RAAMWERK MODERNE VREEMDE TALEN IN HET SECUNDAIR BEROEPSONDERWIJS

Transcriptie

1 RAAMWERK MODERNE VREEMDE TALEN IN HET SECUNDAIR BEROEPSONDERWIJS

2 COLOFON Titel: Opdrachtgever: Auteur: Het Raamwerk moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs is ontwikkeld in het kader van het project Kwaliteitsimpuls MVT van de Bve Raad. Bestuurscommissie Moderne Vreemde Talen van de Bve Raad Ellie Liemberg, CINOP Met medewerking van: Anja van Kleef, CINOP Met dank aan: Tekst bijlage 1: Omslag: Opmaak: Trudy Wiersma, Friesland College Ella van Kleunen, SLO Polly Perkins, CINOP José Noijens, Citogroep Crasborn Grafisch Ontwerpers bno, Valkenburg Francine Schoonens, CINOP Margriet Spoelstra, CINOP Evert van de Biezen, CINOP Uitgave: Bve Raad, september 2001 Referentienummer: Besteladres: VIIII\cinop-slo\algemeen\ CINOP Pettelaarpark 1 Postbus BP s-hertogenbosch Tel: Fax: info@cinop.nl Bve Raad, 2001 Globale schalen en Zelfevaluatie matrix: Raad van Europa, 2000

3 INHOUD Inleiding Uitgangspunten en basisdocumenten Opzet van het Raamwerk MVT Relatie Raamwerk MVT met taleneindtermen in de kwalificatiestructuur beroepsonderwijs Relatie Raamwerk MVT met het begrip kerncompetenties Relatie Raamwerk MVT met bestaande niveau indelingen Leerlast Vormgeving van programma s in het talenonderwijs Toetsing en assessment Relatie Raamwerk MVT met de taalportfolio Relatie met bestaande lesmaterialen en leergangen Verankering Raamwerk MVT aan de Europese taalniveaus Overzicht van taalniveaus en taalvaardigheden in het Raamwerk MVT Luisteren A1 Luisteren A2 Luisteren B1 Luisteren B2 Luisteren C1 Luisteren Lezen A1 Lezen A2 Lezen B1 Lezen B2 Lezen C1 Lezen... 54

4 15. Gesprekken voeren A1 Gesprekken voeren A2 Gesprekken voeren B1 Gesprekken voeren B2 Gesprekken voeren C1 Gesprekken voeren Spreken A1 Spreken A2 Spreken B1 Spreken B2 Spreken C1 Spreken Schrijven A1 Schrijven A2 Schrijven B1 Schrijven B2 Schrijven C1 Schrijven Bijlage 1 Beoordelen op basis van het Raamwerk MVT (niveau B1) B1 Lezen B1 Luisteren B1 Schrijven B1 Spreken B1 Gesprekken voeren Bijlage 2 Van eindtermen naar taalcompetentieprofielen, een eerste aanzet ECABO KC Handel KC Handel: IH/GH Niveau Lob HTV: MTRO OVDB: Welzijn SOM VaPro: Laboratoriumtechniek VEV: Elektro en informatietechniek Vervoer en Logistiek

5 INLEIDING Het Raamwerk MVT is onderdeel van het project Kwaliteitsimpuls MVT dat in opdracht van de Bestuurscommissie MVT van de BVE Raad uitgevoerd wordt door CINOP en SLO. Het stuk geeft een basis voor de inhoudelijke structurering van het talenonderwijs in het secundair beroepsonderwijs en legt een relatie met de Europese niveau-indeling voor het leren en onderwijzen van moderne vreemde talen. Handreikingen aan de praktijk met betrekking tot de didactische vormgeving en onderwijsinhoudelijke innovatie van het talenonderwijs zijn opgenomen in de Resource Kit MVT (SLO 2000). Het model dat in het Raamwerk MVT gepresenteerd wordt vormt de weerslag van de discussies die de afgelopen jaren gevoerd zijn over de structurering van taalonderwijs en taaltraining in een beroepsgerichte context. In het model wordt aangesloten bij het competentiedenken zoals dat zich ontwikkelt in het traject rond de versterking van de KSB (kwalificatiestructuur secundair beroepsonderwijs). Er wordt een relatie gelegd tussen de huidige taleneindtermen en de talige competenties die geformuleerd zijn door de Raad van Europa. Een conceptversie van het Raamwerk MVT is in november 2000 gepubliceerd. Hierop is een groot aantal personen gereageerd, vanuit de Roc s, vanuit de Landelijke Organen Beroepsonderwijs en door deskundigen uit de wereld van het talenonderwijs. Opmerkingen en commentaren zijn in deze versie waar mogelijk verwerkt. Daarnaast zijn formuleringen nog eens nauwkeurig gecontroleerd en waar nodig verbeterd aan de hand van de definitieve publicatie van het Common European Framework (Cambridge 2001). Het Raamwerk MVT zoals het nu voor u ligt, is een groeidocument. Het bevat een stabiel gedeelte, namelijk het raster van taalniveaus en taalvaardigheden, direct gekoppeld aan de Europese taalniveaus. De voorbeelden van taaltaken en taalgebruiksituaties zijn echter illustratief. De lijsten zijn niet uitputtend. De voorbeelden kunnen door de gebruikers van het Raamwerk MVT aangevuld en verbeterd worden op basis van specifieke taaltaken en situaties uit hun eigen sector of beroepsveld. Ook de plaatsing van de huidige taleneindtermen van de Landelijke Organen Beroepsonderwijs in de cellen van het Raamwerk MVT, opgenomen in bijlage 2, is niet 'af'. Ook hier zal sprake zijn van aanvulling en bijstelling, waarbij hopelijk de discussie zich zal richten op het omschrijven van bredere taalcompetentieprofielen voor verschillende kwalificatieniveaus en beroepssectoren. In de nabije toekomst komt het Raamwerk MVT in een interactieve vorm beschikbaar op internet. Via blijft u op de hoogte van de vorderingen. De tekst in bijlage 1: Beoordelen op basis van het Raamwerk MVT (niveau B1), valt onder verantwoordelijkheid van de Citogroep. Voor de leesbaarheid is in de tekst alleen de mannelijke -neutrale- persoonsvorm gebruikt. De lezer wordt verzocht voor 'hij' en 'zijn' ook 'zij' en 'haar' te lezen. Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs 1

