Naam Ll-nummer Klas Inleverdatum. Danny de Ruiter ZB 4 vrijdag 28 maart Stagesector Stagelocatie Stagebegeleiders

Transcriptie

1 Naam Ll-nummer Klas Inleverdatum Stagesector Stagelocatie Stagebegeleiders Danny de Ruiter ZB 4 vrijdag 28 maart 2008 Beheer Icp+ Consult Martijn Vermeulen & Sander van den Hoogen

2 Gevels Danny de Ruiter vrijdag 28 maart 2007 Gevels vrijdag 28 maart

3 Voorwoord Als onderdeel van een stageperiode ligt vast dat er een aantal verslagen moeten worden overlegd. Dit betreft de tweede van een tweetal verslagen in deze periode (maandag 4 februari vrijdag 18 april). Deze verslagen onder de sector beheer. Daarin ben ik deze periode actief. Dit tweede verslag schrijf ik over gevels. Ik wil hierover vakinhoudelijke diepgang opdoen, naar aanleiding van een kort onderzoekje waarbij ik aanwezig ben geweest met betrekking tot voeghardheid. Ik heb daarbij zelf ook enkele metingen mogen verrichten met het hamertje von Schmidt. Er blijk veel mee gemoeid te zijn. Het gaat daarbij bijvoorbeeld niet alleen om materialen en om vormen, maar ook de opbouw en energie zijn een significant onderwerp. Een ander interessant onderdeel is het opplussen van gevels. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om het na-isoleren van steensmuren of isolatieloze spouwmuren. Gevels vrijdag 28 maart

4 Inhoudsopgave Voorwoord... 2 Inhoudsopgave... 3 Inleiding Opbouw & Materialen Regelgeving Vormen Onderhoud Kwaliteit,- / conditiemeting Regelgeving Monumentenzorg Nederland Regelgeving voor niet-monumenten Energie & EPA s Regelgeving Opplussen Ouderenwoningen Energie,- & Geluidsverbeteringen...14 Samenvatting Nawoord Evaluatie Gegevens Brongegevens Internet...19 Boeken...20 Akkoord en waardering Opmerkingen Gevels vrijdag 28 maart

5 Inleiding Een voeghardheidsmeting is de aanleiding geweest tot het schrijven van dit verslag over gevels. Er is veel over te schrijven, met name over de ontwikkeling van vormen van gevels en bruikbare materialen. Naast de ontwikkeling is ook onderhoud aan de gevels van belang. Het is daarom ook onderdeel van dit verslag. Verder is het interessant om ook de link tussen energieprestatie-labels, zogenoemde EPA s en gevels te leggen. Een uitwerking van deze deelonderwerpen zal als volgt verlopen: 1. Opbouw & Materialen 1.1. Regelgeving 2. Onderhoud 2.1. Kwaliteit,-/Conditiemeting 2.2. Regelgeving Monumentenzorg Nederland 3. Energie & EPA s 3.1. Regelgeving 4. Opplussen 4.1. Ouderen Woningen 4.2. Energie,- & Geluidsverbeteringen Interessant voor het gehele verslag is de ontwikkeling in de loop der jaren. Deze opbouw van het verslag zal dan ook per deelonderwerp worden aangehouden. Gevels vrijdag 28 maart

6 1 Opbouw & Materialen In de loop der jaren is er niet alleen qua gevels, maar ook qua bouw veel veranderd. Woonde men vroeger in een grot, zo wonen we nu in gigantische woontorens. Daartussen zit een hele ontwikkeling. Toen de mens richting het huidige Nederland trok ontdekte men dat er geen grotten waren om te schuilen. Om zichzelf toch van onderdak te voorzien maakte men huizen. Feitelijk een groot woord, omdat het eigenlijk niet meer was dan een viertal muren met daarop een dak. In dat dak zat ook nog een gat voor de afvoer van rook. Toen men begon met het maken van zulke schuilhuizen was dat in eerste instantie puur voor het schuilen van de mens. Later werden ook ruimtes gemaakt voor het vee dat men had. Deze ruimtes waren direct gekoppeld aan die van de mens. In deze eenvoudige woningen werden de muren opgebouwd met een frame van takken en dichtgemaakt met leem. Leem bestaat uit silt, zand en klei. Het voorzag in een goede dichtheid, waardoor wind buiten bleef. Hierdoor ontstond een prima beschutting. Een probleem van leem was dat het in de zon kon uitdrogen, en bij hevige regen wegspoelde. Het moest dan ook regelmatig worden vervangen. Aanvankelijk zat er slechts in één van de vier muren een opening. Deze was voor toetreding van de woning en werd vaak met een doek afgesloten. Drie van de vier muren waren dan ook zogenoemde blinde muren, omdat daarin geen muuropeningen zaten. Pas later kwamen er meerdere openingen in de muren. In eerste Fig. 1 Leem Huis De eerste vormen van beschutting instantie waren die bedoeld voor de afvoer van rook en de aanvoer van verse lucht. Dit ter vervanging van het gat in het dak. Hierdoor kwam neerslag gemakkelijk naar binnen. Het aanzicht veranderde hierdoor aanzienlijk. Een groot probleem bij deze openingen was uiteraard dat zij zorgden voor tocht, terwijl men juist de woning had gebouwd ter beschutting. Om er voor te zorgen dat men dat kon reduceren vond er een ontwikkeling plaats naar wat wij nu kennen als ramen en kozijnen. In het begin maakte men gebruik van vast glas, later maakte men door gebruik te maken van kozijnen de overstap naar ramen. Op deze manier konden de muuropeningen worden gebruikt voor verse lucht. Het hoofddoel was inmiddels veranderd van luchttoevoer naar lichttoetreding. Met deze ontwikkeling ontstond ook de (open)haard zoals wij dat heden ten dagen in verbeterde vorm kennen. Door de rook via een kanaal door het dak te voeren had men geen last meer van inkomende neerslag. De overgang naar stenen had als voornaamste reden dat door de toenemende wensen groter en zwaarder werd gebouwd. Een tweede reden was het verschil in onderhoud. Aanvankelijk werden de stenen los op elkaar gestapeld. Eigenlijk waren het grote rotsblokken, die allen anders van vorm en grootte waren. Later maakte men gebruik van een soort specie om te voorzien in stevigheid. De brokken werden aan elkaar geplakt. Een stap verder was het voegen van de kieren tussen deze stenen. Dit werd gedaan om windoorslag te vermijden en het binnendringen van vocht terug te dringen. Door de behoefte aan gelijkvormige stenen is men begonnen met het maken van bakstenen uit gebakken klei. Uiteraard had dat ook te maken met de krimpende voorraad aan rotsblokken. In de loop der jaren kwamen er steeds betere technieken om bakstenen te vervaardigen, hierdoor kennen wij onze huidige bakstenen. Zij zijn van een hele andere kwaliteit dan de bakstenen van vroeger. Wij kennen bovendien andere vormen van bakstenen, zoals bijvoorbeeld gipsblokken. Het bouwen van huizen met een houten gevel is een ontwikkeling die hierop volgde en vloeide voort uit het gebruik van grote houten balken om grote constructies, overbruggingen en verdiepingen te kunnen maken. Beton was in die tijd namelijk een nog onbekend materiaal, hoewel de Romeinen hier wel gebruik van maakte. De kennis voor het vervaardigen van beton is echter verloren gegaan. Door gebruik te maken van hout was het opbouwen van een huis sneller gerealiseerd. Gedurende deze ontwikkelingen werden de wanden altijd enkelvoudig uitgevoerd. Er bevond zich dus geen spouw in de muren. Vochtdoorslag was dan ook een probleem. Pas eeuwen later, is men Gevels vrijdag 28 maart

