Concretisering van de kerndoelen Mens en maatschappij

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Concretisering van de kerndoelen Mens en maatschappij"

Transcriptie

1 Concretisering kerndoelen Mens en maatschappij Concretisering van de kerndoelen Mens en maatschappij Kerndoelen voor de onderbouw VO SLO nationaal expertisecentrum voor leerplanontwikkeling

2 Concretisering van de kerndoelen Mens en maatschappij Kerndoelen voor de onderbouw VO Enschede, april 2007

3 Verantwoording 2007 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Auteurs: Han Noordink en Gerard Rozing In opdracht van: Ministerie van OCW SLO, Stichting Leerplanontwikkeling Postbus CA Enschede Telefoon (053)

4 Inhoud 1. Inleiding 4 2. Karakteristiek en kerndoelen leergebied Mens en maatschappij 5 3. Concretiseringen van de kerndoelen 7 concretisering van de kerndoelen mens en maatschappij

5 1. Inleiding De nieuwe kerndoelen voor de onderbouw (per 1 augustus 2006) zijn globaal geformuleerd. SLO, het nationaal expertisecentrum voor leerplanontwikkeling heeft de opdracht gekregen van het ministerie van OCW om de kerndoelen te concretiseren om docenten zo meer houvast te bieden bij het inrichten van hun onderwijs. Voor het leergebied Mens en maatschappij gaat het om twaalf kerndoelen. Ze vervangen de tientallen kerndoelen die voorheen golden voor de vakken aardrijkskunde, geschiedenis en economie. In de karakteristiek van het leergebied (zie hoofdstuk 2) staat beschreven waar het leergebied Mens en maatschappij zich op richt. De nieuwe kerndoelen worden gekenmerkt door een grotere mate van samenhang zowel wat betreft maatschappelijke thema s en verschijnselen als vaardigheden. Van de andere kant zullen docenten aardrijkskunde, geschiedenis en economie er veel van hun vakvaardigheden en vakinhouden in herkennen. Hoofdstuk 3 bevat de concretiseringen: alle twaalf kerndoelen zijn in deze publicatie op een min of meer vergelijkbare wijze uitgewerkt. Telkens gaat het om de volgende onderdelen: het kerndoel zelf; een korte toelichting die het kerndoel typeert; de perspectieven of invalshoeken die van belang zijn; de onderwerpen en begrippen die behandeld kunnen worden; de relatie met (andere) algemene en/of vakspecifieke vaardigheden; enkele voorbeelden van mogelijke leerlingenactiviteiten; doorkijkjes van klassensituaties. Geprobeerd is om de uitwerkingen van de kerndoelen op twee niveaus nader vorm te geven: vmbo en havo/vwo. Deze tweedeling is toegepast bij de selectie van onderwerpen en begrippen, bij de leerlingenactiviteiten en de doorkijkjes. De voorbeelden kunnen in principe in alle scenario's gebruikt worden. Alle uitwerkingen en aanwijzingen zijn nadrukkelijk als voorbeeld bedoeld. Ze geven naar onze mening een rijk palet aan keuzemogelijkheden, variërend van enigszins traditioneel en herkenbaar naar vernieuwend, creatief en uitdagend. We zijn benieuwd naar uw reactie en mogelijke aanvullingen. April 2007 Han Noordink en Gerard Rozing (SLO) h.noordink@slo.nl g.rozing@slo.nl

6 2. Karakteristiek en kerndoelen leergebied Mens en maatschappij Karakteristiek In dit leergebied staat de persoonlijke betrokkenheid van leerlingen centraal: bij zichzelf en bij ontwikkelingen in de wereld, in het verleden en in de maatschappij om hem heen. Leerlingen moeten immers in de toekomst standpunten bepalen en beslissingen nemen over zaken van persoonlijk en van algemeen belang. Het gaat daarom niet alleen om het begrijpen van verschijnselen in de actuele maatschappelijke werkelijkheid (hoe zit het?), maar ook om het waarderen en beoordelen daarvan (wat vind ik ervan?). Leerlingen in de leeftijd van 12 tot 14 jaar breiden hun leefwereld uit, evenals hun persoonlijke betrokkenheid daarbij. Ze doen dat in een wereld die complex is en voortdurend in verandering. Het leergebied Mens en maatschappij is erop gericht een kader op te bouwen om die wereld beter te begrijpen. Het leergebied sluit daarbij aan bij de kerndoelen Mens en samenleving, Ruimte en Tijd van het leergebied Oriëntatie op jezelf en de wereld, in het basisonderwijs. Het ruimtelijk perspectief biedt een kader door het besef deel uit te maken van gebieden op verschillende schaal: de directe eigen omgeving, Nederland, Europa en de wereld. Het tijdsperspectief helpt de veranderende wereld te begrijpen vanuit een chronologische samenhang. Het maatschappelijk en economisch perspectief doen dat vanuit het gezichtspunt van de burger als producent en consument, en als deelnemer aan de civil society. Verwondering over zowel het andere als het eigene is een centrale drijfveer in het leerproces van 12- tot 14- jarigen. Vragen leren stellen, inlevingsvermogen ontwikkelen en een open, verkennende houding aannemen zijn zowel doel als middel. Het uiteindelijke doel is dat leerlingen gestimuleerd worden op informatie gebaseerde, beargumenteerde beslissingen te leren nemen als burgers van een cultureel diverse, democratische samenleving waarin de onderlinge afhankelijkheden groot zijn. Ze moeten leren standpunten te bepalen en te onderbouwen met behulp van veelzijdige informatie. In het leergebied Mens en maatschappij leren leerlingen dan ook wegwijs te worden in verschillende soorten bronnen en deze gericht te gebruiken. Het internet en andere digitale bronnen verdienen daarbij een belangrijke plaats om hun complexiteit, hun aantrekkelijkheid voor leerlingen en hun toenemende communicatieve invloed. In dit leergebied leren leerlingen ook nadrukkelijk de eigen omgeving te gebruiken als bron en onderzoeksobject. De leerinhoud kan op verschillende manieren aan de orde komen: in één integraal leergebied, in afzonderlijke vakken, in projecten of in mengvormen daarvan. In alle gevallen is het nodig inhoud uit het leergebied in onderlinge samenhang en relatie en met andere vakken of leergebieden aan te bieden. Daardoor krijgen leerlingen inzicht in de samenhang in hun groter wordende leefwereld. Ze leren om binnen democratische kaders de overeenkomsten en verschillen tussen mensen te waarderen en te respecteren, en dat te uiten in betrokkenheid op zichzelf, elkaar en de omgeving. Kerndoelen 36. De leerling leert betekenisvolle vragen te stellen over maatschappelijke kwesties en verschijnselen, daarover een beargumenteerd standpunt in te nemen en te verdedigen, en daarbij respectvol met kritiek om te gaan. 37. De leerling leert een kader van tien tijdvakken te gebruiken om gebeurtenissen, ontwikkelingen en personen in hun tijd te plaatsen. De leerling leert hierbij over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: - tijd van jagers en boeren (prehistorie tot 3000 voor Chr.); - tijd van Grieken en Romeinen (3000 voor Chr. 500 na Chr.); - tijd van monniken en ridders ( ); - tijd van steden en staten ( ); - tijd van ontdekkers en hervormers ( ); - tijd van regenten en vorsten ( ); - tijd van pruiken en revoluties ( ); - tijd van burgers en stoommachines ( ); - tijd van wereldoorlogen ( ), en

7 - tijd van televisie en computer (1950 heden). De leerling leert daarbij in elk geval de relatie te leggen tussen de gebeurtenissen en ontwikkelingen in de 20e eeuw (waaronder de Wereldoorlogen en de Holocaust), en hedendaagse ontwikkelingen. 38. De leerling leert een eigentijds beeld van de eigen omgeving, Nederland, Europa en de wereld te gebruiken om verschijnselen en ontwikkelingen in hun omgeving te plaatsen. 39. De leerling leert een eenvoudig onderzoek uit te voeren naar een actueel maatschappelijk verschijnsel en de uitkomsten daarvan te presenteren. 40. De leerling leert historische bronnen te gebruiken om zich een beeld van een tijdvak te vormen of antwoorden te vinden op vragen, en hij leert daarbij ook de eigen cultuurhistorische omgeving te betrekken. 41. De leerling leert de atlas als informatiebron te gebruiken en kaarten te lezen en te analyseren om zich te oriënteren, zich een beeld van een gebied te vormen of antwoorden op vragen te vinden. 42. De leerling leert in eigen ervaringen en in de eigen omgeving effecten te herkennen van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en budgetteren, verkeer en milieu. 43. De leerling leert over overeenkomsten, verschillen en veranderingen in cultuur en levensbeschouwing in Nederland, leert eigen en andermans leefwijze daarmee in verband te brengen, en leert de betekenis voor de samenleving te zien van respect voor elkaars opvattingen en leefwijzen. 44. De leerling leert op hoofdlijnen hoe het Nederlandse politieke bestel als democratie functioneert en leert zien hoe mensen op verschillende manieren bij politieke processen betrokken kunnen zijn. 45. De leerling leert de betekenis van Europese samenwerking en de Europese Unie te begrijpen voor zichzelf, Nederland en de wereld. 46. De leerling leert over de verdeling van welvaart en armoede over de wereld, hij leert de betekenis daarvan te zien voor de bevolking en het milieu, en relaties te leggen met het (eigen) leven in Nederland. 47. De leerling leert actuele spanningen en conflicten in de wereld te plaatsen tegen hun achtergrond, en leert daarbij de doorwerking ervan op individuen en samenleving (nationaal, Europees en internationaal), de grote onderlinge afhankelijkheid in de wereld, het belang van mensenrechten en de betekenis van internationale samenwerking te zien.