6 1. UITGANGSPUNTEN EN BASISDOCUMENTEN Aan het uitwerken van het Raamwerk MVT lagen de volgende overwegingen ten grondslag: Het Raamwerk MVT moet passen op wat er nu aan structurering in het talenonderwijs aanwezig is. Die is aangebracht door de eindtermen in de KSB en door publicaties waarin voorstellen gedaan worden voor een betere formulering van de taleneindtermen als Talen zijn beroepsvakken (SLO, 1995) en Eindtermen voor de moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs (Colo, 1998) (eis van bestendigheid). Het Raamwerk MVT moet inzichtelijk zijn voor de praktijk: leerlingen, docenten, de aanbieders (de scholen) en de afnemers (beroepswereld, vervolgopleidingen) van het talenonderwijs (eis van transparantie). Het Raamwerk MVT moet een structuur bieden voor de ordening van programma's, cursussen en trainingen, leermaterialen, en toetsen (eis van coherentie). Het Raamwerk MVT moet aansluiten bij internationale ontwikkelingen m.b.t. niveaubeschrijvingen voor taalvaardigheid als het Common European Framework voor de moderne talen van de Raad van Europa (eis van overdraagbaarheid). Het Raamwerk MVT moet aansluiten bij ontwikkelingen in het secundair beroepsonderwijs met betrekking tot de wending naar kerncompetenties (eis van integreerbaarheid). Bij het opstellen van het Raamwerk MVT zijn de volgende documenten en bronnen geraadpleegd: Council for Cultural Co-operation (1996) Modern Languages: Learning, Teaching, Assessment. A Common European Framework of reference. Straatsburg: Raad van Europa. Uitgegeven bij Cambridge University Press in 2001, onder de titel: Common European Framework of Reference for Languages: Learning, teaching, assessment. Open Sesame: Observing Performance in Enterprise; Single European System for Auditing, Measuring and Evaluating language skills. Een Leonardo da Vinci programma waarin 8 landen samenwerken. Kleunen, E. van (1998) Eindtermen voor de moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs Zoetermeer: Colo. De eindtermen voor de talen van een aantal Landelijke Organen Beroepsonderwijs. Liemberg. E en J. Hulstijn (1996) Referentiekader NT2 Amersfoort: PROVE. Kleef. A. van (2000) Blokkendoos KSE, Leergebied MVT 's-hertogenbosch/enschede: CINOP/SLO. 2 Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs

7 2. OPZET VAN HET RAAMWERK MVT Niveaus in taalbeheersing In het Raamwerk MVT sluiten we aan op het model dat door de Raad van Europa ontwikkeld is (Council of Europe, Cambridge 2001). In het Common European Framework voor de moderne vreemde talen, opgesteld door de Raad van Europa, worden drie brede niveaus van taalvaardigheid onderscheiden: A, B en C. Elk niveau is onderverdeeld in een lage kant en een hoge kant. Dit geeft de volgende hoofdindeling van taalvaardigheidniveaus: A Beginnend taalgebruiker A 1 A2 B Onafhankelijk taalgebruiker B1 B2 C Vaardig taalgebruiker C1 C2 Deze niveau-indeling dekt het volledige gebied van het leren beheersen van een vreemde taal. Van het beginniveau: A1, tot en met de volledige beheersing: C2. Bij C2 gaat het om een hoog vaardigheidsniveau dat pas bereikt wordt na een aantal jaren leven en werken in een land waar de vreemde taal gesproken wordt, of na een academische opleiding in de vreemde taal. Voor het onderwijs in de BVE is dit niveau niet relevant. We laten het daarom verder buiten beschouwing. Deze niveaus geven herkenbare verschillen in functionele taalvaardigheid aan. Ze zijn daarmee ook vrij grof: het kan een leerder lange tijd en veel inspanning kosten om van het ene niveau op het andere te komen. Het kan wenselijk zijn om de niveaus verder te vertakken, bijvoorbeeld om lesmaterialen of Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs 3

