlogse jaren lag daarbij het accent sterk op de Wederopbouw. Om de woningnood te lenigen werd het in 1935 aangenomen Algemeen Uitbreidings Plan (A.U.P.), dat de bouw Stadsarchief Amsterdam van de Westelijke Tuinsteden regelde, verder uitgewerkt. In 1949 werd begonnen met de ophoging van de grond van het toekomstige stadsdeel Slotermeer. De binnenstad - behalve de zwaar gehavende Jodenbuurt - had vooralsnog geen prioriteit. Pas in 1950 werd een begin gemaakt met het opstellen van wederopbouwplannen voor een achttal oude wijken, waaronder de Nieuwmarkt, de Oostelijke Eilanden, de Weesperstraat en de Jordaan. In dat jaar werd de Wederopbouwwet van kracht, die de gemeente grotere bevoegdheden gaf in de binnenstad in te grijpen. In februari 1953 werden vier wederopbouwplannen aangenomen door de gemeenteraad: voor de Nieuwmarktbuurt, de Jodenbreestraat, de Weesperstraat en de Oostelijke Eilanden, alle gebaseerd op de vooroorlogse ideeën van de afdeling Stadsontwikkeling. De aanvaarding van de wederopbouwplannen, die grootschalige sloop inhielden, markeerde het begin van een periode van strijd voor het aangezicht van de Amsterdamse binnenstad. Er begonnen zich twee duidelijke kampen af te tekenen. In hetzelfde jaar namelijk werd het Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg - tot dan toe een onderafdeling van de afdeling gebouwen van Publieke Werken - een aparte afdeling direct vallend onder de directeur van Publieke Werken. Ir. Ruud Meischke* werd hoofd van het Bureau nieuwe stijl en ging binnen het gemeentelijke apparaat de strijd aan met de voorstanders van grootschalige saneringen. Het in de hongerwinter leeggesloopte huis Nieuwe Uilenburgerstraat 4 II, 28 juli 1945 De Uilenburgerstraat in september Naast Onbewoonbaar Verklaarde Woningen waren in de Jodenbuurt ook veel, zoals de Amsterdammers zeiden, Onverklaarbaar Bewoonde Woningen. *Een interview met de heer Meischke is te lezen op pagina 40 van deze Nieuwsbrief. Stadsarchief Amsterdam Stadsarchief Amsterdam

9 14 Historie Historie 15 Sloop van huizen op Uilenburg in januari Door de rigoureuze af braak van Uilenburg vielen talloze 17e- en 18e-eeuwse woonhuizen onder de slopershamer. Tegenbeweging Ook de publieke opinie begon wakker te worden. Een jaar later, in oktober 1954, verscheen het beruchte Plan Kaasjager. Hoofdcommissaris Hendrik Kaasjager had dit plan gemaakt op verzoek van het gemeentebestuur. Hij stelde hierin voor om een aantal grachten te dempen voor het groeiende verkeer, waaronder het Singel, de Kloveniersburgwal en de Geldersekade. De dempingsplannen van de hoofdcommissaris hadden een schokeffect en hoewel zijn ideeën nooit serieus zijn uitgewerkt, werd men zich bewust van het risico dat het gemeentebestuur de historische schoonheid van de stad wel degelijk voor een belangrijk deel zou willen opofferen. Men begon in te zien dat de binnenstad weliswaar zwaar verwaarloosd was, maar nog lang niet verloren en alleszins het redden waard. Vanuit de burgerij begon een tegenbeweging op gang te komen. Deze tegenbeweging kenmerkte zich in de eerste jaren door het zoeken van samenwerking met de gemeente en het in eigen hand nemen van restauraties. De oprichting van Stadsherstel en de stichting Diogenes zijn hiervan de belangrijkste voorbeelden. In de jaren zestig manifesteerde Stadsarchief Amsterdam zich bij de jeugd een algemene onvrede over de werkwijze van de oudere generaties op velerlei gebied. Op monumentengebied ontstond een monsterverbond tussen keurige heemschutters en de protestgeneratie, die veel meer de confrontatie zocht. Deze samenwerking leidde uiteindelijk tot een ommezwaai in het gemeentelijke beleid. In plaats van de grote saneringsplannen, waarvan de Weesperstraat en Kattenburg afschrikwekkende voorbeelden zijn, werd nu de term Bouwen voor de Buurt het adagium. Hierdoor zijn buurten als de Nieuwmarktbuurt, de Jordaan en de Westelijke Eilanden voor een groot deel gespaard gebleven en omgevormd tot geliefde woonwijken. Stadsherstel heeft in dit proces een grote rol gespeeld. In de volgende Nieuwsbrief vindt u deel 1 van de reeks over het ontstaan van deze restaurerende instelling. Peter Prins Dit artikel is eerder verschenen in het boek Phoenix. Verdwijnend of herrijzend Amsterdam (Amsterdam 2004), een uitgave van de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad. De Lange Houtstraat na de Tweede Wereldoorlog. Op deze plek staat nu de Stopera. Ongedateerde foto. Burgemeester A.J. d Ailly (links) en hoofdcommissaris H.A.J.G. Kaasjager op een receptie in het Stedelijk Museum op 4 november 1955 Stadsarchief Amsterdam ANP