7 overgegaan tot het dubbelbladig uitvoeren van stenen muren. Een spouwmuur is feitelijk niks meer dan twee muren waartussen een luchtruimte zit. Die luchtruimte wordt spouw genoemd. 1.1 Regelgeving Door heftige stadsbranden in onder andere Amsterdam werd in de vijftiende en zestiende eeuw de huizenbouw onderhevig aan een soort regelgeving. Het hield in dat men niet meer met hout mocht bouwen. Er zijn een aantal aanpassingen geweest op die regelgeving. Aanvankelijk betrof het alleen voorgevels, maar later moesten wanden van steen worden vervaardigd. Eén van de wetten bepaalde ook dat bestaande gevels moesten worden vervangen voor steen. Omdat de regels alleen betrekking hadden op de buitenzijde werd vaak de buitenschil gemaakt van steen en werd de constructie t.b.v. van bijvoorbeeld de verdiepingen nog altijd van hout gemaakt. In de loop der jaren zijn er steeds meer regels en voorwaarden bijgekomen. Hieruit is het bouwbesluit ontstaan. Een groot boekwerk (dat tegenwoordig ook online staat) dat bedoeld is voor zowel de woning als de utiliteitsbouw. Het is op een juridische manier geschreven en is opgebouwd uit leden. Een deel van het bouwbesluit is te zien in Onderdeel 1 op pagina 13. Later in dit verslag wordt het bouwbesluit nog verder uitgewerkt. Eigenlijk zijn pas laat in de ontwikkeling van huizen spouwmuren ontstaan. De voornaamste reden daarvoor was het voorkomen van vochtdoorslag. De eerste spouwmuren waren dan ook niet meer dan twee muren met een beperkte luchtlaag. De twee muren waren bovendien niet met elkaar verbonden voor stevigheid. Later ontstond de behoefte om de warmte beter binnen te houden. Het gebruik van isolatiemateriaal is daarbij ontstaan. Het bracht ook een tweede voordeel met zicht mee. Namelijk een betere geluidswering. Een ontwikkeling die daarop volgde was het gebruik van dubbelglas. Het beter isoleren van woningen is een ontwikkeling die nog altijd voorduurt en waarschijnlijk nooit zal stoppen, zeker met het oog op het milieu en energiebesparing. Nog voor het ontstaan van spouwmuren heeft de steen zoals we deze tegenwoordig kennen een grote ontwikkeling doorgemaakt. Waren het vroeger grote steenblokken, bijna rotsen, die werden gebruikt, maken we nu gebruik van strengpers stenen. Deze worden door een fabriek gemaakt en zijn allen nagenoeg gelijk van maat en vorm. Voordat het zover kwam heeft men eerst nog stenen met de hand vervaardigd, in eerste instantie nog in leem. Deze stenen leken veel op elkaar en maakte het makkelijker een muur te metselen. Toch verschilde ze veel van maat. De huidige steen wordt in vorm gedrukt en op lengte afgesneden om vervolgens afgebakken te worden. Tegenwoordig is het ook mogelijk stenen hierdoor vele malen minder poreus te maken dan zoals dat vroeger het geval was. Het gebruik van andere gevelmaterialen dan bakstenen of hout is iets van de laatste decennia. Roestvaste stalen, glazen of zinken Fig. 2 Burj Al Arab in Dubai - Een gevel van zeil gevels of zelfs buitenbladen van een speciaal zei, zoals in Fig. 2 is afgebeeld, zijn daarom in het huidige straatbeeld geen uitzondering meer. Het combineren van materialen, zoals dat vroeger met hout en stenen gebeurde, is een logisch vervolg. De Burj Dubai is ook daar een mooi voorbeeld van. Gevels vrijdag 28 maart