8 3. Concretiseringen van de kerndoelen Dit hoofdstuk bevat de concretiseringen van de twaalf kerndoelen van het leergebied Mens en maatschappij. Al de kerndoelen zijn op een min of meer vergelijkbare wijze uitgewerkt. Het gaat daarbij om de volgende onderdelen: - het kerndoel zelf; - een korte toelichting die het kerndoel typeert; - de perspectieven of invalshoeken die van belang zijn; - de onderwerpen en begrippen die behandeld kunnen worden; - de relatie met (andere) algemene en/of vakspecifieke vaardigheden; - enkele voorbeelden van mogelijke leerlingenactiviteiten; - doorkijkjes van klassensituaties. Enkele onderdelen behoeven een nadere toelichting. - De perspectieven verwijzen voor een groot deel naar de perspectieven die ook in de karakteristiek van het leergebied genoemd worden. Door een maatschappelijk probleem of verschijnsel vanuit verschillende perspectieven of invalshoeken te belichten kunnen leerlingen zicht krijgen op de complexe maatschappelijke werkelijkheid. De volgende perspectieven zijn genoemd: ruimtelijk; tijd; sociaal cultureel; economisch; natuurlijk / milieu; politiek; individueel/persoonlijk. Per kerndoel is steeds aangegeven welke perspectieven met name of enigszins van belang zijn. Bij de verschillende perspectieven horen vragen die leerlingen zich bij een maatschappelijk probleem of verschijnsel kunnen stellen. In feite gaat het om de betekenisvolle vragen zoals die ook in het eerste kerndoel (kerndoel 36) genoemd worden. In de uitwerking van dit kerndoel zijn (voorbeelden van) betekenisvolle vragen gegeven. - De opsomming van onderwerpen en begrippen spreekt voor zich. Het gaat om mogelijke begrippen en onderwerpen die in het kader van het kerndoel aan de orde kunnen komen. Het is geen uitputtende lijst en zeker niet voorschrijvend van karakter. - De algemene en vakspecifieke vaardigheden worden benoemd voor zover ze een relevante verbinding hebben met de vaardigheid of het thema van het kerndoel. - De voorbeelden van leerlingenactiviteiten spreken voor zich. De voorbeelden geven een indicatie hoe de behandeling van het kerndoel gestalte kan krijgen. - De doorkijkjes zijn het meest concreet. Het zijn inspirerende en soms ook heel herkenbare schetsen van klassensituaties. De uitwerkingen van de kerndoelen zijn waar mogelijk op twee niveaus ingevuld: vmbo (BKGT) en havo/vwo (evt. vmbo GT). Deze tweedeling is toegepast bij de selectie van onderwerpen en begrippen, bij de leerlingenactiviteiten en de doorkijkjes. Ons advies is om zo veel mogelijk naar uitwerkingen op beide niveaus te kijken. Vaak kan door enige aanpassing een vmbo voorbeeld ook op havo/vwo worden toegepast en omgekeerd. Zoals in de inleiding vermeld kunnen de voorbeelden in principe in alle scenario's gebruikt worden; zowel voor scholen die een geïntegreerd leergebied willen vormgeven als scholen waar de afzonderlijke vakken aardrijkskunde, geschiedenis en economie (eventueel ook levensbeschouwelijke vorming / godsdienst) op het rooster blijven, al dan niet aangevuld met vakoverstijgende projectactiviteiten. Over de kerndoelen zelf moet nog een opmerking gemaakt worden. Als we kijken naar de twaalf kerndoelen voor het leergebied Mens en maatschappij, dan is globaal een tweedeling te maken. De eerste zes kerndoelen (36 tot en met 41) zijn overkoepelend van aard of betreffen een specifieke (vak- of algemene) vaardigheid. Ook de tien tijdvakken (kerndoel 37) en het eigentijds beeld van de eigen omgeving, Nederland, Europa en de wereld (kerndoel 38) vallen er onder. De laatste zes kerndoelen (42 tot en met 47) bevatten verschillende maatschappelijke thema s, onderwerpen, verschijnselen en problemen. Ze zijn meer inhoudelijk van aard. De eerste zes kerndoelen zullen in de praktijk vrijwel steeds behandeld of geoefend worden in relatie met de onderwerpen uit de laatste zes kerndoelen. Om die reden zijn hier bij de uitwerkingen regelmatig verwijzingen gemaakt naar de uitwerkingen van leerlingenactiviteiten en doorkijkjes van de laatste kerndoelen.

9 Kerndoel 36 Toelichting De leerling leert betekenisvolle vragen te stellen over maatschappelijke kwesties en verschijnselen, daarover een beargumenteerd standpunt in te nemen en te verdedigen, en daarbij respectvol met kritiek om te gaan. Dit kerndoel is bij uitstek te zien als het overkoepelende kerndoel waarin het leergebied Mens en maatschappij te 'vangen' is. Heel compact wordt aangegeven wat het leergebied bestudeert (maatschappelijke kwesties en verschijnselen), hoe dit dient te gebeuren (door betekenisvolle vragen te stellen), waartoe dit leidt (een beargumenteerd standpunt) en welke houding daarbij van belang is (respectvol). Voor het stellen van betekenisvolle vragen is het goed dat leerlingen leren om maatschappelijke kwesties en verschijnselen altijd van meerdere kanten te belichten waardoor een min of meer evenwichtig beeld gevormd kan worden. De verschillende perspectieven kunnen daarbij telkens een goed handvat zijn. De perspectieven en de bijbehorende relevante vragen die gesteld kunnen worden, zijn hieronder nader toegelicht. De verschillende perspectieven en vragen leiden ook naar verschillende soorten bronnen die gebruikt kunnen worden. Voor het geven van een beargumenteerd standpunt is kennis van een kwestie of verschijnsel een voorwaarde. Geen mening zonder (enige) voorkennis. En bij een beargumenteerd standpunt horen afwegingen en keuzes. Bij het verdedigen van een standpunt en het respectvol omgaan met kritiek spelen communicatieve vaardigheden een rol; een algemene vaardigheid, die in het onderwijs in meerdere vakken en leergebieden voortdurend geoefend wordt. Perspectief Betekenisvolle vragen (onder meer): Methodische begrippen Ruimtelijk - Waar speelt de kwestie / het verschijnsel* zich af? - Wat zijn voor de kwestie relevante kenmerken van die omgeving? - Op welke schaal doet de kwestie zich voor? - Waarom speelt de kwestie juist daar? - Speelt de kwestie ook elders? Tijd - Wanneer (in welk tijdvak) speelt de kwestie? - Wat zijn voor de kwestie relevante kenmerken van die tijd? - Welke veranderingen hebben zich t.a.v. deze kwestie voor gedaan? (veranderingen in één periode, maar ook veranderingen in de loop van de tijd; de vergelijking toen en nu) - Speelt de kwestie ook in andere tijden? - Zijn er oorzaken uit het verleden t.a.v. de kwestie aan te wijzen? - Op welk type bronnen is de informatie gebaseerd en is deze informatie schaal, ruimte, regio tijdsindelingen (de periodes/ tijdvakken), verandering, continuïteit, overeenkomst, verschil, oorzaak, gevolg

10 Perspectief Betekenisvolle vragen (onder meer): Methodische begrippen Sociaal / cultureel betrouwbaar? - Wie zijn er bij de kwestie betrokken? - Wat is hun visie/zijn hun belangen? - Waarom hebben ze deze visie en/of belang? - Welke waarden en normen spelen een rol t.a.v. de kwestie? - Welke rol speelt ethiek/levensbeschouwing bij de verschillende visies? Economisch - Welke keuzes kunnen er gemaakt worden in deze kwestie (consumenten, bedrijven, overheid)? - Welke gevolgen heeft deze kwestie voor de welvaart/welzijn van individuen of de totale bevolking? - Speelt de markt of de overheid een rol in deze kwestie en welke rol is dat? Natuurlijk / milieu - Heeft de kwestie van doen met het natuurlijk milieu, met de levende en niet levende natuurlijke omgeving? - Welke invloed heeft de mens op het milieu en zijn omgeving? Politiek - Welke besluitvorming is er t.a.v. van de kwestie? - Welke visie hebben politieke partijen t.a.v. deze kwestie? - Hoe kan er t.a.v. de kwestie invloed op de politieke besluitvorming uitgeoefend worden? - Wie heeft er macht in deze kwestie? Persoonlijk/ individueel - Speelt de kwestie ook in mijn eigen omgeving/heeft de kwestie betrekking op mijn eigen leven? - Vind ik het belangrijk/ waardevol voor mijn eigen leven? - Kan ik er wat mee doen? - Welke visie heb ik t.a.v. de kwestie en waarom? macht, belangen, cultuur, socialisatie, sociale verschillen waarden, normen, religieuze stromingen, grondrechten schaarste, vraag-aanbod, consumptieproductie arbeid, inkomen, inkomsten, uitgaven aarde, water, lucht, bodem leven, duurzaamheid democratie, invloed, macht, ideologie, belang mening, standpunt, betrokkenheid, eigen verantwoordelijkheid * Nb. In het kerndoel 36 gaat het om maatschappelijke kwesties en verschijnselen. Voor het gemak is steeds in het overzicht met perspectieven en betekenisvolle vragen de aanduiding 'kwestie' gebruikt. Het kan hier (vrijwel) steeds ook om een verschijnsel gaan. Maatschappelijke kwesties en verschijnselen VMBO (BKGT) - Onze multiculturele klas - Klimaatsverandering - Rechten en plichten - Zijn we allemaal wereldburger? Havo Vwo (vmbo GT) - Internationale samenwerking - Broeikaseffect, klimaatsverandering en zeespiegelstijging - Mensenrechten - Is de welvaart in de wereld rechtvaardig verdeeld?