8 toetsen in te delen, om vorderingen in het leerproces van leerlingen aan te geven, om leerders in niveaugroepen in te delen enzovoort. Het is echter niet altijd goed mogelijk om de onderverdeling van zo'n niveaugebied ook als verschillen in functionele taalvaardigheid te beschrijven. Dat discrimineert niet voldoende meer: de leerders breiden hun taalbeheersing immers geleidelijk aan uit; zij kunnen meer doen en ze kunnen het vlotter en beter doen. Vaak ziet men in de praktijk een onderverdeling in blokken: bijvoorbeeld een cursus of een leergang op niveau A2, verdeeld in A2.1 en A2.2. Ook niveautoetsen kunnen een niveaugebied onderverdelen in fijnere stappen. De gemeenschappelijke referentieniveaus: de globale schalen Bij alle onderverdelingen die mogelijk en ook vaak wenselijk zijn is het belangrijk om vast te houden aan gemeenschappelijke referentiepunten, opdat in verschillende landen en in verschillende onderwijssectoren helder blijft wat iemand kan die een vreemde taal beheerst op bijvoorbeeld niveau B1. Daartoe biedt het Common European Framework (CEF) de zogenaamde 'common reference levels', de gemeenschappelijke referentieniveaus. Die worden eerst gepresenteerd in een overzichtsvorm, vanuit de gedachte dat op die manier de systematiek duidelijk te maken is aan nietspecialisten: leerlingen, ouders, vakdocenten, werkgevers. We geven hier een vertaling van de globale schalen uit het Common European Framework (CUP editie, pagina 24. Vertaling geredigeerd door John de Jong en Francis Staatsen). De niveaus zijn cumulatief, dat wil zeggen dat beheersing op een bepaald niveau inhoudt dat alles wat beschreven is op de onderliggende niveaus ook beheerst wordt. Basisgebruiker A1 A2 Kan vertrouwde dagelijkse uitdrukkingen en basiszinnen gericht op de bevrediging van concrete behoeften begrijpen en gebruiken. Kan zichzelf aan anderen voorstellen en kan vragen stellen en beantwoorden over persoonlijke gegevens zoals waar hij/zij woont, mensen die hij/zij kent en dingen die hij/zij bezit. Kan op een simpele wijze reageren, aangenomen dat de andere persoon langzaam en duidelijk praat en bereid is om te helpen. Kan zinnen en regelmatig voorkomende uitdrukkingen begrijpen die verband hebben met zaken van direct belang (bijvoorbeeld persoonsgegevens, familie, winkelen, plaatselijke geografie, werk). Kan communiceren in simpele en alledaagse taken die een eenvoudige en directe uitwisseling over vertrouwde en alledaagse kwesties vereisen. Kan in eenvoudige bewoordingen aspecten van de eigen achtergrond, de onmiddellijke omgeving en kwesties op het gebied van diverse behoeften beschrijven. 4 Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs

9 Onafhankelijk gebruiker B1 B2 Kan de belangrijkste punten begrijpen uit duidelijke standaardteksten over vertrouwde zaken die regelmatig voorkomen op het werk, op school en in de vrije tijd. Kan zich redden in de meeste situaties die kunnen optreden tijdens het reizen in gebieden waar de betreffende taal wordt gesproken. Kan een eenvoudige lopende tekst produceren over onderwerpen die vertrouwd of die van persoonlijk belang zijn. Kan een beschrijving geven van ervaringen en gebeurtenissen, dromen, verwachtingen en ambities en kan kort redenen en verklaringen geven voor meningen en plannen. Kan de hoofdgedachte van een ingewikkelde tekst begrijpen, zowel over concrete als over abstracte onderwerpen, met inbegrip van technische besprekingen in het eigen vakgebied. Kan zo vloeiend en spontaan reageren dat een normale uitwisseling met moedertaalsprekers mogelijk is zonder dat dit voor een van de partijen inspanning met zich meebrengt. Kan duidelijke, gedetailleerde tekst produceren over een breed scala van onderwerpen; kan een standpunt over een actuele kwestie uiteenzetten en daarbij ingaan op de voor- en nadelen van diverse opties. Vaardig gebruiker C1 C2 Council of Europe Kan een uitgebreid scala van veeleisende, lange teksten begrijpen en de impliciete betekenis herkennen. Kan zichzelf vloeiend en spontaan uitdrukken zonder daarvoor aantoonbaar naar uitdrukkingen te moeten zoeken. Kan flexibel en effectief met taal omgaan ten behoeve van sociale, academische en beroepsmatige doeleinden. Kan een duidelijke, goed gestructureerde en gedetailleerde tekst over complexe onderwerpen produceren en daarbij gebruikmaken van organisatorische structuren en verbindingswoorden. [near native -en hoog opgeleid- niveau; wordt in dit Raamwerk niet verder uitgewerkt] Kan vrijwel alles wat hij hoort of leest gemakkelijk begrijpen. Kan informatie die afkomstig is van verschillende gesproken en geschreven bronnen samenvatten, argumenten reconstrueren en hiervan samenhangend verslag doen. Kan zichzelf spontaan, vloeiend en precies uitdrukken en kan hierbij fijne nuances in betekenis, zelfs in complexere situaties onderscheiden. Gewenst taalbeheersingsniveau Met de globale schalen als vertrekpunt kan men zich een eerste indruk vormen van het niveau van taalvaardigheid dat nodig zal zijn om bepaalde beroepsmatige taken in de vreemde taal te kunnen uitvoeren. Welk taalvaardigheidsniveau verwachten we van bijvoorbeeld: Een secretaresse die voor haar manager een bezoek aan een beurs in het buitenland moet regelen; Een monteur die instructies over apparatuur in een vreemde taal moet lezen; Een portier die buitenlandse bezoekers naar de juiste persoon en plaats moet kunnen doorverwijzen; Een serveerster die buitenlandse gasten te woord moet staan; Een commercieel medewerker die buitenlandse klanten informatie over de producten van zijn bedrijf moet geven; Een monteur die in het kader van een onderhoudscontract regelmatig bij buitenlandse klanten storingen moet verhelpen; Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs 5