8 1.2 Vormen Aanvankelijk werden huizen en ook gebouwen over het algemeen alleen gemaakt voor een bepaald doel. Veel waarde aan hoe het gebouw eruit zag werd niet gehecht. Met de ontwikkeling van nieuwe materialen en nieuwe manieren van bouwen ontstond ook de behoefte tot het creëren van mooie panden. Een mooi voorbeeld van zo n ontwikkeling zijn de Amsterdamse grachtenpanden, zoals te zien is in onderstaande afbeeldingen. Fig. 6 Grachtenpand in Amsterdam (±1618) Fig. 5 Grachtenpand in Amsterdam (±1656) Fig. 4 Grachtenpand in Amsterdam (±1750) Fig. 3 Grachtenpand in Amsterdam (19 e eeuw) Verschillende vormen vloeien voort uit verschillende stijlperiode binnen culturen en landen. Te denken aan bijvoorbeeld de Renaissance en de industriële revolutie. In die eerste periode is bijvoorbeeld de barokstijl ontstaan. Door de materialen die er tegenwoordig beschikbaar zijn kunnen we gebouwen in bijna elk denkbare vorm maken en daar tevens een bepaalde look aan geven. Fig. 2 is daar wederom een goed voorbeeld van. Een universele stijl, die eigenlijk niet meer aan een bepaald land of cultuur gekoppeld hoeft te worden, is zo ontstaan. Opvallend is wel dat daarin weer de ontwikkeling is om gebouwen dan een link te geven met oudere klassieke panden, zodat duidelijk zichtbaar wordt waar of door wie het is ontworpen. Gevels vrijdag 28 maart

9 2 Onderhoud Onderhoud aan woningen is er eigenlijk al vanaf de eerste beschuttingen die mensen bouwde. De lemen muren moesten met enige regelmaat worden vervangen of bijgewerkt om te zorgen dat ze hun functie behielden. In der tijd was onderhoud alleen noodzaak; de functie moest niet worden aangetast. Een groot deel van onderhoud is nog altijd het in functie houden van onderdelen. Echter een nieuw deel in onderhoud is het schoonmaken van onderdelen. Het is iets van de laatste decennia. Waar men vroeger pas ingreep wanneer een onderdeel niet meer functioneerde probeert men nu doormiddel van onder andere conserveringsmiddelen, zoals verf, en het schoonmaken, zoals het verwijderen van mos,- en algenaangroei, de levensduur van een onderdeel te verlengen. 2.1 Kwaliteit,- / conditiemeting Een manier om objectief vast te leggen wat de conditie en/of kwaliteit van een onderdeel is, is een conditiemeting. Doormiddel van een gebrekenlijst per onderdeel kan nauwkeurig worden vastgelegd wat er aan een onderdeel mankeert. De intensiteit bepaald vervolgens hoe ernstig het gebrek is. Er zijn verschillende uitwerkingen om een conditiemeting uit te voeren, maar het idee er achter blijft het zelfde. Een grotere en betere beschrijving van een methode voor conditiemeten is te vinden in het eerste verslag, daarin is conditiemeting uitgebreid uitgewerkt. Toepassingsklasse Voorbeelden Toepasbare voeghardheid I waterkerend werk werk niet afgeschermd tegen weer en wind, sterk verwerende omstandigheden werk hoog mechanisch belast - Kade- en grondkeringsmuren - horizontale metselwerk inclusie de bovenkant van niet afgedekt metselwerk, schoorstenen en bovendaks metselwerk - metselwerk waarbij afstroming van hemelwatermoet worden verwacht (ongunstige detaillering en/of weinig absorberende metselsteen) - metselwerk waarbij kans op veelvuldige bekladding bestaat VH 45 II III IV werk binnen, normale mechanische belasting werk buiten, met normale vochtbelasting (niet afgeschermd tegen weer en wind) en/of normale mechanische belasting werk binnen, wel eisen (geringe mechanische belasting) werk buiten, geringe vochtbelasting (afgeschermd tegen weer en wind) en/of geringe mechanische belasting werk binnen, geen eisen ( te verwaarlozen mechanisme belasting) - Metselwerk aan de tegenzijde waarbij geen afstromend regenwater wordt verwacht (gunstige detaillering en/of normaal absorberende stenen) - schoorstenen, vrijstaande muren en bovendakse muren die goed zijn afgedekt of anderzins zodanig zijn gedetailleerd dat geconcentreerd afstromen van hemelwater wordt vermeden - metselwerk waarbij de kans op veelvuldig bekladden gering is - binnen, inclusief publieke ruimten onder afdak - in tunnels, met uitzondering van voetgangers/fietstunnels deze vallen onder klasse II - metselwerk aan de niet regenzijde waar geen bekladding wordt verwacht - aan de regenzijde, echter gehydrofobeerd en waar geen bekladding wordt verwacht - binnen, maar niet in publieke ruimten - gangen met schroblint VH35, VH45 VH25, VH35, VH45 VH15, VH25, VH35, VH45 Tabel 1 Voeghardheidsoverzicht van de-gevel.nl Voor bakstenen gevels bestaan er kwaliteitsmetingen voor de voegen. De voegen moeten aan een bepaalde hardheid voldoen, afhankelijk van hun functie. Voor (natte) buitenmuren gelden strengere regels dan voor (droge) binnenmuren. Een overzicht dat de klasse in één oogopslag duidelijk maakt is te zien in Tabel 1. De reden voor het voegen is, zoals eerder vermeld, in eerste instantie het buitenhouden van vocht en tocht. In de tweede plaats is het een esthetisch element. De kwaliteit/hardheid wordt alleen bepaald om haar eerste functie, namelijk het buiten houden van vocht. Men maakt hiervoor gebruik van een speciaal apparaat; De Pendelhammer von Schmidt. Een voorbeeld staat in Fig. 7. Fig. 7 Pendelhammer von Schmidt Een hardheidsmeter Door de terugslag van het hamertje in de halve maan vorm wordt Gevels vrijdag 28 maart