11 - Water: schaarste en overvloed - Oorlog is van alle tijden - Jongerencultuur - Meer vrije tijd: meer recreatie - Welvaart of welzijn; en voor wie? - Leefbaarheid van je woonomgeving - De toekomst van ons land - Consumeren of 'consuminderen'? - Nederland als multiculturele samenleving - Duurzaamheid - Jongerencultuur - Leefbaarheid van je woonomgeving - De toekomst van ons land Samenhang in vaardigheden Naast de genoemde communicatieve vaardigheden kunnen ook de (eenvoudige) onderzoeksvaardigheden (kerndoel 39) bij dit kerndoel aan de orde komen als leerlingen een maatschappelijke kwestie of verschijnsel nader moeten verkennen. Verder is er een relatie te leggen met de geschiedkundige en aardrijkskundige vaardigheden: 40. De leerling leert historische bronnen te gebruiken om zich een beeld van een tijdvak te vormen of antwoorden te vinden op vragen en hij leert daarbij ook de eigen cultuurhistorische omgeving te betrekken. 41. De leerling leert de atlas als informatiebron te gebruiken en kaarten te lezen en te analyseren om zich te oriënteren, zich een beeld van een gebied te vormen of antwoorden op vragen te vinden. Leerlingenactiviteiten en doorkijkjes Zie de voorbeelden bij (met name) de kerndoelen 42 tot en met 47 10

12 Kerndoel 37 Toelichting Perspectieven / invalshoeken De leerling leert een kader van tien tijdvakken te gebruiken om gebeurtenissen, ontwikkelingen en personen in hun tijd te plaatsen. De leerling leert hierbij over belangrijke historische personen en gebeurtenissen en over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: tijd van jagers en boeren (prehistorie tot 50 v. Chr.), tijd van Grieken en Romeinen (3000 v. Chr. 500 na Chr.), tijd van monniken en ridders ( ), tijd van steden en staten ( ), tijd van ontdekkers en hervormers ( ), tijd van regenten en vorsten ( ), tijd van pruiken en revoluties ( ), tijd van burgers en stoommachines ( ), tijd van wereldoorlogen ( ), tijd van televisie en computer (1950 heden). De leerling leert daarbij in elk geval de relatie te leggen tussen de gebeurtenissen en ontwikkelingen in de 20 e eeuw (waaronder de Wereldoorlogen en de Holocaust), en hedendaagse ontwikkelingen. In haar advies 'Verleden, heden en toekomst' ziet de Commissie Historische en Maatschappelijke Vorming (Commissie de Rooy) de ontwikkeling van historisch besef als de belangrijkste doelstelling van het geschiedenisonderwijs. Historisch besef wordt gekarakteriseerd door de complexe relatie tussen interpretatie van het verleden aan de ene kant en de perceptie van de werkelijkheid aan de andere kant. Historisch besef omvat meer dan alleen maar kennis van of zuivere belangstelling voor geschiedenis; het omvat de samenhang tussen de interpretatie van het verleden, het begrijpen van het heden en het perspectief op de toekomst. Eén van de problemen van het vak geschiedenis is, dat het lijkt te bestaan uit een onoverzienbare hoeveelheid weinig systematisch samenhangende feitelijke gegevens. Deze hoedanigheid maakt het vak voor leerlingen moeilijk om te leren. Bijna alles komt één keer aan de orde om daarna nooit meer te kunnen worden gebruikt of toegepast. Dat is een probleem. Wat niet wordt herhaald, gebruikt of toegepast, wordt niet alleen gemakkelijk vergeten, het is leerlingen ook moeilijk duidelijk te maken waarom ze dat eigenlijk moeten leren. De commissie is daarom op zoek gegaan naar een gemeenschappelijk kader, dat de leerlingen kunnen gebruiken als instrumenten om personen, gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen historisch te plaatsen. Het praktische nut van het leren en onthouden van een zekere hoeveelheid algemene historische kennis zal leerlingen hierdoor duidelijker worden. In de loop van hun schoolloopbaan zullen zij zich immers geleidelijk steeds beter in de tijd leren oriënteren. Oriëntatiekennis is een onmisbaar hulpmiddel bij de ontwikkeling van historisch besef. O ruimtelijk tijd O sociaal cultureel O economisch O natuurlijk/milieu O politiek O persoonlijk/individueel Nb. Bij de behandeling van de afzonderlijke tijdvakken kunnen verschillende perspectieven (al naar gelang het onderwerp) belicht worden. 11

13 Begrippen en onderwerpen VMBO (BKGT) tijd van jagers en boeren (prehistorie tot 50 v. Chr.) - levenswijze van jagers-verzamelaars - ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen tijd van Grieken en Romeinen (3000 v. Chr. 500 na Chr.) - verspreiding van Grieks-Romeinse cultuur en confrontatie met Germaanse cultuur - christendom in Romeinse Rijk: van verboden tot enig toegestane godsdienst tijd van monniken en ridders ( ) - verspreiding van het christendom in Europa - ontstaan en verspreiding van de islam - hofstelsel en horigheid tijd van steden en staten ( ) - opkomst van handel en ontstaan van steden - opkomst van stedelijke burgerij en toenemende zelfstandigheid van steden - tijd van staatsvorming en centralisatie tijd van ontdekkers en hervormers ( ) - begin van Europese overzeese expansie - Reformatie en splitsing in christelijke kerk Havo Vwo (vmbo GT) tijd van jagers en boeren (prehistorie tot 50 v. Chr.) - levenswijze van jagers-verzamelaars - ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen - ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen tijd van Grieken en Romeinen (3000 v. Chr. 500 na Chr.) - verspreiding van Grieks-Romeinse cultuur en confrontatie met Germaanse cultuur - christendom in Romeinse Rijk: van verboden tot enig toegestane godsdienst - burgerschap en wetenschappelijk denken in de Griekse stadstaat tijd van monniken en ridders ( ) - verspreiding van het christendom in Europa - ontstaan en verspreiding van de islam - hofstelsel en horigheid - verhouding tussen heer en vazal tijd van steden en staten ( ) - opkomst van handel en ontstaan van steden - opkomst van stedelijke burgerij en toenemende zelfstandigheid van steden - tijd van staatsvorming en centralisatie - strijd tussen kerk en staat tijd van ontdekkers en hervormers ( ) - begin van Europese overzeese expansie - Reformatie en splitsing in christelijke kerk 12

14 - de Opstand en het ontstaan van een onafhankelijke Nederlandse staat tijd van regenten en vorsten ( ) - ontstaan van handelskapitalisme en begin van wereldeconomie - burgerlijk bestuur, stedelijke cultuur in Nederland - het streven van vorsten naar absolute macht tijd van pruiken en revoluties ( ) - slavenarbeid op plantages; opkomst van abolitionisme - streven naar grondrechten en politieke invloed van de burgerij in de Franse en Bataafse revolutie tijd van burgers en stoommachines ( ) - ontstaan van het parlementair stelsel, toename van volksinvloed - industriële revolutie en opkomst van emancipatiebewegingen - modern imperialisme tijd van wereldoorlogen ( ) - economische wereldcrisis - racistisch en totalitair karakter van nationaal-socialisme - Duitse bezetting en jodenvervolging tijd van televisie en computer - de Opstand en het ontstaan van een onafhankelijke Nederlandse staat - veranderend mens- en wereldbeeld in de Renaissance tijd van regenten en vorsten ( ) - ontstaan van handelskapitalisme en begin van wereldeconomie - burgerlijk bestuur, stedelijke cultuur in Nederland - het streven van vorsten naar absolute macht - de wetenschappelijk evolutie tijd van pruiken en revoluties ( ) - slavenarbeid op plantages; opkomst van abolitionisme - streven naar grondrechten en politieke invloed van de burgerij in de Franse en Bataafse revolutie - het denken over staat en maatschappij in de Verlichting tijd van burgers en stoommachines ( ) - ontstaan van het parlementair stelsel, toename van volksinvloed - industriële revolutie en opkomst van emancipatiebewegingen - modern imperialisme - politiek-maatschappelijke stromingen: nationalisme, liberalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme tijd van wereldoorlogen ( ) - economische wereldcrisis - racistisch en totalitair karakter van nationaal-socialisme - Duitse bezetting en jodenvervolging - totalitair karakter van communistisch politiek systeem tijd van televisie en computer 13