10 Een gezinsverzorgende die buitenlandse gezinnen onder haar klanten heeft; Een docent van een ROC die met buitenlandse collega's aan een gezamenlijk project werkt; Een leerling van een ROC die zijn praktijkstage (BPV) in het buitenland gaat afleggen. Als men probeert een antwoord op deze vragen af te leiden uit de globale schalen dan zal men zich snel gesteld zien voor de vraag of iemand op alle fronten wel hetzelfde taalvaardigheidsniveau nodig heeft. De monteur bijvoorbeeld die een in het Duits gestelde handleiding van een verwarmingsketel moet kunnen lezen, heeft een redelijk niveau van leesvaardigheid nodig. Laten we zeggen B1/B2. Maar moet hij op hetzelfde taalvaardigheidsniveau gesprekken kunnen voeren en brieven kunnen schrijven? Waarschijnlijk niet. Voor de serveerster die buitenlandse gasten te woord moet staan, geldt dat zij op niveau A2 gesprekken moet kunnen voeren. Lezen en schrijven zullen voor haar in de uitoefening van haar beroep minder belangrijk zijn. Om meer gedifferentieerde taalprofielen te kunnen maken zijn in het Common European Framework de taalvaardigheidsniveaus onderverdeeld in verschillende vaardigheden en subvaardigheden. Voor de Bve-sector onderscheiden we de volgende vijf vaardigheden: Luisteren; Lezen; Gesprekken voeren; Spreken; Schrijven. Deze indeling bevat de traditionele vier taalvaardigheden. Het voeren van gesprekken, de 'mondelinge interactie', waarin luisteren en spreken heel nauw met elkaar verweven zijn, is apart onderscheiden als vijfde vaardigheid. Elk van deze vaardigheden is weer onder te verdelen in een aantal subvaardigheden. Bij gesprekken voeren kunnen we denken aan: het voeren van een telefoongesprek; het houden van een praatje om sociaal contact te maken of te onderhouden; een verkoopgesprek; een gesprek waarin informatie ingewonnen wordt; een gesprek waarin een klacht behandeld wordt; enzovoort. Een raamwerk van 25 cellen in een hypertextstructuur Door middel van dergelijke onderverdelingen is het mogelijk om een raamwerk te maken met op de verticale as de taalvaardigheidsniveaus, en op de horizontale as vaardigheden en daarachter subvaardigheden. Het raamwerk kan meer of minder fijnmazig zijn, afhankelijk van het doel waarvoor het gebruikt wordt. Belangrijk is dat alle mogelijke verfijningen gekoppeld blijven aan de hoofdstructuur van verticaal de taalvaardigheidsniveaus, en horizontaal de taalvaardigheden. 6 Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs

11 Het model werkt als een Hypertext. De informatie wordt weergegeven in een gelaagde structuur. Vanuit het eerste niveau, als het ware de oppervlakte, kun je steeds 'doorklikken' naar diepere niveaus, waar je meer gedetailleerde informatie vindt. Je kunt echter steeds weer terug naar de hoofdstructuur. Het Raamwerk MVT bestaat uit 25 cellen: vijf taalvaardigheden op vijf niveaus. Op de eerste laag van het raamwerk bevindt zich een overzicht van de taalniveaus en de taalvaardigheden. Hier wordt de inhoud van elke cel globaal en in algemene termen beschreven. Hier vindt men een toespitsing van de beschrijvingen uit het Common European Framework naar een algemeen beroepsmatige context. Op de tweede laag wordt elke cel uitgewerkt. Op het derde niveau worden voorbeelden gegeven van taaltaken in praktijksituaties uit de wereld van arbeid en opleiding. Voor de voorbeelden is zoveel mogelijk geput uit verschillende sectoren van de beroepswereld. Stramien van de beschrijving per cel De tweede laag, de uitwerking van de 25 cellen, bestaat uit de volgende onderdelen: 1. De omschrijving van de vaardigheid in kwestie. 2. De verschillende subvaardigheden. Met subvaardigheden bedoelen we niet het opsplitsen van de in kolom 1 omschreven vaardigheid in een aantal onderdelen. We gebruiken deze term om aan te geven dat een vaardigheid op verschillende manieren en in verschillende contexten geoperationaliseerd kan worden. De subvaardigheden zijn genummerd. Sommige subvaardigheden verschijnen pas op een hoger niveau, andere komen alleen op de lagere niveaus voor. 3. De tekstkenmerken en de taalkennis. Hier wordt voor wat betreft het lezen en luisteren beschreven wat de kenmerken zijn van de teksten1 die leerders op een bepaald niveau met succes kunnen hanteren. Onder het kopje taalkennis wordt ingegaan op de onderliggende linguïstische kennis en vaardigheden waarover leerders op een bepaald niveau kunnen beschikken en wordt aangegeven wat de omvang van de productieve en receptieve woordenschat van de leerder is op dat niveau. 4. De kenmerken van de taakuitvoering. Hier wordt beschreven hoe goed (vlot, correct) de leerder de taaltaken kan uitvoeren, in welke mate hij afhankelijk is van hulp van gesprekspartners enzovoort. Met succes: taalleerders zullen in de praktijk, bijvoorbeeld tijdens een stage of bij het werken aan een project, geconfronteerd worden met situaties en teksten die niet aangepast zijn aan hun taalniveau, en dus veel te moeilijk voor hen zijn. Het leren omgaan met te moeilijke situaties en teksten moet dan ook als strategie aandacht krijgen in het taalonderwijs. Strategieën zijn echter moeilijk onder te brengen in niveau- 1 'tekst' wordt hier gebruikt in de betekenis van een samenhangend stuk taal, mondeling of schriftelijk, waarin een boodschap wordt overgebracht. Men moet het begrip 'tekst' dus niet beperken tot een tekst in een leerboek of een krant. Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs 7