10 een waarde zichtbaar. Hoe hoger het hamertje terug slaat hoe hoger de waarde is die wordt aangeduid. Deze waarde bepaald welke hardheid de voeg heeft. Wanneer het hamertje een waarde aangeeft van 34 valt deze in VH25, zoals te zien is in Tabel 1. In een vlak van één vierkante meter moeten negen metingen worden verricht. De mediaan van deze metingen geldt als maatgevend. Het is gebruikelijk op elke gevel minimaal één meetvlak te hebben. Afhankelijk van de grote van het gebouw wordt een minimaal aantal meetvlakken vast gesteld. De uitslag kan slechts twee kanten op: Het is in orde of het is onvoldoende van sterkte. Wanneer er sprake is van de laatste uitkomst zal men overgaan tot het, al dan niet gedeeltelijk, vervangen van de voegen. Het kan zijn dat op één gevel meerdere meetvlakken andere uitkomsten geven. Zodoende kan het mogelijk zijn dat slechts een deel van de voegen in die gevel vervangen dienen te worden. 2.2 Regelgeving In Nederland bestaan er een aantal regels met betrekking tot onderhoud. Een groot onderdeel daarin zijn de monumenten. Die worden bewaakt door monumentenzorg. De overheid is bijvoorbeeld vrij terughoudend met gevelreiniging, vooral omdat het ook een hoop schade met zich mee kan brengen. Zoals het uitspoelen van voegwerk, maar ook schade aan de stenen door het afslijten van de harde buitenlaag, en het afbrokkelen van stenen. Kleurverschillen is ook een van die schades. Op den duur zouden door het verdwijnen van de harde laag en het afbrokkelen van stenen vochtschade ontstaan Monumentenzorg Monumentenzorg behelst de bescherming, de instandhouding, het onderhoud en het herstel van onroerende goederen die van algemeen belang zijn door hun historische, volkskundige, artistieke, wetenschappelijke, industrieelarcheologische of andere sociaal-culturele waarde (monument). Bron: Wikipedia.nl Doormiddel van een aantal wetten worden monumenten in bescherming genomen. Een voorwaarden bij het renoveren van een monumentaal pand is bijvoorbeeld het in oude staat terug brengen. Onder andere UNESCO wil er op deze wijze op toezien dat cultureel erfgoed wereldwijd niet verloren gaat. UNESCO is een internationale organisatie die als doel heeft een duurzame en vreedzame ontwikkeling door middel van onderwijs, wetenschap, cultuur en onderwijs. De afkorting staat dan ook voor United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Zo n 190 landen zijn op dit moment lid van deze organisatie, waarvan het hoofdkantoor in de Franse hoofdstad is gevestigd. Bovendien zijn er een aantal voorwaarden waaraan een goed moet voldoen voordat het als monument wordt erkent. Internationaal gezien zijn er daarover een aantal afspraken gemaakt, die eventueel op landelijk niveau nog worden aangevuld. De basis hiervoor is reeds in 1809 gelegd door Napoleon. Kerkfabrieken werden door hem verantwoordelijk gesteld de kerkgebouwen te onderhouden. De eerste internationale plannen, die zijn vastgelegd in Athene, stammen uit Tot nu toe zijn daar een aantal aanpassingen en aanvullingen uit voort gevloeid. Het is internationaal bijvoorbeeld vastgelegd dat monumenten het bekende blauwwitte schildje op de voorgevel moeten hebben, zoals is afgebeeld in Fig. 8. Zo zijn zij herkenbaar als monument Nederland In andere landen ligt de grens anders, maar in Nederland is er de voorwaarden dat een onroerend goed minimaal vijftig jaar oud moet zijn om als rijksmonument te worden erkend. Ons land telt inmiddels rijksmonumenten en daarnaast nog een groot aantal regionaal of gemeentelijk vastgelegde monumenten. Fig. 8 Monumenten Schildje Het bekende blauw-wit Monumenten en stads- en dorpsgezichten die onder de bescherming van de monumentenwet van 1988 vallen noemt men rijksmonumenten. Stadsen dorpsgezichten zijn groepen van onroerende zaken die van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun onderlinge ruimtelijke of structurele samenhang dan wel hun wetenschappelijke of cultuurhistorische waarde en in welke groepen zich één of meer Gevels vrijdag 28 maart