10 Vrienden 17 Hoogtepunten In de vorige Nieuwsbrief werd verteld over de eerste donatie die de Vrienden van Stadsherstel hebben gedaan, het hekwerk op het torentje van het pand Keizersgracht 543, op de hoek met de Nieuwe Spiegelstraat. De vele leuke reacties die dit opleverde, zijn aanleiding om een nieuwe rubriek te starten, waarin enkele bijzondere donaties van de Vrienden uit het verleden nog eens voor het voetlicht worden gebracht. Deze keer: De neuzen van Oudezijds Voorburgwal 232 Dit pand is onderdeel van het zogenaamde Krasnapolsky-complex. Een groep panden die door Stadsherstel werd overgenomen van dit hotel aan de Dam. Krasnapolsky had de huizen decennia eerder gekocht om uit te breiden, maar door de veranderende denkbeelden over de binnenstad was dit onmogelijk geworden. Daarom werd een partner gezocht om de panden op te knappen en gedeeltelijk voor gebruik door het hotel aan te passen. Stadsherstel nam de panden over en tussen 1993 en 1997 vond de restauratie plaats. Net als de meeste van de huizen verkeerde Oudezijds Voorburgwal 232 in slechte staat. Ook de rijke top van de halsgevel, met alliantiewapens en een gebeeldhouwde kop, was er slecht aan toe. Dankzij onze Vereniging van Vrienden is tijdens de restauratie het kleur- en verguldwerk hersteld en is de top weer een in het oog springend sieraad in de stad geworden. Mamouchette Het pand Oudezijds Voorburgwal 232 staat vanouds bekend als Parijs naar een eigenaar, Pieter Parijs genaamd, die het huis in 1626 had gekocht. Omstreeks 1715 kreeg het pand zijn huidige voorgevel. Het was toen in bezit van de uit Frankrijk afkomstige familie Mamouchette. De alliantiewapens zijn van de bouwheer, de wisselhandelaar Jan Frederik Mamouchette, en zijn vrouw Catherina van Heusden. De gebeeldhouwde kop en de drie koppen in het alliantiewapen hebben opvallend grote neuzen. Sommigen vermoeden dat dit een karikatuur is, gebaseerd op de Franse naam Mamouchette, die mijn snuit(er) zou betekenen. Anderen denken dat het hier om Saracenen gaat, die verwijzen naar de handelsbetrekkingen die vanuit dit huis hebben bestaan met Palestina. Peter Prins Kamiel Vorwerk Inzet: Oudezijds Voorburgwal 232 in 1993

11 18 Intern Intern 19 Stadsherstel, Juan Hernández Iedere restauratie is uniek Interview met André van Houten, bouwkundige en projectleider bij Stadsherstel Prachtige bouwtekeningen hebben wij van onze panden. En vele daarvan zijn in de afgelopen 34 jaar met de hand gemaakt door onze bouwkundige André van Houten. Er komt geen computer aan te pas. Een goede reden, vinden wij, om André te interviewen over zijn passie: het restaureren van monumenten. We hebben afgesproken op een regenachtige dag met zware wind. Om elf uur zitten we aan de koffie. André van Houten werkt al langer voor Stadsherstel dan het aantal jaren dat zijn dienstverband aangeeft. Voordat hij in 1976 in dienst trad als bouwkundig tekenaar, werkte hij al een aantal jaren voor architect Gerard de Klerk vrijwel exclusief aan opdrachten van Stadsherstel. Stadsherstel was in die tijd op zoek naar een goede tekenaar, en Van Houten kon tekenen, zegt hij. Door de toenmalig directeur van Stadsherstel, Jan Hengeveld, werd hij daarom bij De Klerk weggeplukt om als Hoofd Tekenkamer bij Stadsherstel in dienst te treden. Wat kun je met een horizontale deur? Zijn studie begon hij op de Academie van Bouwkunst. In het eerste jaar ontdekte hij dat hij wat praktischer ingesteld was dan zijn medestudenten en dat het hem niet echt interesseerde wat je met een deur kunt doen als je hem horizontaal neerzet in plaats van verticaal. Daarnaast had de Academie de richtingen bouwkunde en waterbouwkunde, maar het vak restauratie, waar zijn interesse naar uitging, werd er niet onderwezen. Hij vervolgde zijn studie aan de HTS/HTI (Hoger Technisch Instituut) en werd tijdens zijn jaren daar geïnspireerd door docent ir. R. Jellema. Terwijl hij dit vertelt, staat hij op om ons het studieboek van Jellema en Meischke Bouwkunde II te laten zien. Het boek gaat al heel wat jaren mee zo te zien en heeft als ondertitel het boekwerk voor bouwkundigen. Ook na zoveel jaar is het voor hem, net als voor vele andere bouwkundigen, nog steeds het standaardwerk om af en toe te raadplegen. Door de lessen van Jellema raakt hij geboeid en ook is hij geïnspireerd door diens tekeningen en oog voor detail. Vanaf dan weet hij zeker dat hij het bouwkundig tekenen