15 (1950 heden) - nationalistische bewegingen in koloniën, streven naar onafhankelijkheid - blokvorming tussen Oost en West, Koude Oorlog - sociaal-culturele verandering en toenemende pluriformiteit vanaf jaren 60 (1950 heden) - nationalistische bewegingen in koloniën, streven naar onafhankelijkheid - blokvorming tussen Oost en West, Koude Oorlog - sociaal-culturele verandering en toenemende pluriformiteit vanaf jaren 60 - Europese integratie Samenhang in vaardigheden betekenisvolle vragen stellen over maatschappelijke kwesties en verschijnselen (kerndoel 36); standpuntbepaling (36); eigentijds beeld van Nederland, Europa en wereld gebruiken om verschijnselen en ontwikkelingen in de omgeving te plaatsen (38); historische bronnen gebruiken om zich een beeld van een tijdvak te vormen (40). Verder is er ook een relatie met kerndoel 47: de leerling leert actuele spanningen, conflicten en oorlogen in de wereld te plaatsen tegen hun achtergrond en leert daarbij de doorwerking ervan op individuen en samenleving. Leerlingenactiviteiten en doorkijkjes Voor zowel vmbo als havo/vwo leerlingen is het van belang dat leerlingen een goed overzicht krijgen van de tien tijdvakken. Dat kan bijvoorbeeld op de volgende wijze. Leerlingen maken op een groot vel papier een grote balk met daarop alle tien tijdvakken met de symbolen en jaartallen. Boven en onder de tijdbalk tekenen zij vijf grote vierkanten. Onder iedere vierkant een aantal regels wit. Leerlingen krijgen een knipvel waarop tien tekeningen/afbeeldingen staan. Per afbeelding/tekening een korte toelichting. Per tijdvak is één tekening/afbeelding beschikbaar. Ze zoeken de afbeelding/tekening die bij het eerste tijdvak hoort en plakken dit in het vierkant op de juiste plaats bij de tijdbalk. De naam van het tijdvak schrijven ze op en ook noteren ze wat zij al van het tijdvak weten. Op deze manier worden de juiste afbeeldingen/tekeningen op de juiste plaats bij de tijdbalk geplakt. Hieronder volgt een opsomming van mogelijke deelonderwerpen per tijdvak, die (bijvoorbeeld) in de vorm van verhalen in de klas aan de orde kunnen komen. De verhalen zijn voor een groot deel terug te vinden in 'Ooggetuigen van de wereldgeschiedenis' van Geert Mak en René van Stipriaan (Prometheus, Amsterdam) VMBO (BKGT) tijd van jagers en boeren (prehistorie tot 50 v. Chr.) - in Frankrijk maken jagers schilderingen in grotten - in Mesopotamië gaan mensen gevonden zaden zaaien en Havo Vwo (vmbo GT) tijd van jagers en boeren (prehistorie tot 50 v. Chr.) - in Frankrijk maken jagers schilderingen in grotten - in Mesopotamië gaan mensen gevonden zaden zaaien en 14

16 dieren temmen tijd van Grieken en Romeinen (3000 v. Chr. 500 na Chr.) - de Romeinen bouwen een grote legerplaats aan de Waal - de opstand van Julius Civilus - Nero en de brand van Rome tijd van monniken en ridders ( ) - Karel de Grote wordt tot keizer gekroond - Mohammed ziet in een visioen aartsengel Gabriël - Boer Bodo vervult zijn plichten voor de monniken van het domein Villaris tijd van steden en staten ( ) - Floris V geeft tolvrijheid aan de Amsterdammers - In Den Bosch wordt de Sint Jan gebouwd - Jeanne d Arc voert het Franse leger aan tegen de Engelsen en wordt door hen als heks verbrand tijd van ontdekkers en hervormers ( ) - Columbus zet voet op Amerikaanse bodem - Willem van Oranje wordt in Delft vermoord - Cortez verovert het Rijk van de Azteken - Luther publiceert de 95 stellingen dieren temmen - de bewoners van Jericho bouwen een muur om hun stad tijd van Grieken en Romeinen (3000 v. Chr. 500 na Chr.) - de Romeinen bouwen een grote legerplaats aan de Waal - de opstand van Julius Civilus - Nero en de brand van Rome - De lijkrede van Pericles tijd van monniken en ridders ( ) - Karel de Grote wordt tot keizer gekroond - Mohammed ziet in een visioen aartsengel Gabriël - Boer Bodo vervult zijn plichten voor de monniken van het domein Villaris tijd van steden en staten ( ) - Floris V geeft tolvrijheid aan de Amsterdammers - In Den Bosch wordt de Sint Jan gebouwd - Jeanne d Arc voert het Franse leger aan tegen de Engelsen en wordt door hen als heks verbrand - Keizer Hendrik IV verschijnt in Canossa in boetekleed voor paus Gregorius VII tijd van ontdekkers en hervormers ( ) - Columbus zet voet op Amerikaanse bodem - Willem van Oranje wordt in Delft vermoord - Cortez verovert het Rijk van de Azteken - Luther publiceert de 95 stellingen - Galileï wordt door een kerkelijke rechtbank gedwongen zijn opvattingen te herroepen 15

17 tijd van regenten en vorsten ( ) - Cornelis de Houtman keert terug van de eerste reis naar Indië - Op de Dam in Amsterdam wordt een nieuw stadhuis gebouwd - De gebroeders de Witt worden vermoord - Beeldenstorm in Antwerpen - Handelaren van de WIC ruilen in Accra slaven tegen vuurwapens en buskruit tijd van pruiken en revoluties ( ) - Franse legers trekken samen met patriotten de Waal over - Benjamin Franklin pleit in het congres van de VS in 1790 voor afschaffing van de slavernij - Tijdens de Franse Revolutie wordt Lodewijk XVI onthoofd tijd van burgers en stoommachines ( ) - Willem II wordt van conservatief tot liberaal - Regout en de kinderarbeid - Domela Nieuwenhuis en de Arbeidswet van Afrika wordt verdeeld op een congres in Berlijn tijd van wereldoorlogen ( ) - Opstand in de Jordaan - Anne Frank schrijft haar dagboek - In de VS start Roosevelt in het kader van de New Deal het Tennessee Valley Project - Machtigingswet in de Rijksdag (1933) - Razzia in de Amsterdamse Jodenbuurt in februari 1941 tijd van regenten en vorsten ( ) - Cornelis de Houtman keert terug van de eerste reis naar Indië - Op de Dam in Amsterdam wordt een nieuw stadhuis gebouwd - De gebroeders de Witt worden vermoord - Beeldenstorm in Antwerpen - Handelaren van de WIC ruilen in Accra slaven tegen vuurwapens en buskruit - Newton ontdekt de wetten van de zwaartekracht tijd van pruiken en revoluties ( ) - Franse legers trekken samen met patriotten de Waal over - Benjamin Franklin pleit in het congres van de VS in 1790 voor afschaffing van de slavernij - Tijdens de Franse Revolutie wordt Lodewijk XVI onthoofd - Montesquieu schrijft zijn verhandelingen over de scheiding der machten tijd van burgers en stoommachines ( ) - Willem II wordt van conservatief tot liberaal - Regout en de kinderarbeid - Domela Nieuwenhuis en de Arbeidswet van Afrika wordt verdeeld op een congres in Berlijn - In verschillende Europese steden breken revoluties uit tijd van wereldoorlogen ( ) - Opstand in de Jordaan - Anne Frank schrijft haar dagboek - In de VS start Roosevelt in het kader van de New Deal het Tennessee Valley Project - Machtigingswet in de Rijksdag (1933) - Razzia in de Amsterdamse Jodenbuurt in februari

18 - Boecharin bekent tijdens een showproces zijn misdaden tegen Stalin tijd van televisie en computer (1950 heden) - Bouw van de Berlijnse Muur - Rookbommen tijden het huwelijk van Beatrix in Soekarno wordt gevangen genomen tijdens de tweede politionele actie (1948) - Cuba crisis in Dolla Mina demonstreert voor baas in eigen buik tijd van televisie en computer (1950 heden) - Bouw van de Berlijnse Muur - Rookbommen tijden het huwelijk van Beatrix in Soekarno wordt gevangen genomen tijdens de tweede politionele actie (1948) - Cuba crisis in Dolla Mina demonstreert voor baas in eigen buik - In Maastricht besluiten Europese landen een gezamenlijke munt in te voeren 17

19 Kerndoel 38 Toelichting De leerling leert een eigentijds beeld van de eigen omgeving, Nederland, Europa en de wereld te gebruiken om verschijnselen en ontwikkelingen in hun eigen omgeving te plaatsen. Het kennismaken met de wereld om je heen (in de ruime zin van het woord, van dichtbij tot veraf) staat van oudsher centraal in het schoolvak aardrijkskunde. Het is de bedoeling dat leerlingen zich kunnen oriënteren op datgene wat ze in de wereld op zich heen zien gebeuren; het betreft een basaal geografisch wereldbeeld. Allerlei maatschappelijke verschijnselen, kwesties en ontwikkelingen hebben hun neerslag in de ruimte. Van belang is dat leerlingen dit onderkennen en kunnen benoemen: in verschillende gebieden, maar ook op verschillende schaalniveaus. Centraal staan dan telkens de vragen: waar en waarom daar. Een stap verder gaan we als voor leerlingen duidelijk wordt dat ruimtelijke ontwikkelingen verband houden met elkaar en elkaar beïnvloeden. Kortom als leerlingen verschijnselen kunnen plaatsen in een ruimtelijke context, waarbij het gaat om overeenkomsten, verschillen en relaties tussen gebieden. Binnen dit kerndoel bestuderen we de mens in zijn leefomgeving en het effect van het gedrag van de mens op die omgeving. Het gaat dan zowel om de sociale omgeving als de fysische omgeving, met andere woorden om zowel de samenleving als de natuur. Dit kerndoel is vooral ruimtelijk en dus geografisch van karakter. Dat wil niet zeggen dat de andere invalshoeken die voor het leergebied bepalend zijn buiten beeld blijven. Integendeel. Bij het bestuderen van de verschillende gebieden komen steeds ook sociale, culturele, fysische, politieke en/of persoonlijke aspecten aan de orde. De eigen omgeving kan object van studie zijn, maar ook als context gebruikt worden waarin maatschappelijke problemen en verschijnselen aan de orde worden gesteld. Bij het leren kennen van de eigen omgeving gaat het in principe om de vier A s: areaal (gebied), artefacten (inrichtingselementen), actoren (bewoners) en activiteiten (zie ook kerndoel 42). Perspectieven / invalshoeken O ruimtelijk tijd sociaal cultureel (enigszins) economisch (enigszins) natuurlijk/milieu politiek (enigszins) persoonlijk/individueel (enigszins) Begrippen en onderwerpen VMBO (BKGT) In principe gelden de onderwerpen die bij havo/vwo genoemd zijn ook voor het vmbo. In de praktijk zal in het vmbo vooral een keuze gemaakt worden voor de onderwerpen die minder complex Havo Vwo (vmbo GT) Wereld: - klimaat- en vegetatiezones - reliëf, gebergtevorming, vulkanisme, aardbevingen 18

20 (bijvoorbeeld bepaalde milieuproblemen), minder uitgebreid (bijvoorbeeld alleen het landschap in je eigen omgeving) en meer leerlingnabij (je eigen dorp en stad) van aard zijn. Specifieke onderwerpen die voor vmbo leerlingen interessant en toegankelijk zijn: natuurrampen; verschillen in het leven van alledag in diverse gebieden; de gevolgen van Europese en mondiale ontwikkelingen voor je eigen leven. Minder in aanmerking komen de economische kenmerken van gebieden, handelsrelaties en aspecten van ruimtelijke ordening. - mondiale milieuproblemen: ontbossing, erosie, verwoestijning, broeikaseffect - spreiding en groei van de bevolking - gebieden met een verschillende economische ontwikkeling; handelsrelaties Europa: - klimaat- en vegetatiezones - (grensoverschrijdende) milieuproblemen - spreiding en groei van de bevolking - gebieden met een verschillende economische ontwikkeling; handelsrelaties Nederland: - strijd tegen het water - landschap van hoog en laag - milieuproblemen (lucht-, bodem-, water-) - bevolking: spreiding, leeftijdsopbouw, multiculturele samenleving - ruimtelijke inrichting en ruimtelijke ordening Eigen omgeving: - de natuurlijke omgeving: het landschap (evt. water, bodem) - de sociale omgeving: inrichting van eigen dorp, wijk of stad Basistopografie van de wereld, Europa en Nederland Samenhang in vaardigheden De kaart- en atlasvaardigheden, zoals die in kerndoel 41 verwoord staan, zijn nadrukkelijk van belang als het gaat om het creëren van een eigentijds beeld van de omgeving, Nederland, Europa en de wereld. Verder is er een relatie te leggen met het verrichten van een eenvoudig onderzoek naar een actueel maatschappelijk verschijnsel (kerndoel 39), voor zover dat in een bepaalde ruimtelijke context geplaatst is. VMBO (BKGT) Havo Vwo (vmbo GT) Leerlingen- - Vergelijking van een ander land (Europees of ontwikkelingsland) - Vergelijking van twee landen op een aantal kenmerken; dat 19

De vijftig vensters en de kenmerkende aspecten van de tien tijdvakken van de commissie De Rooy

De vijftig vensters en de kenmerkende aspecten van de tien tijdvakken van de commissie De Rooy De vijftig vensters en de kenmerkende aspecten van de tien tijdvakken van de commissie De Rooy In blauw: de tijdvakken en de kenmerkende aspecten (alleen uitgewerkt voor het en ). In oranje: de canonvensters,

Nadere informatie

Mens en maatschappij (aardrijkskunde, economie, geschiedenis, godsdienst)

Mens en maatschappij (aardrijkskunde, economie, geschiedenis, godsdienst) Mens en maatschappij (aardrijkskunde, economie, geschiedenis, godsdienst) Kerndoelen 36. De leerling leert betekenisvolle vragen te stellen over maatschappelijke kwesties en verschijnselen, daarover een

Nadere informatie

Canon en kerndoelen geschiedenis PO

Canon en kerndoelen geschiedenis PO Canon en kerndoelen geschiedenis PO bron: http://www.entoen.nu/primair-onderwijs/didactisch-concept/leerplan-(slo)/geschiedenis In dit hoofdstuk over canon en geschiedenis wordt eerst ingegaan op de recente

Nadere informatie

A. LEER EN TOETSPLAN. Vak: Geschiedenis Leerjaar: 2 Onderwerp: De Nieuwe Tijd (extra uitgereikt materiaal) Kerndoel(en):

A. LEER EN TOETSPLAN. Vak: Geschiedenis Leerjaar: 2 Onderwerp: De Nieuwe Tijd (extra uitgereikt materiaal) Kerndoel(en): A. LEER EN TOETSPLAN Vak: Geschiedenis Onderwerp: De Nieuwe Tijd (extra uitgereikt materiaal) tijd van ontdekkers en hervormers (1500 1600); tijd van regenten en vorsten (1600 1848). 40. De leerling leert

Nadere informatie

Instroom pabo geschiedenis

Instroom pabo geschiedenis Keuzedeel mbo Instroom pabo geschiedenis gekoppeld aan één of meerdere kwalificaties mbo Code K0050 Penvoerder: Sectorkamer zorg, welzijn en sport Gevalideerd door: Sectorkamer Zorg, welzijn en sport Op:

Nadere informatie

Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen

Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie 1. De levenswijze van jager-verzamelaars. 2. Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen. 3. Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen.

Nadere informatie

PTO Aardrijkskunde

PTO Aardrijkskunde PTO ardrijkskunde 2016-2017 Vereniging voor Protestants-Christelijk Onderwijs te Curaçao Sectie aardrijkskunde r. lbert Schweitzer havo/vwo [meesteradmiraal@gmail.com] Vak: ardrijkskunde Leerjaar: H1 Schooljaar:

Nadere informatie

Keurmerk: Duurzame school

Keurmerk: Duurzame school Keurmerk: Duurzame school Doorlopende leerlijn voor duurzame ontwikkeling van basisonderwijs (PO) t/m voortgezet onderwijs (VO) PO-1 Kennis en inzicht (weten) Vaardigheden (kunnen) Houding (willen) Begrippen

Nadere informatie

Voorbereiding en planning van een thema

Voorbereiding en planning van een thema Voorbereiding en planning van een thema Thema: Bouw / groep(en): Periode: Doelstellingen: Kernbegrippen relatie kerndoelen en vakken: Wat is de inbreng van kinderen? (Wat zijn de interesses van leerlingen

Nadere informatie

Naam leerlingen. Groep BBL1 Mens & Maatschappij. Verdiepend arrangement. Basisarrange ment

Naam leerlingen. Groep BBL1 Mens & Maatschappij. Verdiepend arrangement. Basisarrange ment Groep BBL1 Mens & Maatschappij Leertijd; 3 keer per week 45 minuten werken aan de basisdoelen. - 3 keer per week 45 minuten basisdoelen toepassen in verdiepende contexten. Verdieping op de basisdoelen

Nadere informatie

SLO Leerdoelenkaart geschiedenis: gedifferentieerde beheersingsniveaus voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs

SLO Leerdoelenkaart geschiedenis: gedifferentieerde beheersingsniveaus voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs 1. Jagers en boeren (tot -3000 v C) 2. Grieken en Romeinen ( -3000 v. Chr. - 500 na Chr.) 1. Je plaatst historische gebeurtenissen, in de tijd van jagers en boeren (-3000 v C) en je geeft er betekenis

Nadere informatie

Mens en maatschappij vaardigheden (PO-vmbo)

Mens en maatschappij vaardigheden (PO-vmbo) Mens en maatschappij vaardigheden (PO-vmbo) Sectoren kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw vmbo bovenbouw exameneenheden Vakkernen 1. Informatievaardigheden 50: De leerlingen leren omgaan met

Nadere informatie

Examenprogramma geschiedenis havo

Examenprogramma geschiedenis havo Examenprogramma geschiedenis havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Domein B Domein C Domein

Nadere informatie

De Tien Tijdvakken. Tijd van de jagers en boeren, tot 3000 v.c.

De Tien Tijdvakken. Tijd van de jagers en boeren, tot 3000 v.c. De Tien Tijdvakken Tijd van de jagers en boeren, tot 3000 v.c. KA1: De levenswijze van jagersverzamelaars KA2: Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen KA3: Het ontstaan van de eerste stedelijke

Nadere informatie

Tijdvakken en kenmerkende aspecten.

Tijdvakken en kenmerkende aspecten. Tijdvakken en kenmerkende aspecten. Tijdvak 1: Tijd van Jagers en Boeren. Periode: Prehistorie 1 De levenswijze van jagers-verzamelaars (Hoe zag deze samenleving eruit?) 2 Het ontstaan van landbouw en

Nadere informatie

Aardrijkskunde vaardigheden (PO-vmbo)

Aardrijkskunde vaardigheden (PO-vmbo) Aardrijkskunde vaardighed (PO-vmbo) Sector kerndoel primair onderwijs kerndoel onderbouw kerndoel ob vmbo kb/gl/tl vmbo bovbouw bb examhed vmbo bovbouw kb examhed vmbo bovbouw gl/tl examhed Kern 1. Werk

Nadere informatie

Beschrijven en herkennen dat zaken bij geschiedenis veranderen maar ook dat zaken hetzelfde blijven.

Beschrijven en herkennen dat zaken bij geschiedenis veranderen maar ook dat zaken hetzelfde blijven. Historische vaardigheden PO kern subkern inhoud PO tussendoel PO kerndoel Historische vaardigheden Tijdaanduidingen en tijdsindelingen. Tien tijdvakken met bijbehorende kenmerkende aspecten. Het plaatsen

Nadere informatie

Voorstel van de Taakgroep Vernieuwing Basisvorming voor nieuwe kerndoelen onderbouw VO

Voorstel van de Taakgroep Vernieuwing Basisvorming voor nieuwe kerndoelen onderbouw VO Voorstel van de Taakgroep Vernieuwing Basisvorming voor nieuwe kerndoelen onderbouw VO Voorstel van de Taakgroep Vernieuwing Basisvorming voor nieuwe kerndoelen onderbouw VO Onderdeel van de eindrapportage

Nadere informatie

Aardrijkskunde vaardigheden (PO-vmbo)

Aardrijkskunde vaardigheden (PO-vmbo) Aardrijkskunde vaardighed (PO-vmbo) Sector kerndoel primair onderwijs kerndoel onderbouw kerndoel ob vmbo kb/gl/tl vmbo bovbouw bb examhed vmbo bovbouw kb examhed vmbo bovbouw gl/tl examhed Kern 1. Werk

Nadere informatie

A. LEER EN TOETSPLAN. Vak: Geschiedenis Leerjaar: 3 Onderwerp: De Eerste en Tweede Wereldoorlog (H1 en 2) Kerndoel(en):

A. LEER EN TOETSPLAN. Vak: Geschiedenis Leerjaar: 3 Onderwerp: De Eerste en Tweede Wereldoorlog (H1 en 2) Kerndoel(en): A. LEER EN TOETSPLAN Vak: Geschiedenis Leerjaar: Onderwerp: De Eerste en Tweede Wereldoorlog (H1 en ) Kerndoel(en): 7. De leerling leert een kader van tien tijdvakken te gebruiken om gebeurtenissen, ontwikkelingen

Nadere informatie

Examenprogramma geschiedenis havo/vwo

Examenprogramma geschiedenis havo/vwo Examenprogramma geschiedenis havo/vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Historisch besef

Nadere informatie

Examenprogramma geschiedenis vwo vanaf CE 2015

Examenprogramma geschiedenis vwo vanaf CE 2015 Examenprogramma geschiedenis havo/vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Historisch besef

Nadere informatie

LEER- EN TOETSPLAN A. ONDERWERP EN DOELEN. Vak: Geschiedenis Leerjaar: 1 Onderwerp: Introductie geschiedenis Kerndoel:

LEER- EN TOETSPLAN A. ONDERWERP EN DOELEN. Vak: Geschiedenis Leerjaar: 1 Onderwerp: Introductie geschiedenis Kerndoel: LEER- EN TOETSPLAN A. ONDERWERP EN DOELEN Vak: Geschiedenis Leerjaar: Onderwerp: Introductie geschiedenis Kerndoel: 0. De leerling leert historische bronnen te gebruiken om zich een beeld van een eigen

Nadere informatie

612671 Speelkaarten.indd 1 12-06-2006 16:14:06

612671 Speelkaarten.indd 1 12-06-2006 16:14:06 NEDERLANDS > Mondeling taalonderwijs De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leren tevens die informatie, mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te geven. 1 612671 Speelkaarten.indd

Nadere informatie

Leerplan geschiedenis voor de tweede fase havo en vwo. Albert van der Kaap

Leerplan geschiedenis voor de tweede fase havo en vwo. Albert van der Kaap Leerplan geschiedenis voor de tweede fase havo en vwo Albert van der Kaap Enschede, april 2009 Verantwoording Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Mits de bron wordt

Nadere informatie

Leerplan geschiedenis tweede fase. Albert van der Kaap

Leerplan geschiedenis tweede fase. Albert van der Kaap Leerplan geschiedenis tweede fase Albert van der Kaap Leerplan geschiedenis tweede fase Albert van der Kaap Enschede, juli 2008 Verantwoording 2008 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle

Nadere informatie

Onderzoekend en ontwerpend leren met zaakvakken. Heleen van Ravenswaaij MSc, Dr. Tim van Wessel

Onderzoekend en ontwerpend leren met zaakvakken. Heleen van Ravenswaaij MSc, Dr. Tim van Wessel Onderzoekend en ontwerpend leren met zaakvakken Heleen van Ravenswaaij MSc, Dr. Tim van Wessel Programma Terugblik rekenles Introductie zaakvakken en OOL zand en water oefenen onderzoeksvragen formuleren

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 18139 5 september 2012 Regeling van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 4 juli 2012, nr. VO/419920, houdende

Nadere informatie

Aardrijkskunde inhouden (PO-havo/vwo)

Aardrijkskunde inhouden (PO-havo/vwo) Aardrijkskunde inhouden (PO-havo/vwo) Sectoren kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden Kernen 1. Burgerschap 36: hoofdzak de Nederlandse

Nadere informatie

Nieuws in de klas Postbus 12040 1100 AA Amsterdam t: 020-4309190 f: 020-4309199 e: info@nieuwsindeklas.nl w: www.nieuwsindeklas.nl

Nieuws in de klas Postbus 12040 1100 AA Amsterdam t: 020-4309190 f: 020-4309199 e: info@nieuwsindeklas.nl w: www.nieuwsindeklas.nl Aansluiting Nieuwsservice bij curriculum Bijlage bij Handleiding Nieuwsservice Primair Onderwijs is een uitgave van Nieuws in de klas. Deze bijlage hoort bij de Handleiding Nieuwsservice Primair Onderwijs

Nadere informatie

Voorbeeld leerplan geschiedenis voor het Primair Onderwijs. Albert van der Kaap

Voorbeeld leerplan geschiedenis voor het Primair Onderwijs. Albert van der Kaap Voorbeeld leerplan geschiedenis voor het Primair Onderwijs Albert van der Kaap Voorbeeld leerplan geschiedenis voor het Primair Onderwijs Albert van der Kaap Enschede, juli 2008 Verantwoording 2008 Stichting

Nadere informatie

Geschiedenis/erfgoed

Geschiedenis/erfgoed Geschiedenis/erfgoed Kerndoel: Oriëntatie op jezelf en de wereld Tijd Kerndoel 51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling

Nadere informatie

De VOGGP Wat is eigenlijk een VOGGP? De V staat voor een verschijnsel. Wat zijn verschijnselen?

De VOGGP Wat is eigenlijk een VOGGP? De V staat voor een verschijnsel. Wat zijn verschijnselen? De VOGGP Wat is eigenlijk een VOGGP? De V staat voor een verschijnsel. Wat zijn verschijnselen? Toestanden, instellingen die gedurende een lange tijd min of meer onveranderd hebben bestaan, een verschijnsel

Nadere informatie

Aan welke kerndoelen heb je gewerkt?

Aan welke kerndoelen heb je gewerkt? Leergebied overstijgende kerndoelen (1) Werkhouding 1 De leerlingen hebben belangstelling voor de wereld om hen heen en ze zijn gemotiveerd deze te onderzoeken A ze kunnen gerichte vragen stellen B ze

Nadere informatie

Archeologie op school. Handleiding voor de leerkracht

Archeologie op school. Handleiding voor de leerkracht Archeologie op school Handleiding voor de leerkracht 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 2. Aan de slag: verkorte handleiding 4 3. Verantwoording 5 Archeologie en erfgoededucatie 5 Kerndoelen 5 Didactisch concept

Nadere informatie

Lesopzet bij de film: Versie 3.0

Lesopzet bij de film: Versie 3.0 Lesopzet bij de film: Zwartboek Versie 3.0 HAVO/VWO (onderbouw) Onderwerp: verzet & verraad (of 'collaboratie en verzet') Beginsituatie De leerlingen kunnen de Tweede Wereldoorlog en de bezetting van Nederland

Nadere informatie

Waar moet de nieuwe speelvoorziening komen?

Waar moet de nieuwe speelvoorziening komen? Waar moet de nieuwe speelvoorziening komen? Voor de docent Vak(gebied) Schooltype / afdeling Oriëntatie op jezelf en de wereld, Mens en Maatschappij, Aardrijkskunde VO onderbouw (havo/vwo) Leerjaar 1 Tijdsinvestering

Nadere informatie

GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1

GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 Tijdvak Jagers en boeren; van de eerste mensen 3000 v. C. prehistorie; van de eerste mensen - 3000 v.c. Samenlevingstype: eerst jagers/verzamelaars,

Nadere informatie

Een kasteel in de buurt bezoeken

Een kasteel in de buurt bezoeken Een kasteel in de buurt bezoeken Als leerkracht heb je hier een begeleidende en sturende rol. Het is afhankelijk of jij als leerkracht de kinderen meeneemt en dingen aan ze verteld of dat er bijvoorbeeld

Nadere informatie

Citizen science Waterkwaliteit en de aansluiting bij het onderwijs. Reina Kuiper - SME Advies

Citizen science Waterkwaliteit en de aansluiting bij het onderwijs. Reina Kuiper - SME Advies Citizen science Waterkwaliteit en de aansluiting bij het onderwijs Reina Kuiper - SME Advies Inhoud Onderwijsontwikkeling Relevante vakken Kerndoelen Begrippen en concepten Waarde voor het onderwijs Onderwijsontwikkeling

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 9955 23 februari 2017 Regeling van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 12 februari 2017, nr.

Nadere informatie

Aansluiting op het actuele curriculum (2014)

Aansluiting op het actuele curriculum (2014) Aansluiting op het actuele curriculum (2014) De verschillende modules van GLOBE lenen zich uitstekend om de leerlingen de verschillende eindtermen en kerndoelen aan te leren zoals die zijn opgesteld door

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Kenmerkende aspecten (1 t/m 7 zijn uitgewerkt)

Samenvatting Geschiedenis Kenmerkende aspecten (1 t/m 7 zijn uitgewerkt) Samenvatting Geschiedenis Kenmerkende aspecten (1 t/m 7 zijn uitgewerkt) Samenvatting door S. 850 woorden 25 maart 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis 01 De levenswijze van jagers-verzamelaars Het

Nadere informatie

Leerlijnen TULE SLO. Jory Tolkamp

Leerlijnen TULE SLO. Jory Tolkamp Leerlijnen TULE SLO Jory Tolkamp Om de doelen van mijn les te bepalen ging ik uit van de leerlijnen. Wat past bij de leerlingen qua stof van een ontwikkelingsgebied, waar zit het niveau? Maar een duidelijke

Nadere informatie

De VOGGP Wat is eigenlijk een VOGGP? De V staat voor een verschijnsel. Wat zijn verschijnselen?

De VOGGP Wat is eigenlijk een VOGGP? De V staat voor een verschijnsel. Wat zijn verschijnselen? De VOGGP Wat is eigenlijk een VOGGP? De V staat voor een verschijnsel. Wat zijn verschijnselen? Toestanden, instellingen die gedurende een lange tijd min of meer onveranderd hebben bestaan, een verschijnsel

Nadere informatie

Kerndoelen onderbouw voortgezet onderwijs (op basis van artikel 11b WVO)

Kerndoelen onderbouw voortgezet onderwijs (op basis van artikel 11b WVO) Kerndoelen onderbouw voortgezet onderwijs (op basis van artikel 11b WVO) Onderdeel A: Nederlands De eerste tien kerndoelen zijn vooral gericht op de communicatieve functie van de Nederlandse taal en kennen

Nadere informatie

GESCHIEDENIS VWO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2020

GESCHIEDENIS VWO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2020 GESCHIEDENIS VWO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2020 Versie: 2 april 2019 De vakinformatie is vastgesteld door het College voor Toetsen en Examens (CvTE). Het CvTE is verantwoordelijk voor de afname van de

Nadere informatie

Historisch denken. Historische benaderingen

Historisch denken. Historische benaderingen Historisch denken Inleiding Mensen hebben een besef van verleden, heden en toekomst. Ze hebben een bepaald beeld van wat er in hun leven is gebeurd tot op de dag van vandaag. Ze kunnen hun bestaan in het

Nadere informatie

Leerlijn historisch denken havo

Leerlijn historisch denken havo Leerlijn historisch denken havo Albert van der Kaap vwo Tijd en chronologie klas 1 klas 2 klas 3 vwo 6 gebeurtenissen uit zijn eigen leven alsmede verschijnselen, gebeurtenissen en personen uit de geschiedenis

Nadere informatie

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Van de oogst van hun land en van hun dieren Jagers & boeren Wat

Nadere informatie

AAN WELKE KERNDOELEN HEB JE GEWERKT?

AAN WELKE KERNDOELEN HEB JE GEWERKT? AAN WELKE KERNDOELEN HEB JE GEWERKT? Leergebied overstijgende kerndoelen (1) Werkhouding 1 De leerlingen hebben belangstelling voor de wereld om hen heen en ze zijn gemotiveerd deze te onderzoeken A B

Nadere informatie

LESTIP bovenbouw havo/vwo: Tijdvakken oefenen

LESTIP bovenbouw havo/vwo: Tijdvakken oefenen LESTIP bovenbouw havo/vwo: Tijdvakken oefenen Half mei worden leerlingen van 5 havo en 6 vwo onder meer getest op hun kennis van de tijdvakken en de kenmerkende aspecten. In deze les gaan leerlingen een

Nadere informatie

Hoe hieraan exact wordt vormgegeven binnen onze school, wordt duidelijk in dit document.

Hoe hieraan exact wordt vormgegeven binnen onze school, wordt duidelijk in dit document. SOCIALE COHESIE EN BURGERSCHAP Inleiding Een school maakt deel uit van de maatschappij en bouwt mee aan de vorming van jonge burgers. Een groot deel van de dag, brengen jongeren door op school. Zij krijgen

Nadere informatie

Nieuwsgierig maken / motiveren voor een tijdvak of historisch onderwerp Vragen / hypothesen kunnen formuleren over historische verschijnselen

Nieuwsgierig maken / motiveren voor een tijdvak of historisch onderwerp Vragen / hypothesen kunnen formuleren over historische verschijnselen Werken met afbeeldingen in het examenprogramma geschiedenis havo/vwo OPDRACHTEN EXAMENPROGRAMMA FUNCTIE AFBEELDING 1. De afbeelding als motivator Tien tijdvakken met kenmerkende aspecten Geschiedenis van

Nadere informatie

Didactische verantwoording. Frequentie 1550. De stad als speelveld. 15-02-05 Freq1550Did_Verantw.sxw 1 van 10

Didactische verantwoording. Frequentie 1550. De stad als speelveld. 15-02-05 Freq1550Did_Verantw.sxw 1 van 10 Didactische verantwoording Frequentie 1550 De stad als speelveld 15-02-05 Freq1550Did_Verantw.sxw 1 van 10 Waag Society Nieuwmarkt 4 1012 CR Amsterdam 020-5779898 15-02-05 Freq1550Did_Verantw.sxw 2 van

Nadere informatie

Nieuws in de klas Postbus 12040 1100 AA Amsterdam t: 020-4309190 f: 020-4309199 e: info@nieuwsindeklas.nl w: www.nieuwsindeklas.nl

Nieuws in de klas Postbus 12040 1100 AA Amsterdam t: 020-4309190 f: 020-4309199 e: info@nieuwsindeklas.nl w: www.nieuwsindeklas.nl Aansluiting Nieuwsservice bij curriculum Bijlage bij Handleiding Nieuwsservice Voortgezet Onderwijs is een uitgave van Nieuws in de klas. Deze bijlage hoort bij de Handleiding Nieuwsservice Voortgezet

Nadere informatie

Een voorbeeld van een longitudinaal leerplan geschiedenis. Albert van der Kaap

Een voorbeeld van een longitudinaal leerplan geschiedenis. Albert van der Kaap Een voorbeeld van een longitudinaal leerplan geschiedenis Albert van der Kaap Een voorbeeld van een longitudinaal leerplan geschiedenis Albert van der Kaap Enschede, juli 2008 Verantwoording Stichting

Nadere informatie

Burgerschap: Aanbod per hoofddoel

Burgerschap: Aanbod per hoofddoel Burgerschap: Aanbod per hoofddoel HOOFDDOEL 1 We voeden onze leerlingen op tot fatsoenlijke evenwichtige mensen die respectvol (vanuit duidelijke waarden en normen omgaan met de medemens.) Trefwoord De

Nadere informatie

GESCHIEDENIS HAVO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2019 V

GESCHIEDENIS HAVO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2019 V GESCHIEDENIS HAVO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2019 V18.03.1 De vakinformatie in dit document is vastgesteld door het College voor Toetsen en Examens (CvTE). Het CvTE is verantwoordelijk voor de afname van

Nadere informatie

Geschiedenis kwartet Tijd van jagers en boeren

Geschiedenis kwartet Tijd van jagers en boeren Geschiedenis kwartet jagers en boeren jagers en boeren jagers en boeren Reusachtige stenen die door mensen op elkaar gelegd zijn. Zo maakten ze een begraafplaats. * Hunebedden * Drenthe * Trechterbekers

Nadere informatie

Examenprogramma aardrijkskunde havo

Examenprogramma aardrijkskunde havo Examenprogramma aardrijkskunde havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein

Nadere informatie

Maatschappijvakken havo/vwo Leerlijnen landelijke kaders

Maatschappijvakken havo/vwo Leerlijnen landelijke kaders Maatschappijvakken havo/vwo Leerlijnen landelijke kaders SLO nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling Verantwoording 2009 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

REPUBLIEK DER ZEVEN VERENIGDE NEDERLANDEN 1515-1648

REPUBLIEK DER ZEVEN VERENIGDE NEDERLANDEN 1515-1648 REPUBLIEK DER ZEVEN VERENIGDE NEDERLANDEN 1515-1648 DOCENTENHANDLEIDING BOVENBOUW HAVO/VWO EINDEXAMENRONDLEIDING Eindexamenrondleiding geschiedenis Amsterdam museum Korte informatie Onderwerp: Historische

Nadere informatie

8*. Na de dood van Karel de Grote werd de eerste grondslag gelegd voor Grenzen in Europa. Leg uit.

8*. Na de dood van Karel de Grote werd de eerste grondslag gelegd voor Grenzen in Europa. Leg uit. Gebruik bron 1 en 2 In 1897 werd in de venen bij Yde het lijk van een ongeveer zestienjarig meisje gevonden. Deze vondst gaf aanleiding tot twee voorlopige conclusies over de leefwijze van het volk waartoe

Nadere informatie

Handleiding Echt gebeurd!

Handleiding Echt gebeurd! Handleiding Echt gebeurd! Inhoud 1. Introductie Pag. 1 2. Echt gebeurd! lessen Pag. 1 3. Kerndoelen Pag. 2 4. Excursies, lezingen en workshops Pag. 3 5. De website Pag. 4 7. Pag. 5 1. Introductie Welkom

Nadere informatie

GESCHIEDENIS HAVO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2018 V

GESCHIEDENIS HAVO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2018 V GESCHIEDENIS HAVO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2018 V17.03.2 De vakinformatie in dit document is vastgesteld door het College voor Toetsen en Examens (CvTE). Het CvTE is verantwoordelijk voor de afname van

Nadere informatie

Geschiedeniswetenschap streeft ernaar waarheden vast te stellen over het verleden!

Geschiedeniswetenschap streeft ernaar waarheden vast te stellen over het verleden! Geschiedeniswetenschap streeft ernaar waarheden vast te stellen over het verleden! Geschiedenis Waarheden Verleden = beelden van het verleden van de menselijke cultuur. = relatie tussen vroeger en nu,

Nadere informatie

LANDSEXAMEN MAVO

LANDSEXAMEN MAVO LANDSEXAMEN MAVO 2017-2018 Examenprogramma GESCHIEDENIS M.A.V.O. 1 Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het commissie-examen. Het centraal examen wordt afgenomen in één zitting

Nadere informatie

1.1. Kennis en inzicht in verband met het historisch referentiekader

1.1. Kennis en inzicht in verband met het historisch referentiekader 1. Kennis en Inzicht 1.1. Kennis en inzicht in verband met het historisch referentiekader 1. verduidelijken de begrippen generatie, decennium, eeuw, millenium aan de hand van historische evoluties, vertrekkend

Nadere informatie

Inhoud. Deze brochure is opgesteld door het Instituut voor Geschiedenisdidactiek (IVGD) te Amsterdam, in overleg met de leden van de Adviesraad IVGD.

Inhoud. Deze brochure is opgesteld door het Instituut voor Geschiedenisdidactiek (IVGD) te Amsterdam, in overleg met de leden van de Adviesraad IVGD. IVGD_2 31-08-2004 21:10 Pagina 3 Deze brochure is opgesteld door het Instituut voor Geschiedenisdidactiek (IVGD) te Amsterdam, in overleg met de leden van de Adviesraad IVGD. Het IVGD maakt deel uit van

Nadere informatie

Friese taal en cultuur VWO. Syllabus centraal examen 2010

Friese taal en cultuur VWO. Syllabus centraal examen 2010 Friese taal en cultuur VWO Syllabus centraal examen 2010 oktober 2008 2008 Centrale Examencommissie Vaststelling Opgaven vwo, havo, vmbo, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Alles uit deze uitgave mag worden

Nadere informatie

Bijlage behorend bij artikel 1 van het Besluit kerndoelen onderbouw VO 1. Kerndoelen onderbouw voortgezet onderwijs

Bijlage behorend bij artikel 1 van het Besluit kerndoelen onderbouw VO 1. Kerndoelen onderbouw voortgezet onderwijs Bijlage behorend bij artikel 1 van het Besluit kerndoelen onderbouw VO 1 Kerndoelen onderbouw voortgezet onderwijs I. Kerndoelen op basis van artikel 11b WVO Onderdeel A: Nederlands De eerste tien kerndoelen

Nadere informatie

Leerstofaanbod Geschiedenismethode Brandaan

Leerstofaanbod Geschiedenismethode Brandaan Leerstofaanbod Geschiedenismethode Brandaan Groep 5 Groep 6 Groep 7 Groep 8 01. Tijd van jagers en boeren 02. Tijd van Grieken en Romeinen 03. Tijd van monniken en ridders 04. Tijd van steden en staten

Nadere informatie

Tijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus

Tijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus 138 Tijdwijzer Het begin Op deze tijdbalk past niet de hele geschiedenis van de mens. Er lopen namelijk al zo n 100.000 jaar mensen rond op aarde. Eigenlijk zou er dus nog 95.000 jaar bij moeten op de

Nadere informatie

Beter geschiedenisonderwijs met een canon?

Beter geschiedenisonderwijs met een canon? Beter geschiedenisonderwijs met een canon? Een reactie van het IVGD De volgende tekst is tot stand gekomen in overleg met de leden van de Adviesraad IVGD, een landelijk gezelschap van specialisten geschiedenisdidactiek

Nadere informatie

Scheikunde inhouden (PO-havo/vwo): Schaal, verhouding en hoeveelheid

Scheikunde inhouden (PO-havo/vwo): Schaal, verhouding en hoeveelheid Scheikunde inhouden (PO-havo/vwo): Schaal, verhouding en hoeveelheid kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 44: De leerlingen leren

Nadere informatie

Primair Onderwijs. 6 lessen

Primair Onderwijs. 6 lessen Maak je eigen land! Voor de docent Vak(gebied) Schooltype/afdeling Oriëntatie op jezelf en de wereld, Aardrijkskunde Primair Onderwijs Leerjaar Groep 3/4 Tijdsinvestering Vakinhoud Kerndoelen 6 lessen

Nadere informatie

Leergebied Overstijgend Onderwijs in de VMBO stroom (versie juni 2018)

Leergebied Overstijgend Onderwijs in de VMBO stroom (versie juni 2018) Leergebied Overstijgend Onderwijs in de VMBO stroom (versie juni 2018) In de VMBO stroom van het ACL wordt sinds het schooljaar 2016-2017 expliciet aandacht besteed aan de leergebied overstijgende (LGO)

Nadere informatie

CKV Festival 2012. CKV festival 2012

CKV Festival 2012. CKV festival 2012 C CKV Festival 2012 Het CKV Festival vindt in 2012 plaats op 23 en 30 oktober. Twee dagen gaan de Bredase leerlingen van het voortgezet onderwijs naar de culturele instellingen van Breda. De basis van

Nadere informatie

DE RODE DRAAD VAN TWENTE

DE RODE DRAAD VAN TWENTE groep ERFGOEDEDUCATIE Het zinvol beleven van het erfgoed is een centraal begrip in de didactiek voor erfgoededucatie. Het werken met het erfgoed wordt gestuurd door het stellen van betekenisvolle vragen.

Nadere informatie

Leerlijn Oriëntatie op Tijd VSO

Leerlijn Oriëntatie op Tijd VSO Leerlijn Oriëntatie op Tijd VSO Kerndoel 19: De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen, zoals aanwezig in ons cultureel erfgoed, en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling

Nadere informatie

Leerdoelen en kerndoelen

Leerdoelen en kerndoelen Leerdoelen en kerndoelen De leerdoelen in de leerlijn vallen in het leerdomein Oriëntatie op jezelf en de wereld. Naast de gebruikelijke natuur en milieukerndoelen (kerndoelen 39, 40 en 41) zijn ook de

Nadere informatie

Rijk Romeins Leven. Museum Park Matilo Cultuurlijn Tijd Groep 5. Handleiding voorbereidende les

Rijk Romeins Leven. Museum Park Matilo Cultuurlijn Tijd Groep 5. Handleiding voorbereidende les Les Rijk Romeins Leven Museum Park Matilo Cultuurlijn Tijd Groep 5 Handleiding voorbereidende les Rijk Romeins Leven INHOUD Inleiding Kader Begrippen Leerdoelen Aansluiting kerndoelen De lessen INLEIDING

Nadere informatie

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Jaarplan GESCHIEDENIS Algemene doelstellingen Eerder gericht op kennis en inzicht 6 A1 A2 A3 A4 A5 Kunnen hanteren van een vakspecifiek begrippenkader en concepten, nodig om zich van het verleden een wetenschappelijk

Nadere informatie

LANDSEXAMEN VWO Het examenprogramma Het examenprogramma voor het commissie-examen Aardrijkskunde bestaat uit de volgende (sub)domeinen:

LANDSEXAMEN VWO Het examenprogramma Het examenprogramma voor het commissie-examen Aardrijkskunde bestaat uit de volgende (sub)domeinen: Examenprogramma AARDRIJKSKUNDE V.W.O. LANDSEXAMEN VWO 2017-2018 1 Het eindexamen Het vak Aardrijkskunde kent slechts het commissie-examen. Er is voor Aardrijkskunde dus geen centraal examen. Vanaf het

Nadere informatie

Het nieuwe eindexamen geschiedenis

Het nieuwe eindexamen geschiedenis Het nieuwe eindexamen geschiedenis Stephan Klein Rotterdam, 4 oktober 2013 Gesprek in de klas (2013) Docent: Wie kan uitleggen wat standplaatsgebondenheid inhoudt? (stilte van enkele seconden) Leerling

Nadere informatie

Aardrijkskunde. Thema / onderwerp Aardrijkskundeles met gebruikmaking van de geografische vierslag. Betekenis. Bedoeling

Aardrijkskunde. Thema / onderwerp Aardrijkskundeles met gebruikmaking van de geografische vierslag. Betekenis. Bedoeling Aardrijkskunde Thema / onderwerp Aardrijkskundeles met gebruikmaking van de geografische vierslag. Betekenis Welke betekenis heeft het thema / onderwerp voor de kinderen? Hoe leg je de relatie met de beginsituatie?

Nadere informatie

SOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE

SOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel SOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE Algemene vorming op het einde van de derde graad secundair onderwijs Voor de sociale

Nadere informatie

ONDERZOEKSVAARDIGHEDEN Havo congres 5 februari 2015

ONDERZOEKSVAARDIGHEDEN Havo congres 5 februari 2015 ONDERZOEKSVAARDIGHEDEN Havo congres 5 februari 2015 DET VAN GILS d.vangils@aps.nl Naam Datum Verschillen havo/vwo (bron: SLO) Havo Vwo Kennis moet relevant zijn Kennis is middel Ondernemen Organiseren

Nadere informatie

Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7

Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7 Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7 Hierbij treft u een toelichting aan bij de beelden die in de tijdbalk van Argus Clou Geschiedenis groep 7 zijn opgenomen. Inhoud Thema 1 Boze

Nadere informatie

Opdracht Inhoud Hoe uitvoeren? Inleveren? Becijfering 1. Onthouden Leswijsopdrachten

Opdracht Inhoud Hoe uitvoeren? Inleveren? Becijfering 1. Onthouden Leswijsopdrachten Geschiedenis Klas 2 Havo/Vwo H1 Leswijs Tijd van Ontdekkers & Hervormers Leerdoel Je kunt op basis van een zelf gemaakte tijdbalk (bestaande uit bronnen) de continuïteit en verandering tijdens de Tijd

Nadere informatie

Vakoverschrijdende eindtermen die van toepassing zijn tijdens de klimaatexcursie

Vakoverschrijdende eindtermen die van toepassing zijn tijdens de klimaatexcursie Vakoverschrijdende eindtermen die van toepassing zijn tijdens de klimaatexcursie Context 4: Omgeving en duurzame ontwikkeling. De leerlingen: 1. participeren aan milieubeleid en -zorg op school; 2. herkennen

Nadere informatie

Met Plein M van leergebied naar examenvak

Met Plein M van leergebied naar examenvak Uw Uw Dé methode van, voor en door docenten Met Plein M van leergebied naar eamenvak Alles over de kerndoelen in de onderbouw en de aansluiting op de eamenonderwerpen van de maatschappijvakken in de bovenbouw

Nadere informatie