11 monumenten bevinden. Beschermde stads,- en dorpsgezichten zijn panden die als zodanig zijn aangewezen door de toepassing van art. 35 van de monumentenwet. In de Nederlandse wetgeving wordt een monument gedefinieerd als: 1. alle tenminste vijftig jaar oude zaken welke van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde, 2. terreinen welke van algemeen belang zijn wegens daar aanwezige zaken als bedoeld onder 1, ook archeologische monumenten genoemd. Beschermde monumenten zijn voornoemde monumenten die ingeschreven zijn in de door de monumentenwet vastgestelde registers. Daarnaast is er ook een lagere graad van bescherming: - Provinciale monumenten. Deze monumenten hebben een bovenlokale maar niet landelijke betekenis en zijn representatief voor een stuk provinciale geschiedenis. De monumenten worden aangewezen door de Provinciale Staten. Provinciale monumenten komen alleen voor in de provincies Noord Holland, Drenthe en Limburg. - Gemeentemonumenten. De bescherming hiervan wordt geregeld in de gemeentelijke monumentenverordening. Deze monumenten zijn van lokaal belang en er wordt hier geen leeftijdsgrens gehanteerd. Het is bijvoorbeeld noodzakelijk een vergunning aan te vragen wanneer men wil overgaan tot het reinigen van de gevel van een monument. Dit omdat gevelreiniging ook veel schade kan aanrichten en zodoende botst met de monumentenwet Regelgeving voor niet-monumenten Een vorm van hedendaagse regelgeving voor niet-monumenten is de woningwet. De woningwet is ingevoerd in 1901 met als doel de bewoning van slechte woningen onmogelijk te maken en de bouw van goede woningen te bevorderen. De wet stelt daarom bouwtechnische eisen aan alle bouwwerken. Ook is in de woningwet een stelsel opgenomen voor bouwvergunningen. Verder verplicht het gemeenten ondermeer een welstandsnota op te stellen. Daarin moet voor ieder gebied dat een gemeente 'welstandsgevoelig' vindt zo concreet mogelijk aangegeven zijn wat de welstandseisen zijn. Grote objectiviteit wordt hiermee bereikt. De woningwet vormt de kern van de bouwregelgeving en dan met name de bouwparagraaf van deze wet. Het is een juridisch stuk dat er voor zorgt dat bepaalde wegen worden doorlopen. Een voorbeeld uit deze wet: Hoofdstuk II. Voorschriften betreffende het bouwen, de staat van bestaande bouwwerken en standplaatsen, het gebruik, het slopen en de welstand Afdeling 1. Voorschriften betreffende het bouwen en de staat van bestaande bouwwerken en standplaatsen Artikel 1b 1. Tenzij een bouwvergunning als bedoeld in artikel 40 het uitdrukkelijk toestaat, is het verboden: a. een gebouw te bouwen, voor zover daarbij niet wordt voldaan aan de op dat bouwen van toepassing zijnde voorschriften, bedoeld in artikel 2, eerste lid; b. een bouwwerk, niet zijnde een gebouw, te bouwen, voor zover daarbij niet wordt voldaan aan de op dat bouwen van toepassing zijnde voorschriften, bedoeld in artikel 2, derde lid; c. een standplaats te bouwen, voor zover daarbij niet wordt voldaan aan de op dat bouwen van toepassing zijnde voorschriften, bedoeld in artikel 2, vijfde lid. Onder deze wet valt het bouwbesluit. Ook dit is een juridisch stuk tekst, maar beschrijft aan welke voorwaarden moet worden voldaan, per onderdeel. Er wordt bijvoorbeeld bepaald bij welke hoogte een randbeveiliging aanwezig moet zijn en welke hoogte deze moet hebben. Een ander voorbeeld is te zien op pagina 13, Onderdeel 1. Het beschrijft aan welke isolatiewaarde en/of warmtegeleidingcoëfficiënten voldaan moet worden. Beide zorgen voor veiligheid, bruikbaarheid en kwaliteit. Vooral in de woningwet staat beschreven hoe men daarop moet toezien. Een belangrijk kenmerk aan de woningwet is dat het bouwbesluit Gevels vrijdag 28 maart

12 aanwijst als regelgeving (AmvB). Belangrijk daaraan is dat het bouwbesluit geen wet, maar regelgeving is. Hierdoor is zij gemakkelijk door de minister aan te passen. Dit in tegenstelling tot de woningwet. Deze moet een traject door eerste kamer, tweede kamer, etc. doorlopen voordat deze ingevoegd kan worden. Afhankelijk van de situatie kan dat oplopen tot ongeveer vijf jaar. Gevels vrijdag 28 maart

13 3 Energie & EPA s Ook energiebesparing is iets van de afgelopen decennia. Het is onderdeel van het milieubewust leven en bouwen, maar draagt ook bij aan een stuk comfort. Betere isolatie zorgt niet alleen voor energiebesparing, maar het zorgt er ook voor dat de warmte beter op zijn plaatst blijft en het verwarmen minder tijd in beslag neemt Regelgeving De overheid heeft bepaald dat wanneer iemand een huis betrekt deze een energielabel (EPcertificaat) van de bewuste woning dient te krijgen. Dat geldt voor zowel koop,- als huurwoningen. Die regel is dit jaar (1 januari 2008) in gebruik genomen. Het energielabel is ingesteld zodat direct inzicht wordt verkregen in de energieprestaties van een huis. Die zijn uiteraard direct gerelateerd aan de energiekosten. Voor huiseigenaren is dat uiteraard een meerwaarde. Corporaties kunnen het label in de toekomst gebruiken bij het aanpassen van de huurprijs, al zal dat in de praktijk maar zelden het geval zijn. Het kan voor corporaties bijdragen de stap te nemen om over te gaan tot het opplussen van woningen, waardoor de verhuurbaarheid steigt. Een ander belangrijk punt zijn de bouwbedrijven die zich aan het bouwbesluit moeten houden. In het begin, tijdens het ontstaan van de eerste huizen was er nauwelijks sprake van energiebewustheid. Vanzelfsprekend was men al wel bezig om te proberen de beschutting zo comfortabel mogelijk te maken. De ontwikkeling tot energiebewustheid is eigenlijk pas na de industriële revolutie op gang gekomen, hoewel dit aanvankelijk niet direct om de huizen markt ging. Met de ontwikkeling van de samenleving is ook de ontwikkeling van regelgeving op gang gekomen. Daaruit is het huidige bouwbesluit ontstaan. Hierin worden prestatie-eisen beschreven die worden gesteld aan bouwonderdelen. Dat is in Onderdeel 1 op pagina 13 te zien. Hierin wordt veelvuldig gebruik gemaakt van NEN-normen. De NEN is verantwoordelijk voor standaardnormen. Zij doet dit niet alleen op het gebied van bouw, maar eigenlijk op alle gebieden waar een standaardisering op toepasbaar is. Het aanscherpen van deze wetten en regels maakt dat huizen aan steeds hogere energieprestaties moeten voldoen. Dit met bedoeling tot de besparing van energie en daarmee het beperken van schade aan het milieu, door vermindering aan stookvervuiling van energiecentrales. Een verandering in het binnenmilieu door de steeds hogere energie prestatie-eisen is daardoor logisch. Wat de gevolgen daarvan zijn voor de mens is nog niet geheel duidelijk. Wel blijkt steeds vaker uit onderzoek dat meer mensen aandoeningen aan de luchtwegen hebben dan vroeger. Dat heeft echter in veel gevallen met de manier van ventileren te maken. In feite is dat het doorslaan in het besparen van energie. Mensen houden de ramen en deuren dicht om te voorkomen dat er warme lucht ontsnapt. Het gevolg is dat er geen verse lucht binnen treedt. Ook niet onbelangrijk is dat er geen aanvulling is van vocht, althans als er niet gekookt of gedoucht wordt in die ruimte. Gevels vrijdag 28 maart