12 indelingen. We hebben daarom bij de receptieve vaardigheden aangegeven met welke teksten taalleerders op dat niveau met een redelijke kans op succes overweg kunnen. Woordenschat: het aangeven van de omvang en de samenstelling van de woordenschat is volgt gedaan. Bij de receptieve vaardigheden (Luisteren en Lezen) zijn op de twee elementaire niveaus A1 en A2 getallen gegeven. Aangegeven is welke woorden de leerder beheerst: woorden die hoofdzakelijk zullen behoren tot de meest frequente woorden van de vreemde taal in kwestie. Bij de niveaus B1, B2 en C1 worden aantallen en samenstelling van de woordenschat niet meer vermeld. Boven de elementaire niveaus varieert de woordenschat namelijk sterk, afhankelijk van factoren als het algemene opleidingsniveau van de leerder (hoe hoger, hoe groter de woordenschat), de mate van taalcontact en het verwerken van mondelinge en schriftelijke input, en van de sector of beroepscontext waarbinnen de leerder functioneert. Een receptieve woordenschat is overigens veel beter meetbaar (en onderwijsbaar en dus als onderwijsdoel formuleerbaar) dan een productieve. Betrouwbare uitspraken over hoeveel woorden iemand productief tot zijn beschikking heeft (in moedertaal of vreemde taal) zijn niet te doen. Vandaar dat bij Spreken, Gesprekken voeren en Schrijven op de niveaus B1 Tm C1 volstaan is met de standaardzin: De leerder beschikt over een productieve woordenschat die toereikend is om zich adequaat uit te drukken op dit niveau'. Hoeveel en welke woorden dat zijn, is niet precies aan te geven. Wel is het zo dat de 1000 meest frequente woorden van de vreemde taal ook deel moeten uitmaken van iemands productieve woordenschat op elementair niveau. Vandaar dat op de niveaus A1 en A2 de getallen 500 en 1000 zijn geplaatst voor productieve woordenschat. Voorbeelden van taaltaken en taalgebruikssituaties Op de derde laag van het Raamwerk MVT worden per subvaardigheid voorbeelden gegeven van taaltaken en taalgebruiksituaties waarin een leerder de genoemde subvaardigheid toepast. De voorbeelden zijn genomen zowel uit de toekomstige beroepspraktijk als uit de opleidingssituatie. Een voorbeeld van het laatste is het uitvoeren van een stage (BPV) bij een buitenlands bedrijf of het samenwerken met een buitenlandse school in een internationaliseringproject. Bij het formuleren van de voorbeelden hebben we geput uit de eindtermen zoals die voor de verschillende sectoren in diverse deelkwalificaties zijn neergelegd en uit de lijsten met talige beroepstaken uit de COLO handleiding Eindtermen voor de moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs. De voorbeelden zijn illustratief, niet uitputtend. Ze geven een indicatie van concrete taaltaken die een leerder op een bepaald niveau van taalbeheersing aankan binnen de context van het specifieke beroep of beroepsveld waarvoor hij opgeleid wordt dan wel waarbinnen hij of zij functioneert. De voorbeelden kunnen naar believen uitgebreid worden mits men zich houdt aan de criteria die voor de desbetreffende cel van het raamwerk gelden. 8 Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs

13 3. RELATIE RAAMWERK MVT MET TALENEINDTERMEN IN DE KWALIFICATIESTRUCTUUR BEROEPSONDERWIJS Hoe verhoudt het model zoals dat in het Raamwerk MVT uitgewerkt is zich met de bekende taleneindtermen in de deelkwalificaties van de opleidingen in het secundair beroepsonderwijs? Het raamwerk maakt het mogelijk om de bestaande taleneindtermen te plaatsen op de niveauladder van de taalbeheersingsniveaus. Met andere woorden: met behulp van het raamwerk is concreet aan te geven op welk niveau van taalvaardigheid een bepaalde eindterm gerealiseerd moet worden. Een voorbeeld: als eindterm van een bepaalde opleiding is geformuleerd 'de leerling kan een zakelijk gesprek voeren in de vreemde taal'. Met behulp van het raamwerk is een dergelijke eindterm te operationaliseren: over wat voor een soort zakelijk gesprek hebben we het precies, en welke kwaliteit van uitvoering verwachten we van de leerling? We kijken daarvoor naar de vaardigheid gesprekken voeren en meer specifiek naar zakelijke gesprekken. Welk taalvaardigheidsniveau is hiervoor nodig? A1 is zonder meer te laag. Op A2 kan de taalgebruiker korte gesprekken voeren in standaardsituaties mits de gesprekspartners waar nodig hulp bieden. Heel wat zakelijke gesprekken vinden plaats in een voorspelbare, alledaagse werksituatie, met een behulpzame gesprekspartner, en gaan over vertrouwde onderwerpen. Gespreksvaardigheid op niveau A2 zou daarvoor voldoende moeten zijn. Verwacht men echter van de leerling dat hij langere en meer complexe zakelijke gesprekken kan voeren in minder routinematige omstandigheden, met minder welwillende gesprekspartners, met een groter gemak en met meer correctheid (grammaticaal en qua gesprekstoon), dan voldoet niveau A2 niet. Voor een dergelijke 'performance' is gespreksvaardigheid op niveau B2 nodig. Het is dus van belang - voor het onderwijs en voor de normstelling bij toetsing - om aan te geven of het gaat om zakelijke gesprekken waarvoor gespreksvaardigheid op niveau B2 nodig is, of waarvoor niveau A2 voldoende is. Of niveau B2 haalbaar is in de huidige onderwijscontext, is een andere vraag. Zo helpt het raamwerk om beroepsmatige eindtermen 'op niveau' te plaatsen en daarmee om inzicht te krijgen in de relatieve moeilijkheid van bepaalde eindtermen. Het raamwerk maakt het evenzeer mogelijk om binnen beroepsmatige eindtermen te differentiëren naar taalvaardigheidsniveau. Ons voorbeeld laat zien dat 'het voeren van een zakelijk gesprek' op verschillende taalvaardigheidsniveaus uitgevoerd kan worden. Dat kan ook voor bijvoorbeeld het voeren van een telefoongesprek, het lezen van instructies, het schrijven van 'eenvoudige teksten' of 'teksten die op de beroepssituatie betrekking hebben zoals artikelen, brochures, rapporten begrijpen'. In de huidige structuur zijn de taleneindtermen niet voorzien van een indicatie van het gewenste taalbeheersingsniveau. Dat maakt het moeilijk om onderwijsprogramma's op te zetten. Het is immers niet duidelijk welke norm gehaald moet worden. Het maakt het evenzeer moeilijk om eenduidige criteria vast te stellen voor toetsing en assessment. Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs 9