tot in detail wil leren beheersen. Zo komt hij later in het restauratievak terecht. Het restaureren van monumenten was, is en blijft zijn grote passie. Dat is een zekerheid in zijn leven. Net zo zeker als dat hij op zijn 10e verjaardag al wist wat hij later wilde worden. Zo jong als hij was timmerde hij van alles in elkaar. André is niet alleen een goed bouwtekenaar, hij kan het ook goed uitleggen. Neemt ter illustratie van zijn verhaal een tekening uit het archief om te laten zien wat hij bedoelt, of tekent even ter plekke iets ter verduidelijking. In zijn allereerste baan na zijn studie leerde hij gedurende anderhalf jaar de technieken van het technisch tekenen. Dingen zoals haak en driehoek, zegt hij. Als ik hem niet begrijpend aankijk, tekent hij het even voor. Er bestaat ook een gevelsteen van. Als ik me niet vergis in Reestraat 7, vertelt hij, gemaakt voor Joop van Druten, een oude kanjer in ons vak, die ook alles nog met de hand tekent. Hij is al in de tachtig, maar nog steeds bij Rappange werkzaam. Met hem ben ik bezig een boek te maken, zodat de door ons opgedane kennis niet verloren gaat. Gevelsteen Reestraat 7 Stadsherstel, Juan Hernández

12 20 Intern Intern 21 Stadsherstel, André van Houten Meer dan tweeduizend bouwtekeningen Op de vraag hoeveel bouwtekeningen hij in al die jaren voor Stadsherstel heeft gemaakt, antwoordt André dat dat er zo n zullen zijn. Ongeveer 75 per jaar. Vervolgens laat hij een tekening op A3 formaat zien. Hij noemt dat een kleine, en geeft aan dat zo één gemiddeld een halve dag werk is. Dan komt onvermijdelijk het onderwerp tekenen met de computer (AutoCAD) aan de orde. Is dat nu een verrijking of een verarming van het vak? Met de hand kun je veel gedetailleerder tekenen, zegt hij, maar met de computer gaat het sneller. Niet de eerste keer, want dan teken ik Bouwtekening van Amstel 95 en 97 een gevellijst met de hand veel sneller dan dat de ander de coördinaten op de computer heeft ingesteld. Maar als je een bepaalde tekening vaak moet reproduceren, ja dan is het een kwestie van knippen en plakken op de computer, terwijl je met de hand alles elke keer opnieuw tekent. Juist die herhaling zorgt ervoor dat computertekenen rendeert. Terwijl hij dit uitlegt, gaan zijn handen alle kanten op. Door zijn manier van spreken, de handen aldoor bewegend, en kijkend naar zijn ranke vingers, verwondert het niet dat hij een expert is in het handwerk. Daarnaast heeft hij vaak zelf veel dingen gemaakt, getimmerd. Als je dat zelf doet, zie je ook direct waar een bouwtekening anders moet dan je eerst dacht. Hij denkt, en zegt dat heel bescheiden, dat die combinatie van zelf maken en zelf tekenen ervoor zorgt dat zijn tekeningen mooi worden gevonden. Iedere restauratie is uniek Op de vraag wat hij het mooiste vindt aan zijn vak, antwoordt hij zonder aarzelen: Iedere restauratie is uniek. Elk bouwwerk is anders en heeft zijn eigen geheimen. Om dat in originele staat te mogen en te kunnen herstellen is prachtig. Als we vragen of hij ook een ergernis kan noemen zegt hij dat sommige veiligheidsvoorschriften, zoals idiote stalen stabiliteitsconstructies, op zijn zachtst gezegd vervelend zijn. De bouwvoorschriften zijn niet afgestemd op monumenten. Uiteraard moet er goed onderhoud worden gepleegd, maar een Houten inbouwkast in het pand De Zon en De Maan pand dat al 300 jaar op eigen benen staat, heeft geen stalen stabiliteitsconstructie nodig, zegt hij stellig. De mooiste bouwtekening, willen we dan weten, is het mogelijk om die te noemen? Ja, de mooiste die hij heeft gemaakt zijn de bestektekeningen van het pand De Zon en De Maan aan de Reguliergracht. En de mooiste pui die ik ooit heb getekend is die van Amstel 97. Het zit m in de details zegt hij, want restaureren is nooit spectaculair. De gevelstenen en de details van de hekjes. Het moet allemaal niet opvallen, maar juist een eenheid vormen met alle andere panden. Amsterdam is Amsterdam geworden door de particulieren De politiek heeft de monumentenzorg gemaakt tot wat het nu is, antwoordt hij op een vraag over het verschil tussen de monumentenzorg van toen en nu. Vroeger was er veel knowhow, monumentenzorg had een eigen tekenkamer, tekende ook voor particulieren, en was vooral heel praktisch ingesteld. Nu is het zo geregeld dat de man van bouwtoezicht het aanspreekpunt is en als hij de vraag niet kan beantwoorden dan wordt die voorgelegd aan een medewerker van Bureau Monumenten & Archeologie. Het werk gaat over Stadsherstel, André van Houten