14 Afdeling 5.1. Thermische isolatie, nieuwbouw - Bouwbesluit Artikel 5.1 stuurartikel Lid 1. Een te bouwen bouwwerk is zodanig dat warmteverlies door overdracht of geleiding voldoende is beperkt. Lid 2. Voor zover voor een gebruiksfunctie in tabel 5.1 voorschriften zijn aangewezen, wordt voor die gebruiksfunctie aan de in het eerste lid gestelde eis voldaan door toepassing van die voorschriften. Lid 3. Het eerste lid is niet van toepassing op de gebruiksfuncties waarvoor in tabel 5.1 geen voorschrift is aangewezen. Artikel 5.2 algemeen Lid 1. Een uitwendige scheidingsconstructie van een verblijfsgebied, een toiletruimte of een badruimte, heeft een volgens NEN 1068 bepaalde warmteweerstand van ten minste 2,5 m² K/W. Lid 2. Een constructie die de scheiding vormt tussen een verblijfsgebied, een toiletruimte of een badruimte en een kruipruimte, met inbegrip van de op die constructie aansluitende delen van andere constructies, voor zover die delen van invloed zijn op de warmteweerstand, heeft een volgens NEN 1068 bepaalde warmteweerstand van ten minste 2,5 m² K/W. Lid 3. Een inwendige scheidingsconstructie die de scheiding vormt tussen een verblijfsgebied, een toiletruimte of een badruimte, en een ruimte die niet wordt verwarmd of die wordt verwarmd voor uitsluitend een ander doel dan het verblijven van mensen, heeft een volgens NEN 1068 bepaalde warmteweerstand van ten minste 2,5 m² K/W. Lid 4. De uitwendige scheidingsconstructie van een woonwagen heeft een volgens NEN 1068 bepaalde warmteweerstand van ten minste 2 m² K/W. Lid 5. Het eerste tot en met derde lid gelden niet, indien het verblijfsgebied uitsluitend wordt verwarmd voor een ander doel dan het verblijven van mensen of niet wordt verwarmd. Artikel 5.3 deur, raam, kozijn Lid 1. In afwijking van artikel 5.2, hebben ramen, deuren, kozijnen en daarmee gelijk te stellen constructieonderdelen, gelegen in een scheidingsconstructie als bedoeld in dat artikel, een volgens NEN 1068 bepaalde warmtedoorgangscoëfficiënt van ten hoogste 4,2 W/m² K. Lid 2. De oppervlakte van ramen, deuren, kozijnen en daarmee gelijk te stellen constructieonderdelen, gelegen in een uitwendige scheidingsconstructie van een woonwagen is niet meer dan 50% van de gebruiksoppervlakte van de woonwagen. Artikel 5.4 thermische isolatie-index Op een woonwagen met een volgens NEN 1068 bepaalde thermische isolatie-index van ten minste 8 zijn de artikelen 5.2 en 5.3 niet van toepassing. Artikel 5.5 vrijgesteld Lid 1. Artikel 5.2, eerste tot en met derde lid, en artikel 5.3 zijn niet van toepassing voor een deel van de totale oppervlakte aan scheidingsconstructies, dat overeenkomt met ten hoogste 2% van de gebruiksoppervlakte van de gebruiksfunctie. Lid 2. Artikel 5.2, vierde lid, en artikel 5.3, eerste lid, zijn niet van toepassing voor een deel van de totale oppervlakte aan scheidingsconstructies, dat overeenkomt met ten hoogste 2% van de gebruiksoppervlakte van de woonwagen. Artikel 5.6 verbouw Lid 1. Burgemeester en wethouders kunnen voor het gedeeltelijk veranderen of het vergroten van een bouwwerk ontheffing verlenen van artikel 5.2, eerste tot en met derde lid, voor de ten minste aan te houden warmteweerstand tot een niveau dat niet meer dan 1,2 m² K/W lager is. Voor ramen, deuren, kozijnen en daarmee gelijk te stellen constructieonderdelen geldt geen voorschrift voor de warmtedoorgangscoëfficiënt. Lid 2. Burgemeester en wethouders verlenen bij het geheel vernieuwen van een bouwwerk geen ontheffing van de artikelen 5.2 tot en met 5.5. Lid 3. Burgemeester en wethouders kunnen bij het geheel of gedeeltelijk veranderen of het vergroten van een woonwagen ontheffing verlenen van artikel 5.2, vierde lid, voor de ten minste aan te houden warmteweerstand tot een niveau dat niet meer dan 1 m² K/W lager is. Voor ramen, deuren, kozijnen en daarmee gelijk te stellen constructieonderdelen geldt geen voorschrift voor de warmtedoorgangscoëfficiënt. Lid 4. Burgemeester en wethouders kunnen bij het geheel of gedeeltelijk veranderen of het vergroten van een woonwagen ontheffing verlenen van artikel 5.4 tot een niveau dat niet meer dan 4 lager is. Artikel 5.7 tijdelijk bouw Op het bouwen van een niet-permanent bouwwerk is artikel 5.2 van overeenkomstige toepassing, waarbij de warmteweerstand ten minste 1,3 m² K/W bedraagt. Voor ramen, deuren, kozijnen en daarmee gelijk te stellen constructieonderdelen geldt geen voorschrift voor de warmtedoorgangscoëfficiënt. Onderdeel 1 Isolatie, bouwbesluit Gevels vrijdag 28 maart

15 4 Opplussen 4.1 Ouderenwoningen In Nederland is een enorme vergrijzing aan de gang. De bestaande woningvoorraad moet daarop worden berekend, maar ook in de huidige woningen is een aanpassing noodzakelijk. Voorral omdat mensen meer en meer de behoefte hebben zolang mogelijk zelfstandig in hun huidige en/of eigen woning te leven. Het ontstaan van deze ontwikkeling is ook iets dat nog geen lange voorgeschiedenis heeft. Gemeenten zijn vanaf 1 januari 2007 verantwoordelijk voor aanpassingen in woningen. Onder andere VROM is toen begonnen met het informeren van gemeenten over deze ontwikkeling. Uit onderzoeken blijkt dat veel ouderen pas laat denken aan aanpassingen in hun woning. Wanneer men er dan eindelijk toe overgaat is de hoeveelheid aanpassingen enorm, wat voor de gemeenten grote kosten met zich meebrengt. VROM probeert de gemeenten duidelijk te maken dat het van belang is deze groep mensen tijdig te informeren over onder andere de subsidieregelingen. Men hoopt hiermee te bereiken dat ouderen in een eerder stadium overgaan tot aanpassingen. Gemeenten kunnen hierdoor de uitkering van subsidies uitsmeren en verdelen. Het brengt bovendien voor bewoners een stuk comfort. Het verplicht verhuizen kan door de behoefte aan zorg hierdoor te niet worden gedaan, er ontstaat het levensbestendig wonen. Voor de overheid levert dat kosten besparingen op. 4.2 Energie,- & Geluidsverbeteringen Opplussen gaat uiteraard niet alleen om aanpassingen aan woningen voor ouderen, maar het heeft ook te maken met het aanpassen van bijvoorbeeld energieprestaties en geluidsoverdracht. In veel oudere woningen is niet nagedacht over geluidsoverdracht. Het aanbrengen van isolatie kan er aan bijdragen dat de overdracht wordt verminderd. Het niet meer horen hoesten van de buurman werkt mee aan het wooncomfort. Iets dat direct gerelateerd is aan de ontwikkelingen op het gebied van energie is natuurlijk het beter isoleren van woningen. Het aanbrengen van dubbelglas is daarvan een goed voorbeeld. Verder is het aanbrengen van isolatie op steensmuren of isolatieloze spouwmuren ook een prima voorbeeld. Er zijn verschillende oplossingen ontwikkeld om dergelijke woningen alsnog te isoleren. Zo is het mogelijk om in een woning waar een spouwmuur aanwezig is, gebruik te maken van een volledige spouwmuurvulling. Het is vakwerk om na-isolatie aan te brengen en het is beslist geen doehetzelf-klus. Het na isoleren van spouwmuren wordt gedaan door specialisten, welke gebruikmaken van grofweg drie typen isolatie. Afhankelijk Fig. 9 Na isoleren in spouwmuur van de situatie worden de voor,- en nadelen van deze materialen afgewogen om de meest geschikte te kunnen kiezen. De methode van inbrengen van deze materialen staat afgebeeld in Fig. 9 en wordt op de kruising tussen lint en stootvoeg uitgevoerd. De drie typen materialen zijn de volgende: - Schuimstoffen (Bijv. Polyurethaan-schuim) - Vezelvormige materialen (Bijv. Glaswolvlokken) - Korrelvormige materialen (Bijv. Polystyreen schuimparels) Allemaal maken ze gebruik van stilstaande lucht. Toch hebben ze verschillende eigenschappen, die voor,- en nadelen met zich meebrengen. Schuimstoffen maken gebruik van gas in hun cellen. Ze hebben het nadeel dat ze ter plekken worden vervaardigd. In eerste instantie zijn ze vloeibaar, maar na verloop van tijd worden zij vast in de spouw. Een groot voordeel van dit materiaal is echter dat er maar kleine gaten in de gevel worden gemaakt (op de kruising tussen lint en stootvoeg), zodat er nauwelijks schade aan de gevel ontstaat. De vezelvormige materialen hadden het nadeel dat zij door middel van grotere gaten de spouw moesten betreden, grotere schade aan gevels waren het gevolg. Door de ontwikkeling van kleinere vlokken is het mogelijk om deze stoffen middels kleine gaten de spouw te doen betreden. Het grote Gevels vrijdag 28 maart