14 Landelijke organen beroepsonderwijs zouden hun taleneindtermen in de cellen van het raamwerk moeten plaatsen om, voor de leerlingen, voor de scholen en voor afnemers - vervolgopleidingen, arbeidsmarkt, de maatschappij als geheel - meer duidelijkheid te bieden over het gewenste dan wel bereikte niveau van taalvaardigheid in het secundair beroepsonderwijs2. Zolang formele uitspraken over de plaats op de niveauladder van de taalbeheersingsniveaus van de huidige eindtermen ontbreken, kan de onderwijspraktijk in de huidige situatie verbetering aanbrengen door aan te geven aan welk taalbeheersingsniveau bepaalde eindtermen gekoppeld worden in onderwijs en toetsing. In bijlage 2 hebben we, bij wijze van handreiking aan de onderwijspraktijk, de taleneindtermen van een aantal kwalificatiestructuren geplaatst in de cellen van het Raamwerk MVT. We hebben dat gedaan door enerzijds de taleneindtermen inhoudelijk te analyseren en anderzijds uit te gaan van de aard van de taalgebruiksituaties waarin leerlingen in de beroepspraktijk of in vervolgopleidingen terecht kunnen komen en van de 'performance level' die daarin van hen verwacht wordt dan wel redelijkerwijs van hen verwacht mag worden. 2 Kleunen, E. van (1998). Eindtermen voor de moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs. Zoetermeer: Colo. 10 Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs

15 4. RELATIE RAAMWERK MVT MET HET BEGRIP KERNCOMPETENTIES Taalbeheersing in een vreemde taal is op te vatten als een overstijgende vaardigheid, in te zetten in een veelheid van situaties in een brede beroepscontext. In het Raamwerk MVT wordt taalvaardigheid op een bepaald niveau beschreven als een competentie waarmee een leerder nieuwe situaties tegemoet kan treden. Dit sluit aan bij het competentiedenken zoals zich dat in het beroepsonderwijs ontwikkelt. Leerlingen kunnen niet op alle situaties in hun toekomstige beroepspraktijk voorbereid worden, maar dienen in het onderwijs voldoende kennis te verwerven en vaardigheden te ontwikkelen om in nieuwe situaties adequaat te kunnen handelen. Een gevolg van het competentiedenken is dat er in de kwalificatiestructuur een overgang te bespeuren is van het omschrijven van gedetailleerde eindtermen naar het in kaart brengen van bredere competenties3. Voor de taleneindtermen biedt het Raamwerk MVT hiervoor een goed instrument. De cellen in het raamwerk omschrijven brede taalcompetenties. Leerlingen verwerven die door in het onderwijs, en in de praktijk tijdens stages en projecten, te oefenen met diverse taaltaken in situaties die relevant zijn voor de beroepssector waarvoor zij opgeleid worden. Ze zullen daarbij deels een algemene breed inzetbare woordenschat leren en deels een specifiek sector- of beroepsgebonden jargon. Van het eerste zullen ze altijd voordeel hebben; van het laatste soms veel, soms minder. Iemand zal zich altijd het specifieke jargon van het bedrijf waar hij komt te werken eigen moeten maken. Hij zal dat vrij makkelijk kunnen doen op grond van zijn algemene talige competentie. In de toekomst zou voor beroepsbeoefenaren op een bepaald niveau binnen een bepaalde sector op grond van de cellen van het raamwerk een noodzakelijk dan wel gewenst taalcompetentieprofiel opgesteld kunnen worden. Daarin kan, per taal indien meer talen geleerd worden, in algemene termen aangegeven worden welke vaardigheden op welk niveau beheerst (moeten) worden. Verdere specificatie kan indien gewenst aangebracht worden: in eindtermen, in onderwijsprogramma's, als aantekening op een certificaat of in een taalportfolio. Zo kan men aangeven welke subvaardigheden binnen een cel extra of uitsluitend geoefend zijn, en uit welk domein of welke beroepssituatie het oefenmateriaal gehaald is. Is bijvoorbeeld de leesvaardigheid op niveau B1 bereikt door te oefenen met teksten uit een algemeen technisch domein, of heeft het accent gelegen op teksten uit de informatica of uit de autotechniek? Is gespreksvaardigheid op niveau A2 ontwikkeld binnen een commerciële bedrijfssetting of binnen de wereld van hotel en horeca? Voor vervolgopleidingen en voor werkgevers is dergelijke informatie interessant. Zij weten wat een leerling kan en wat hij of zij in de nieuwe opleiding of werksituatie zal moeten bijleren. 3 ACOA (1999). Een wending naar kerncompetenties. s-hertogenbosch: ACOA. Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs 11

16 5. RELATIE RAAMWERK MVT MET BESTAANDE NIVEAU INDELINGEN Het onderwijs in de moderne vreemde talen in de Bve-sector kent een structurering vanuit de KSB of de KSE. Er is een Modulaire leerlijn MVT, en in de eerder geciteerde Handleiding Eindtermen voor de moderne vreemde talen van het COLO worden Standaarden Beroepstaal geïntroduceerd. We bespreken hier kort op welke wijze het Raamwerk MVT gerelateerd is aan de bestaande structurering in het talenonderwijs. De Standaarden Beroepstaal. Deze zijn gebaseerd op The Revised National Language Standards, Languages Lead Body, Londen 1996 en zijn ingebed in het Engelse systeem van de NVQ's (National Vocational Qualifications). De vier Standaarden waarin de COLO Handleiding mee gewerkt wordt corresponderen met de niveaus A2 tot en met C1 van het Common European Framework (zie COLO Handleiding, pagina 22). Daar het Common European Framework een breder draagvlak heeft dan het Engelse systeem en internationaal gezien steeds meer ingang vindt, hebben we voor het Raamwerk MVT de keuze gemaakt om aan te sluiten bij het Common European Framework. Overigens wordt door experts van het Britse en het continentale stelsel nauw samengewerkt en berusten beide indelingen op dezelfde basisideeën over functionele taalvaardigheid. De Modulaire Leerlijn MVT. Deze leerlijn is opgesteld in het project Blokkendoos in het kader van de implementatie van de KSE. De leerlijn biedt een overzicht van modules voor de moderne vreemde talen, ingedeeld in niveaus en vaardigheden. De indeling is gebaseerd op die van het Common European Framework. In de leerlijn zijn tevens de eisen geplaatst voor de schoolexamens die in het vavo afgelegd kunnen worden. De modules omschreven in de modulaire leerlijn MVT zijn niet gekoppeld aan een bepaalde doelgroep of een bepaald programma. Waar relevant kunnen de modules ook in het beroepsonderwijs gebruikt worden als uitgangspunt voor taalprogramma's. Hoewel de terminologie verschilt, stemmen de modules in grote mate overeen met de cellen en subcellen van het Raamwerk MVT. De Kwalificatiestructuur Beroepsonderwijs. Deze onderscheidt kwalificaties op vier niveaus, met assistent als laagste en middenkaderfunctionaris of specialist als hoogste. Deze niveaus zijn van een andere orde dan de taalbeheersingsniveaus uit het Raamwerk MVT. Er is geen een-op-een relatie tussen het niveau van een kwalificatie en het taalcompetentieprofiel dat bij die kwalificatie past. Het hangt af van het soort beroep hoeveel taal en wat voor soort taal er nodig is. Zo kan bijvoorbeeld voor een niveau 2 kwalificatie in de techniek leesvaardigheid in het Duits op niveau A2 gevraagd worden: voldoende voor het begrijpen van voorschriften, instructies en eenvoudige gebruiksaanwijzingen. Voor een niveau 2 kwalificatie in het internationale transport zal gespreksvaardigheid op niveau B1 nodig zijn. Een beroepschauffeur moet immers onderweg allerlei zaken, routinematige en minder voorspelbare, met allerlei mensen regelen. Hoewel over het algemeen, gezien de aard van de uit te voeren werkzaamheden, hoge taalniveaus gevraagd 12 Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs

17 zullen worden bij 'hoge' kwalificaties, op de niveaus 3 en vooral 4, hoeft dat niet over de hele linie het geval te zijn. Er zijn verschillen denkbaar per vaardigheid en per taal. Een hypothetisch voorbeeld van een taalcompetentieprofiel bij een kwalificatie op niveau 4 in de sector Economie maakt dit duidelijk. Taal: Engels C1 B2 B1 A2 A1 Luisteren Lezen Gesprekken voeren Spreken Schrijven Taal: Spaans C1 B2 B1 A2 A1 Luisteren Lezen Gesprekken voeren Spreken Schrijven De Kwalificatiestructuur Educatie. Deze onderscheidt zes kwalificatieniveaus, min of meer parallel aan de uitstroomniveaus in het reguliere onderwijs, van eind basisonderwijs tot vwo. Hier geldt hetzelfde als bij de Kwalificatiestructuur Beroepsonderwijs: taalbeheersingsniveaus staan in wezen los van kwalificatieniveaus. Voor een taal als Engels die verplicht onderwezen wordt op alle niveaus van het reguliere onderwijs, is er wel sprake van een nauwe relatie. Voor talen als Frans en Duits, en zeker voor talen als Spaans, Italiaans, Russisch, Arabisch en Turks, is dat veel minder of niet het geval. Het niveau van taalbeheersing ligt grofweg bij het eindexamen vwo voor Engels op niveau B2, voor Frans op B1 en voor Spaans op A2. Voor de moderne talen en voor het Nederlands als tweede taal zijn binnen de KSE eindtermendocumenten gemaakt, gebaseerd op de niveau-indeling van het Common European Framework. Voor het Engels is een relatie gelegd met de KSE-niveaus; voor de overige talen is die nadrukkelijk niet gelegd. Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs 13