16 voordeel van vezelmaterialen is dat zij kant en klaar zijn. Danny de Ruiter Icp+ Consult :18:17 Als laatste zijn er de korrelvormige materialen. Deze hebben als groot voordeel dat ze volledig damp doorlatend zijn en dat zij bijvoorbeeld kozijnhout de gelegenheid geven om te ademen. Bovendien is het kozijn zo volledig bestand tegen schimmels en zwammen vanuit de spouw. Grote temperaturen (±80ºC) hebben echter uitwerkingen op deze stoffen, dit door hun plastische karakter. Het gebruik in muren op de zonzijde kan dus onverstandig zijn. Er zijn woningen die niet voorzien zijn van een spouw: steensmuren. Daarvoor zijn twee oplossingen ontwikkeld. Het is afhankelijk van de situatie en mogelijkheden welke van deze oplossingen het meest geschikt is. Men kan zogenaamde buitengevelisolatie toepassen. Daarbij brengt men aan de buitenzijde een isolatielaag rechtstreeks op de muur, afgewerkt met een pleisterlaag. Een tweede oplossing vergt grotere aanpassingen. Hierbij wordt aan de binnenzijde alsnog een luchtspouw gecreëerd, tegen een rachelwerk wordt daarna isolatiemateriaal bevestigd. Een afwerkplaat volgt dan nog. Deze kan worden afgewerkt door bijvoorbeeld stucwerk of behang. Er is een groot nadeel aan het gebruik van een voorzetwand aan de binnenzijde, namelijk het verlies aan ruimte. Het is bovendien een erg intensieve ingreep. Alle drie de methoden staan afgebeeld in Fig. 10.De drie methoden hebben alleen hun voor en nadelen. Fig. 10 Na isoleren van steensmuren en spouwmuren Het na isoleren aan de buitengevel vergt bijvoorbeeld een hoge investering en vergunningen zijn onvermijdelijk. Het is bovendien niet altijd toepasbaar, omdat het beeld van de woning veranderd. Verder is de kans op vochtproblemen relatief klein. Verstandig is het echter wel om het risico op dergelijk problemen zo klein mogelijk te maken door het na isoleren door een gespecialiseerd en deskundig bedrijf te laten uitvoeren. De tweede oplossing is alleen mogelijk wanneer de woning is voorzien van een spouw. Door gebruik te maken van een van de voorgenoemde materialen kan deze spouw worden gevuld ter isolatie. In het verleden bracht deze uitvoering nog al eens vochtproblemen met zich mee, maar tegenwoordig is het risico daarop klein. Ook hierbij is het verstandig gebruik te maken van een deskundig bedrijf. De investeringskosten in deze oplossing zijn in verhouding niet hoog en bovendien op korte termijn terug te verdienen, middels besparingen. De laatste oplossing heeft minder invloed op besparing en kan bovendien vochtproblemen met zich mee brengen op bepaalde aansluitpunten. Bovendien is het vrijwel onvermijdelijk dat bepaalde muurdelen niet geïsoleerd kunnen worden en het verplaatsen van elektra is ook een punt van aandacht. Het brengt veel hinder met zich. Het voordeel bij deze oplossing is dat men de klus voor een groot deel zelf kan uitvoeren waardoor aanzienlijk in investeringskosten wordt bespaard. De terugverdien tijd is daardoor zichtbaar korter. Wanneer men het laat uitvoeren zal een gelijk investeringsniveau en terugverdien termijn ontstaan als in de eerste oplossing. Gevels vrijdag 28 maart

17 Samenvatting De ontwikkeling van huizen/woningen is al begonnen toen men uit de grotten trok, door de ontwikkeling van nieuwe denkwijzen en manieren van bouwen, alsmede nieuwe materialen werd het mogelijk om anders, groter en beter te bouwen. De behoefte en strengere eisen en regels wat betreft materialen, afmetingen en energieprestatie hebben er aan bijgedragen dat woningen nu worden opgebouwd zoals wij dat kennen. Tevens hebben deze er voor gezorgd dat woningen een totaal ander uiterlijk hebben dan dat zij in het begin van hun ontstaan hadden. Door de wens ook met oudere woningen te voldoen aan huidige energieprestaties heeft het na isoleren zijn vlucht genomen. Verschillende methoden zijn ontwikkeld om dat te bewerkstelligen. Gevels vrijdag 28 maart

18 Nawoord Een groot leerpunt bij dit verslag is niet zozeer de informatie die ik er door heb ingewonnen, maar vooral de vraag of het voldoet aan de eisen van een verslag, het van een voldoende niveau is, het niet te breed en vlak is en of het voldoende diepgang heeft. Bovendien geeft het tevens een idee en gevoel voor de toekomst; ben ik voorbereid op HBO/HTS-niveau, sluit het al aan? Hoe doet men zoiets op HBO/HTS? Het heeft hierdoor goed bijgedragen aan mijn blikveld, maar heeft mij, in elk geval naar mijn gevoel, naar de volgende trede op een grote trap geholpen. Gevels vrijdag 28 maart

19 Evaluatie Een goed en vloeiende begin heeft dit keer geleid tot een uitstekende basis. Gedurende de duur van dit verslag verdween de vloeiendheid, het werd lastig informatie bij te schrijven en om tot een goed niveau te komen. De uiteindelijke uitwerking is echter van een voldoende niveau en sluit aan bij mijn ideeën en mijn gevoel. Het heeft bijgedragen aan de volgende stap. De opmaak is in sommige gevallen niet helemaal naar mijn zin. Door automatische functies in Word (2003) is het niet mogelijk tot een beter resultaat te komen. Goede punten: Structuur vooraf bepaald Vooronderzoek/informatie verzamelen Gedegen fundering tot schrijven verslag Blik op de toekomst duidelijker geworden door slechte punten Slechte punten: Soms een tekort aan diepgang Te uitgebreid Weinig verbetering ten opzichte van vorige verslag Gegevens Normaal (Normaal) Lettertype: Trebuchet MS (zwart) Bijschriften (Bijschriften) Lettertype: Trebuchet MS (zwart) Grootte: Grootte: 10 8 Hoofdstukken (Hoofdstukken) Lettertype: Trebuchet MS (vet)(zwart) Voet & Kop (Voet & Kop) Lettertype: Trebuchet MS (grijs)(ged. cursief) Grootte: Grootte: Tussenkoppen (Tussenkoppen) Lettertype: Trebuchet MS (vet)(zwart) Grootte: 10 Gevels vrijdag 28 maart

20 Brongegevens Internet Historieschetuinen.nl informatie afbeelding jpg Wikipedia informatie Vrom informatie pdf Rijksdienst Monumentenzorg Informatie zeist%5crdmz_info_rb_ pdf Bmz.amsterdam.nl informatie Sbr.nl informatie Architectenweb.nl informatie etail.asp?intypeid=59&inid=3569&ilist=1 Erasmusmc.nl informatie 03/NieuwbouwErasmsMC.doc Euro-inox.org informatie Buildingcontrol.nl informatie f Google afbeelding a/spec.%20burj%20al%20arab%20web%20lay-out.jpg rj-al-arab-at-night-from-jumeirah-beach-hotel.jpg Station-schild.jpg unbedbouwers.jpg De-gevel.nl informatie afbeelding Gevels vrijdag 28 maart