18 6. LEERLAST Bij het maken van inschattingen over de hoeveelheid tijd die nodig is om bepaalde taleneindtermen in het secundair beroepsonderwijs te bereiken speelt een aantal factoren een rol: Het instroomniveau; Het gewenste uitstroomniveau; De effectiviteit van het onderwijsleerproces. In deze paragraaf gaan we in op de eerste twee factoren. Op de derde factor komen we terug in de volgende paragraaf waarin de vormgeving van het talenonderwijs besproken wordt. De onderliggende niveau-indeling van het Common European Framework en het Raamwerk MVT maakt het mogelijk om doorlopende leerlijnen uit te zetten in het onderwijs in de moderne vreemde talen. De overgangsmomenten van het ene schooltype naar het andere kunnen als het ware afgetekend worden in de cellen van de niveau-indeling. Het taalcompetentieprofiel bij de instroom wordt bepaald door wat bereikt is in het voortraject, in vmbo of havo of anderszins. Bij de instroom is het van belang vast te stellen Welke talen de leerling beheerst; Welk niveau hij/zij voor de verschillende vaardigheden in elke taal heeft bereikt; In welke mate de leerling de vreemde taal daadwerkelijk kan gebruiken in de praktijk. De meest betrouwbare manier om het instroomniveau vast te stellen is het afnemen van instaptoetsen en het doen van een taalassessment in de beginperiode van het beroepsonderwijs. Veel algemene informatie zal echter beschikbaar komen als eenmaal de behaalde examenresultaten voor de talen in vmbo en havo gerelateerd kunnen worden aan de Europese niveauschalen. Een eerste, voorlopige indicatie op basis van een door CITO en SLO uitgevoerd -kleinschalig- onderzoek geeft het volgende aan4: Voor Engels wordt in de eindexamens een hoger niveau behaald dan het niveau dat af te leiden is uit de examenprogramma's; voor Duits stemmen examenresultaten en examenprogramma's redelijk overeen; voor Frans ligt het gerealiseerde niveau op het examen vaak een niveau lager dan omschreven in het programma. De luistervaardigheid voor Duits ligt bij de examens havo op B2.1, voor mavo d net boven B1.1, voor mavo c net boven A2.2. Voor Frans zijn alleen gegevens van vwo: net boven B1.2, 4 Hest, Erna van, J.H.A.L. de Jong & Gé Stoks (2001). Nederlandse taalkwalificaties in Europees verband, Enschede/Arnhem: SLO. 14 Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs

19 Het niveau voor leesvaardigheid ligt voor havo Engels onder B2.2, voor Duits op B2.1, voor Frans net boven B1.2. Voor mavo zijn geen gegevens beschikbaar. Het niveau voor spreekvaardigheid ligt voor havo Engels op B1.2, voor Duits net boven A2.2, voor Frans zijn alleen vwo gegevens beschikbaar: net boven A1.1. In dit overzicht zijn de niveaus A1, A2 enzovoort verder onderverdeeld in een lage en een hoge kant per niveau. Daarmee is een verfijndere plaatsing op de niveauladder mogelijk. Vervolgens worden de cellen van het raamwerk gebruikt om het gewenste taalcompetentieprofiel bij uitstroom van de opleiding in kaart te brengen. Vragen daarbij zijn: Ligt het accent op beroepsgerichte taalvaardigheid, op algemeen-maatschappelijke taalvaardigheid of op taalvaardigheid nodig voor een vervolgstudie? (soort kwalificatie) Welke vaardigheden moeten op welk taalvaardigheidsniveau beheerst worden op grond van bovenstaande accenten? (analyse van eindtermen) Met welk soort communicatieve activiteiten binnen welke context moet de leerling aan het eind van de opleiding met gemak overweg kunnen? (specificering van eindtermen leidt tot keuze van praktijksituaties, van teksten, van een specifieke woordenschat) Het verschil tussen het instroomprofiel en het gewenste uitstroomprofiel geeft aan wat de leerling tijdens de duur van de opleiding in het secundair beroepsonderwijs zal moeten leren. Dat zal per leerling en per taal sterk kunnen verschillen. Vaak zal de leerling voor een of meerdere vaardigheden een niveau omhoog moeten. In andere gevallen ligt het accent niet zozeer op niveauverhoging, maar op uitbreiding naar en toespitsing op een beroepscontext van reeds verworven algemeenmaatschappelijke taalvaardigheid. Cijfers over de omvang van de leerlast per taalvaardigheidsniveau worden in diverse publicaties alleen in heel globale zin gegeven. Er zijn immers zoveel factoren van invloed op het tempo waarin en het succes waarmee iemand een vreemde taal leert. Voor het Engels wordt geschat dat redelijk opgeleide leerders (minimaal middelbaar onderwijs) met een West-Europese moedertaal zo'n 400 uren studie nodig zullen hebben om niveau B1 (Threshold Level) te bereiken. Voor niveau A2 (Waystage) rekent men 200 uur. Voor het bereiken van de hogere niveaus is relatief meer tijd nodig. Er zijn schattingen dat elke niveaustap omhoog twee keer zoveel tijd kost als de voorafgaande. Bij talen die verder van het Nederlands af liggen dan het Engels (Frans en Spaans bijvoorbeeld) zal relatief meer studietijd per niveaustap nodig zijn. Duits is voor Nederlanders gezien de taalverwantschap relatief gemakkelijk, in het bijzonder voor de receptieve vaardigheden. In het beroepsonderwijs gaat het vaak om niveauverhoging op een of enkele vaardigheden. De studielast is daarmee weliswaar beperkter dan bij een niveaustap voor alle vaardigheden, maar bij het werken aan een of enkele vaardigheden is weer meer 'tijd per vaardigheid' nodig dan bij een algehele niveauverhoging. Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs 15

20 Een factor die men bij het schatten van de leerlast in het mbo mee moet tellen is dat het niet alleen gaat om niveauverhoging, maar ook om het leren functioneren in de wereld en in de taal van het beroepsleven en de specifieke sector waarvoor de leerling wordt opgeleid. Zo kan een leerling die bij instroom al min of meer op het gewenste eindniveau zit, toch taaltraining nodig hebben om de algemene en specifieke beroepstaal te leren hanteren. 16 Raamwerk Moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs