Nederlands in het middelbaar beroepsonderwijs

Transcriptie

1 Nederlands in het middelbaar beroepsonderwijs Een verkennend onderzoek naar het onderwijsaanbod Nederlands en de taalvaardigheid van de leerlingen CINOP, s-hertogenbosch Jan Neuvel,Thomas Bersee, Hilde den Exter en Marli Tijssen

2 Colofon Titel: Auteurs: Tekstverzorging: Ontwerp omslag: Opmaak: Bestelnummer: Nederlands in het middelbaar beroepsonderwijs : Een verkennend onderzoek naar het onderwijsaanbod Nederlands en de taalvaardigheid van de leerlingen Jan Neuvel,Thomas Bersee, Hilde den Exter en Marli Tijssen Petra Schulte Theo van Leeuwen BNO Evert van de Biezen A00229 Uitgave: CINOP, s-hertogenbosch November 2004 CINOP 2004 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, op welke andere wijze dan ook, zonder vooraf schriftelijke toestemming van de uitgever. ISBN Centrum voor innovatie van opleidingen Postbus BP s-hertogenbosch Telefoon: Fax: EvdB-04111/041101

3 Voorwoord Naast positieve berichten waren er het afgelopen jaar ook verontrustende berichten in de pers te lezen over het middelbaar beroepsonderwijs. Een paar koppen spreken boekdelen: MBO-student strandt op Nederlands, eenderde blijft steken op te laag niveau en Pienter tot en met, taalgevoel ho maar, MBO-leerlingen hebben geen idee wat urgent of provocatie betekent. Vanuit het onderwijsveld bereiken CINOP al langer signalen dat het niet goed gesteld zou zijn met het Nederlands van veel mbo-leerlingen. De taalvaardigheid in het mbo heeft de bijzondere aandacht van CINOP. Immers uit onderzoek is bekend dat geletterdheid en taalbeheersing onlosmakelijk verbonden zijn met schoolsucces, arbeidsparticipatie en beroepscarrière.wie moeite heeft met lezen, spreken, luisteren of schrijven maakt een grote kans in een achterstandssituatie terecht te komen.wie iets wil bereiken in opleiding en beroep heeft deze vaardigheden heel hard nodig. Anders gezegd, taal is de sleutel tot succes. Een paar jaar terug werd dat al onderkend door de Mondriaan Onderwijsgroep in Den Haag. In een beleidsnota werd gesteld: Alom wordt geconstateerd dat veel deelnemers wellicht op een hoger niveau geschoold zouden kunnen worden als hun taalniveau op een hoger peil gebracht zou kunnen worden, zowel in relatie tot de beroepsuitoefening als in de relatie tot de eisen die de opleiding stelt. Het onderzoek Nederlands in het mbo komt voort uit bezorgdheid over het taalniveau van de leerlingen. Alarmerende signalen zijn er genoeg, maar op landelijk niveau is de problematiek nog niet systematisch in kaart gebracht. Het onderzoek dat we hier presenteren, is een eerste aanzet om de kwestie te analyseren. Het omvat de resultaten van een landelijke schriftelijke enquête onder docenten Nederlands en vakdocenten, diepte-interviews en een leerlingenonderzoek op vijf ROC s. De uitkomsten lijken de bovengenoemde signalen te bevestigen en pleiten ervoor extra aandacht aan het taalonderwijs in het mbo te besteden. Cees Doets Directeur Expertisecentrum CINOP NEDERLANDS IN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS

4

5 Inhoudsopgave Inleiding 1 Samenvatting, conclusies en aanbevelingen 3 1 Achtergrond en doel van het onderzoek Achtergrond van het onderzoek Doel van het onderzoek 21 2 Opzet en uitvoering van het onderzoek Opzet van het onderzoek De vragenlijst Uitvoering van het onderzoek 25 3 Deelname aan het onderzoek Deelname Representativiteit 29 4 Nederlands in het mbo Doelstellingen Nederlands in het mbo Eindtermen voor Nederlands Vaardigheden en deelvaardigheden in het aanbod De organisatie van het aanbod Nederlands Nederlands: apart vak of geïntegreerd aanbod De tijd voor Nederlands op het rooster De rol van docenten Nederlands en vakdocenten Samenwerking tussen docenten Nederlands en vakdocenten De invulling van het aanbod Nederlands Uitwerking van het curriculum: inhoud en leerstof Afstemming onderdelen curriculum bij een (deels) geïntegreerd aanbod 50 NEDERLANDS IN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS

6

7 4.3.3 Geschikt leermateriaal voor Nederlands Beoordeling en toetsing van vaardigheden 56 5 Het taalaanbod voor taalzwakke leerlingen Extra hulp(programma s) voor taalzwakke leerlingen Omvang van de hulp Vaardigheden waarop de extra hulp zich richt Organisatie van de extra hulp Het nut van extra ondersteuning Beschikbare tijd 67 6 Het taalniveau van leerlingen De opleidingsniveaus 1 en De taalvaardigheid zoals ingeschat door docenten en leerlingen Het feitelijke niveau en het wenselijke niveau van taalvaardigheid De opleidingsniveaus 3 en Het taalniveau van leerlingen zoals ingeschat door docenten Het feitelijke niveau en het wenselijke niveau van taalvaardigheid 80 7 Diepte-interviews Het aanbod Nederlands Wat gebeurt er al? Knelpunten De taalvaardigheid van leerlingen Een geringe taalvaardigheid Oorzaken voor een teruglopende taalvaardigheid Gevolgen van een geringe taalvaardigheid 90 Literatuurlijst 91 Bijlagen 1 Vragenlijst docenten 93 2 Overzicht taalniveaus Nederlands volgens Europees Raamwerk Vragenlijsten leerlingen + leestoets Gespreksleidraad en gesprekspartners Meer dan Jip en Janneke Nederlands 191 NEDERLANDS IN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS

8

9 Inleiding Het onderhavige rapport is de neerslag van een onderzoek van het Centrum voor innovatie van opleidingen naar de inrichting van het onderwijs Nederlands in het middelbaar beroepsonderwijs en naar de taalvaardigheid Nederlands van de leerlingen. Het onderzoek is uitgevoerd in de periode september maart 2004, in opdracht van de directie Beroeps- en Volwasseneneducatie van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Vanuit het middelbaar beroepsonderwijs klinken steeds vaker verontrustende geluiden dat het bedroevend gesteld zou zijn met de taalvaardigheid van de mbo-leerlingen. De beheersing van het Nederlands van vele mbo-leerlingen zou onvoldoende zijn om zowel op school als in de beroepspraktijk naar behoren te functioneren.voorts zou het onderwijs er niet in slagen om gedurende de beroepsopleiding de leerlingen de benodigde taalvaardigheid bij te brengen. In dit onderzoek is geprobeerd de problematiek in kaart te brengen door een landelijke schriftelijke enquête onder zowel docenten Nederlands als vakdocenten, door een leerlingenonderzoek en door diepte-interviews met docenten en coördinatoren van vijf ROC s. 1 Het rapport begint met een samenvatting van het onderzoek met daarin een overzicht van de belangrijkste uitkomsten, de conclusies en een serie aanbevelingen. Vervolgens komen in afzonderlijke hoofdstukken de volgende zaken aan de orde: doel en achtergrond van het onderzoek opzet en uitvoering van het onderzoek deelname aan het onderzoek het onderwijsaanbod Nederlands het taalaanbod voor taalzwakke leerlingen het taalniveau van de leerlingen het verslag van de diepte-interviews Het rapport wordt afgesloten met een literatuurlijst. In de bijlagen zijn voorbeeldmatig de diverse schriftelijke vragenlijsten voor docenten en leerlingen opgenomen en verder de NEDERLANDS IN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS

10 gespreksleidraad voor de diepte-interviews.ten slotte is het artikel Meer dan Jip en Janneke Nederlands uit het tijdschrift Profiel toegevoegd. Dit artikel gaat over het taalbeleid aan het Mondriaan College in Den Haag. Nederlands in het middelbaar beroepsonderwijs is totstandgekomen, dankzij de medewerking van velen. Onze dank gaat uit naar: alle docenten die hebben meegewerkt aan de schriftelijke enquête; iedereen die meegewerkt heeft aan het leerlingenonderzoek en de diepte-interviews, met name leerlingen en medewerkers van het Mondriaan College, ROC Midden Brabant, het Horizon College, ROC Midden Nederland en ROC Landstede; de leden van het Platform Taalbeleid. Zonder hun waardevolle advies was deze publicatie er nooit gekomen. Mocht dit onderzoeksrapport onverhoopt missers en onvolkomenheden bevatten, dan komen deze volledig voor rekening van de auteurs. De auteurs Oktober 2004, s-hertogenbosch. 2 EXPERTISECENTRUM

11 Samenvatting, conclusies en aanbevelingen Samenvatting Het voorliggende rapport is de neerslag van een onderzoek van het Centrum voor innovatie van opleidingen (CINOP) naar het onderwijsaanbod Nederlands in het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) en naar de taalvaardigheid Nederlands van de mboleerlingen. Het onderzoek is uitgevoerd in de periode september maart 2004, in opdracht van de directie Beroeps- en Volwasseneneducatie (BVE) van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. 3 Aanleiding Aanleiding voor het onderzoek waren onder meer alarmerende berichten uit het onderwijsveld over het lage taalniveau Nederlands van de mbo-leerlingen. Het taalniveau Nederlands van vele mbo-leerlingen zou eigenlijk te laag zijn om een opleiding in het mbo adequaat te kunnen volgen en zich in de beroepssituatie te kunnen handhaven. Het lage taalniveau zou onder andere te maken hebben met een toenemende instroom van taalzwakke leerlingen of leerlingen met een taalachterstand. Het zou met name gaan om leerlingen: die thuis zijn opgegroeid/opgroeien met een andere taal dan het Nederlands (tweede en derde generatie leerlingen van nieuwkomers; dialect); die zijn opgegroeid/opgroeien in een taalarme thuisomgeving (waar bijvoorbeeld weinig of niet gelezen wordt); die kampen met allerhande belemmeringen die het leren in de weg staan, zoals concentratieproblemen, zwak in taal tot en met dyslexie en sociaal-emotionele problemen; voor wie alle bovenstaande zaken gelden. NEDERLANDS IN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS

12 Onderzoeksvragen en doel van het onderzoek Het onderzoek is gericht op de onderstaande vragen: Hoe is het gesteld met de Nederlandse taalvaardigheid van de mbo-leerlingen? Is er een discrepantie tussen de taalvaardigheid van de mbo-leerlingen en de benodigde taalvaardigheid om in opleiding en beroepspraktijk goed te kunnen functioneren? Hoe is het onderwijs Nederlands in het mbo ingericht? Op welke manier wordt er binnen het middelbaar beroepsonderwijs ingespeeld op de taalvaardigheid van de leerlingen en op welke wijze wordt geprobeerd om de taalvaardigheid van de leerlingen te verbeteren? Het doel van het onderzoek is om te komen tot aanbevelingen voor de inrichting van het onderwijs Nederlands in het mbo. De aanbevelingen zijn onder meer bestemd voor het ministerie van OCW, de kenniscentra, schoolleiders, opleidingsmanagers, curriculumontwikkelaars, onderwijsadviseurs en lerarenopleiders. EXPERTISECENTRUM 4 Opzet en uitvoering Het onderzoek is uitgevoerd door middel van: een schriftelijke enquête onder zowel docenten Nederlands als vakdocenten in het beroepsonderwijs. een onderzoek onder leerlingen: op vijf ROC s hebben leerlingen een vragenlijst ingevuld voor de beoordeling van hun eigen taalvaardigheid.vervolgens is bij deze leerlingen een taaltoets afgenomen. diepte-interviews: op dezelfde ROC s zijn diepte-interviews gehouden met docenten en opleidingscoördinatoren, en medewerkers die betrokken zijn bij de ontwikkeling en uitvoering van taalbeleid. Schriftelijke enquête onder docenten DEELNAME De deelname aan de schriftelijke enquête stond open voor alle docenten die werkzaam zijn in het middelbaar beroepsonderwijs. Ze mochten afkomstig zijn uit alle opleidingen en onderwijssectoren binnen het mbo, en lesgeven op alle niveaus. Niet alleen docenten Nederlands, maar uitdrukkelijk ook vakdocenten werd gevraagd om in het onderzoek te

13 participeren. In het najaar van 2003 zijn de coördinatoren Nederlands van alle ROC s, AOC s en vakscholen aangeschreven om de enquêteformulieren binnen hun instelling te verspreiden en de medewerking van de docenten aan het onderzoek te stimuleren. In totaal is de vragenlijst ingevuld door 210 respondenten uit 31 instellingen. De deelname aan het onderzoek week onder andere af van de landelijke verhouding tussen sectoren. De resultaten mogen daarom niet als landelijk representatief worden geïnterpreteerd, maar ze zijn wel te beschouwen als een indicatie voor de stand van zaken en de problematiek van het taalonderwijs Nederlands in het mbo. VRAGENLIJSTEN De vragenlijst bestond uit twee gedeelten. Het eerste gedeelte had betrekking op de inrichting van het onderwijs Nederlands met als belangrijkste thema s de organisatie van het aanbod, de inhoud van het aanbod en de toetsing van taalvaardigheid. Het tweede gedeelte had betrekking op de taalvaardigheid van de leerlingen en de taalvaardigheid die nodig is om adequaat te kunnen functioneren binnen opleiding en beroepspraktijk. Aan de docenten werd gevraagd om een schatting te maken van de taalvaardigheid van hun leerlingen ten opzichte van de taalvaardigheid die nodig zou zijn voor deelname aan de opleiding en de beoogde beroepspraktijk. Bij de schatting moesten zij gebruik maken van een schaal die was afgeleid van het Europese Raamwerk voor moderne talen (zie bijlage 1 en 2). De gehanteerde schaal had vier niveaus (A2, B1, B2, C1) en de functionele vaardigheden: spreken, luisteren, schrijven en lezen. 5 Uitkomsten vragenlijst: de inrichting van het onderwijs Nederlands In het onderwijsaanbod binnen het mbo is er over de gehele linie meer aandacht voor de functionele vaardigheden spreken, lezen en schrijven dan voor de deelvaardigheden woordenschat, grammatica en uitspraak. Spelling vormt een uitzondering. Aan deze deelvaardigheid wordt relatief veel aandacht besteed. Het onderwijsaanbod taalvaardigheid is op de volgende manier georganiseerd: aparte lessen Nederlands; volledig geïntegreerd aanbod; bij geïntegreerd aanbod worden vakonderwijs en het onderwijs in taalvaardigheid onlosmakelijk met elkaar verbonden; een combinatie van aparte lessen Nederlands en geïntegreerd aanbod. NEDERLANDS IN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS

14 In ongeveer eenderde van de opleidingsclusters wordt het onderwijs in taalvaardigheid nog uitsluitend in aparte lessen Nederlands verzorgd. In ruim de helft van de opleidingsclusters is er sprake van een combinatie van aparte lessen Nederlands en geïntegreerd aanbod. In het geïntegreerde aanbod gaat de aandacht vooral uit naar de functionele vaardigheden en is er weinig tot geen aandacht voor deelvaardigheden. In de aparte lessen Nederlands is er nog wel aandacht voor deelvaardigheden en dan gaat het vooral om spelling. Tussen de diverse onderwijssectoren zijn er verschillen waar te nemen. In de sector Zorg en Welzijn komen aparte lessen Nederlands het minst voor en is de ontwikkeling naar een volledig geïntegreerd aanbod het verst gevorderd. In de sector Economie en Handel hebben aparte lessen Nederlands de overhand en komt een volledig geïntegreerd aanbod niet of nauwelijks voor. Mogelijk heeft dat te maken met het feit dat Nederlands binnen de kwalificatiestructuur voor deze sector als een aparte deelkwalificatie is benoemd. EXPERTISECENTRUM 6 Tussen de leerjaren zijn er ook verschillen waar te nemen.vanaf het eerste leerjaar loopt het onderwijs in taalvaardigheid steeds verder terug. In het eerste leerjaar komen bij 60 tot 80 procent van de opleidingsclusters de functionele taalvaardigheden aan bod en de deelvaardigheden bij ongeveer 60 procent van de opleidingsclusters. In leerjaar 1 wordt van alle vaardigheden veruit de meeste aandacht besteed aan spelling. In het derde leerjaar heeft minder dan 60 procent van de opleidingsclusters nog functionele taalvaardigheden op het rooster. Nog minder aandacht is er voor de deelvaardigheden. In minder dan 20 procent van de opleidingsclusters wordt in het derde leerjaar nog iets aan deelvaardigheden gedaan.voorts is de geringe aandacht voor studievaardigheden tamelijk opvallend. In het eerste leerjaar biedt ongeveer 60 procent van de opleidingsclusters lessen studievaardigheid aan, maar in het derde leerjaar is dat gezakt naar 15 procent. In het eerste leerjaar worden gemiddeld drie lesuren per week uitgetrokken voor Nederlands. In het tweede en derde leerjaar is dat gemiddeld twee en een half uur. Wederom zijn hier verschillen per sector. In de sector Economie en Handel wordt de meeste tijd aan Nederlands besteed. Het gaat daarbij om gemiddeld drie lesuren per week, terwijl het bij Zorg en Welzijn om gemiddeld twee en een half uur per week gaat en bij Techniek om twee lesuren. In de sector Economie en Handel wordt Nederlands vooral als een apart vak gegeven, terwijl bij Zorg en Welzijn er vooral sprake is van een geïntegreerd aanbod.

15 Van de respondenten is het merendeel van mening dat er te weinig tijd aan Nederlands wordt besteed.voor het eerste en tweede leerjaar is 75 procent van de docenten die mening toegedaan en voor het derde leerjaar wordt die opvatting gedeeld door 60 procent van de docenten. Er zijn daarbij geen significante verschillen van mening waarneembaar tussen docenten Nederlands en vakdocenten, of tussen docenten die werkzaam zijn in verschillende onderwijssectoren. Er is dus een grote mate van overeenstemming dat er meer tijd voor Nederlands zou moeten worden uitgetrokken. In het mbo is er in toenemende mate sprake van geïntegreerd aanbod. De rol van vakdocenten in het onderwijs in taalvaardigheid wordt daarbij steeds groter. Dit is vooral het geval in de sector Zorg en Welzijn. Het is echter zorgwekkend dat slechts eenderde van de respondenten te kennen geeft dat er overleg is tussen docenten Nederlands en vakdocenten. In de meeste gevallen is er geen afstemming van leerprogramma, methodiek en didactiek en is er ook geen wederzijdse uitwisseling van expertise. Ongeveer één op de twintig respondenten geeft aan dat er in het verleden wel sprake was van overleg, maar dat het nu niet meer als noodzakelijk wordt ervaren. Bij een minderheid van de opleidingsclusters zijn de eindtermen voor Nederlands duidelijk geformuleerd.tweederde van de docenten geeft aan dat in die opleidingsclusters de inhoud voor het vak Nederlands goed is uitgewerkt. Bij de meerderheid van de opleidingsclusters ontbreken echter eindtermen Nederlands of zijn zij vaag omschreven. Slechts eenderde van de docenten vindt dat in die opleidingsclusters de inhoud voor Nederlands goed is uitgewerkt. De inhoud voor Nederlands lijkt het minst goed uitgewerkt, wanneer er sprake is van een volledig geïntegreerd aanbod.vooral vakdocenten in het geïntegreerde aanbod klagen erover dat de inhoud voor Nederlands matig tot slecht is uitgewerkt. Het gaat dan vooral om docenten in de sector Zorg en Welzijn.Voor de sector Economie en Handel is het beeld anders. In deze sector is er weinig sprake van geïntegreerd aanbod. De eindtermen Nederlands zijn in deze sector het meest duidelijk omschreven en het onderwijs in taalvaardigheid Nederlands vindt vooral in aparte lessen Nederlands plaats. 7 In de enquête zijn de docenten ook bevraagd over de leermiddelen en toetsmaterialen. Minder dan 40 procent van de docenten vond dat er voor Nederlands geschikt leermateriaal was. Ruim 40 procent vond dat maar gedeeltelijk het geval. Ongeveer 20 procent vond dat er helemaal geen geschikt leermateriaal voorhanden was.voor de niveaus 1 en 2 is vaak minder geschikt leermateriaal dan voor de niveaus 3 en 4. In de opvattingen over leermaterialen zijn opvallende verschillen te constateren. Docenten NEDERLANDS IN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS

16 Nederlands oordeelden duidelijk gunstiger over het leermateriaal dan vakdocenten. In de sector Economie & Handel zijn meer en betere leermiddelen beschikbaar dan in de andere sectoren. In opleidingsclusters waar Nederlands als apart vak wordt aangeboden, zijn docenten vaker tevreden over het leermateriaal dan in opleidingsclusters met een volledig geïntegreerd aanbod. In opleidingsclusters met een deels of geheel geïntegreerd aanbod, wordt vaker gebruik gemaakt van praktijktoetsen of simulaties dan in opleidingsclusters met Nederlands als apart vak.wel klagen docenten uit opleidingsclusters met een volledig geïntegreerd aanbod vaker over het ontbreken van geschikt meetinstrumentarium voor Nederlands dan de overige docenten. EXPERTISECENTRUM 8 De enquête vroeg ook naar de ondersteuning van taalzwakke leerlingen. In ongeveer 60 procent van de opleidingsclusters is er een structureel hulpaanbod. In opleidingsclusters met alleen opleidingen op niveau 1 en 2 is er vaker een structureel hulpaanbod dan in opleidingsclusters met opleidingen op niveau 3 en 4. In het hulpaanbod gaat de aandacht vooral naar lezen en schrijven en deelvaardigheden spelling, woordenschat en grammatica. Voorts is er aandacht voor studievaardigheden. Mondelinge vaardigheden komen aanzienlijk minder aan bod. De extra hulp wordt in de meeste gevallen als aparte lessen aangeboden. In een beperkt aantal opleidingsclusters wordt de hulp als differentiatie binnen de lessen Nederlands georganiseerd (in 17 procent van de opleidingsclusters) of als differentiatie binnen de beroepsvakken (in 7 procent van de opleidingsclusters). Ongeveer 60 procent van de docenten die werkzaam zijn in een opleidingscluster met een hulpaanbod is van mening dat de extra hulp effectief is en de beoogde resultaten heeft. Ruim 10 procent heeft daar twijfels over en 30 procent weet het niet. De overgrote meerderheid (80 procent) vindt dat het aantal uren dat voor het hulpaanbod wordt uitgetrokken, te gering is. Uitkomsten vragenlijst: schatting van het taalniveau Het tweede gedeelte van de vragenlijst had betrekking op de taalvaardigheid van de leerlingen en de taalvaardigheid die nodig is om adequaat te kunnen functioneren binnen opleiding en beroepspraktijk. Aan de docenten werd gevraagd om een schatting te maken van: het taalniveau van hun leerlingen; het gewenste taalniveau voor deelname aan opleiding; het gewenste taalniveau voor de beoogde beroepspraktijk.

17 Bij de schatting moesten zij gebruik maken van een schaal die was afgeleid van het Europese Raamwerk voor moderne talen (zie bijlage I en II). De gehanteerde schaal kende vier niveaus (A2, B1, B2, C1) en de functionele vaardigheden: spreken, luisteren, schrijven en lezen. Bij de beoordeling van het taalniveau moesten de docenten een onderscheid maken tussen enerzijds leerlingen, opleidingen en beroepen op niveau 1 en 2 en anderzijds leerlingen, opleidingen en beroepen op niveau 3 en 4. Schattingen voor niveau 1 en 2 Rond tweederde van de docenten schat het taalniveau van de meeste van hun leerlingen niet hoger in dan taalniveau A2 van het Raamwerk.Van de functionele taalvaardigheden scoort luistervaardigheden het best. Eenderde van de docenten vindt in het algemeen het taalniveau van de leerlingen voldoende om de opleiding te kunnen volgen. Ongeveer 10 procent vindt zelfs dat het taalniveau van hun leerlingen hoger ligt dan het voor de opleiding benodigde taalniveau. Ruim de helft van de docenten vindt echter het taalniveau van hun leerlingen te laag om de opleiding naar behoren te kunnen te volgen.van deze docenten vindt ruim de helft dat het taalniveau van de leerlingen meer dan een half niveau tekortschiet en 7 procent van de docenten spreekt zelfs van een tekort van meer dan anderhalf niveau. Het beeld is nog ongunstiger als het taalniveau van de leerlingen wordt afgezet tegen het taalniveau dat nodig is om in de beoogde beroepspraktijk adequaat te kunnen functioneren. Ongeveer 80 procent van de docenten is van oordeel dat het taalniveau van de meeste leerlingen op alle vier de vaardigheden tekortschiet voor de beroepspraktijk. Rond de 20 procent van de docenten denkt dat het taalniveau van de leerlingen zelfs anderhalf tot twee niveaus te laag is. 9 Schattingen voor niveau 3 en 4 Zoals dat ook het geval is bij de leerlingen op niveau 1 en 2, scoren bij de schatting van het taalniveau van de leerlingen op niveau 3 en 4 de vaardigheden spreken en luisteren hoger dan lezen en schrijven. Het beeld is echter meer gevarieerd. Ook al scoort spreken het hoogst, toch vindt nog een kwart van de docenten dat bij de meeste van hun leerlingen deze vaardigheid onder niveau B1 ligt.voor luisteren ligt het nog ongunstiger. Ongeveer 40 procent van de docenten schat het taalniveau voor luisteren onder B1. Bij lezen en schrijven denkt zelfs 50 procent van de docenten dat hun leerlingen zich onder niveau B1 bevinden. NEDERLANDS IN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS

18 Ongeveer 70 procent van de docenten vindt dat het taalniveau van hun leerlingen ontoereikend is om de opleiding op een adequate manier te kunnen volgen.vooral de schriftelijke vaardigheden zijn een bron van zorg. Ongeveer 15 procent van de docenten denkt dat op die vaardigheden het niveau van de meeste van hun leerlingen anderhalf tot twee niveaus te laag is.wanneer het taalniveau van de leerlingen wordt afgezet tegen het taalniveau dat nodig is in de beroepspraktijk, dan is het beeld nog zorgelijker. Ruim 80 procent van de docenten acht het taalniveau van het gros van hun leerlingen te laag voor de beroepspraktijk. Docenten vinden het niveau niet alleen te laag, maar zelfs heel veel te laag voor de vaardigheden spreken, lezen en schrijven. Ongeveer eenderde van de docenten denkt dat het niveau van hun leerlingen voor die vaardigheden zelfs anderhalf tot twee niveaus achterblijft bij wat in de beroepspraktijk gewenst zou zijn. Luisteren komt er nog het beste vanaf, maar erg best is het ook niet. Ongeveer 75 procent van de docenten vindt dat hun leerlingen die vaardigheid onvoldoende beheersen om goed te kunnen functioneren in het beoogde beroep. Het leerlingenonderzoek 10 EXPERTISECENTRUM In het onderzoek zijn ook leerlingen bevraagd. Zij waren afkomstig van verschillende opleidingen van vijf verschillende ROC s. Het ging om 163 leerlingen op niveau 1 en 2 en 182 leerlingen op niveau 3 en 4. Aan de leerlingen werd eerst gevraagd om hun eigen taalvaardigheid te beoordelen. Zij kregen een lijst van taaltaken voorgelegd en moesten zelf beoordelen in welke mate zij deze taken konden volbrengen. De lijst van taaltaken was gebaseerd op het Europese Raamwerk voor moderne talen. Leerlingen op niveau 1 en 2 kregen een lijst met taaltaken op de niveaus A2, B1 en B2. Leerlingen op niveau 3 en 4 op de niveaus B1, B2 en C1 (Bijlage 3). Vervolgens kregen de leerlingen ook een taaltoets. De leerlingen op niveau 1 en 2 maakten aan de computer de adaptieve Nedcat-toets van het CITO voor leesvaardigheid. De leerlingen op niveau 3 en 4 moesten een samenvatting maken van een tekst op Mavo c/d-niveau (ongeveer B2) (zie ook Bijlage 3, vanaf pagina 178). UITKOMSTEN De leerlingen oordeelden nogal positief over hun eigen taalvaardigheid. Meer dan tweederde van de leerlingen op niveau 1 en 2 dacht de taaltaken op niveau B2 voldoende

19 tot goed uit te kunnen voeren. Slechts 5 procent van de leerlingen vond dat ze de taken op niveau B1 onvoldoende kunnen uitvoeren. Een miniem aantal leerlingen gaf aan moeite te hebben met taaltaken op niveau A2. De resultaten van de Nedcat-toets wezen echter uit dat het gros van de leerlingen op niveau 1 en 2 zich overschat had. Het resultaat van deze toets van leesvaardigheid was als volgt: 7 procent van de leerlingen zat op KSE-niveau 0-1, 24 procent op KSE-niveau 1-2, een percentage van 52 op KSE-niveau 2-3 en 17 procent op niveau 3-4. De uitslag van de Nedcat-toets lag dus meer in de lijn van de schatting van de docenten dan van de zelfbeoordeling van de leerlingen. De leerlingen op niveau 3 en 4 oordeelden eveneens positief over zichzelf.voor leesvaardigheid is het gros van de leerlingen van mening dat ze de taken op niveau C1 voldoende tot goed kunnen uitvoeren. De resultaten van de samenvatting wijzen er echter op dat het niveau van de meeste leerlingen dichter in de buurt van niveau B1 ligt dan bij niveau C1. De uitslag van de resultaten op de samenvatting kwam zo meer overeen met de schatting van de docenten dan met de zelfbeoordeling van de leerlingen. 11 Opmerkelijk was het dat leerlingen op niveau 1 en 2 hun taalvaardigheid soms nog hoger aansloegen dan leerlingen op niveau 3 en 4. Uit ander onderzoek naar de zelfbeoordeling van leerlingen komt naar voren dat naarmate het niveau lager is, de eigen beoordeling minder realistisch is. Diepte-interviews Op de vijf ROC s die hebben meegewerkt aan het leerlingenonderzoek zijn groepsinterviews gehouden met docenten Nederlands, vakdocenten, mentoren, opleidingsmanagers en coördinatoren. In totaal zijn ongeveer 40 personen ondervraagd. In de interviews wordt bevestigd dat veel van hun leerlingen over onvoldoende taalvaardigheid beschikken om in de opleiding en in de beroepspraktijk goed te kunnen functioneren. De vaardigheden lezen en schrijven vormen het grootste zorgpunt, maar ook zakelijke mondelinge communicatie die nodig is voor de beroepspraktijk, laat vaak te NEDERLANDS IN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS

20 wensen over. Docenten geven aan dat het zowel gaat om autochtone leerlingen als om tweede en derde generatie leerlingen van allochtone herkomst. Overigens is de geringe taalvaardigheid slechts een van de vele zorgpunten. Andere zorgpunten zijn onder meer: studievaardigheden, rekenvaardigheid, motivatie en discipline. Bij de docenten op niveau 1 en 2 is de bezorgdheid groter, want als leerlingen het op dit niveau niet redden, dan kunnen ze bijna nergens meer naar toe. Veel docenten geven aan dat zij verwachten dat de kloof tussen het taalniveau van de leerlingen en het taalniveau dat nodig is voor opleiding en beroep verder zal toenemen. Zij hebben de afgelopen jaren de taalvaardigheid van hun leerlingen zien afnemen en verwachten dat die trend zich door zal zetten.voorts zal door de invoering van competentiegericht onderwijs een steeds groter beroep worden gedaan op de taalvaardigheid van de leerlingen. 12 EXPERTISECENTRUM De docenten wijzen erop dat het om een heterogene populatie gaat. Binnen de groepen zijn er aanzienlijke verschillen in taalniveau. Bovendien is de aard van de problematiek verschillend. Het gaat om een diversiteit van zaken: Nederlands als tweede taal, taalachterstand, taalzwakte, dyslexie en concentratieproblemen.van de kant van de docenten vergt dit een gedifferentieerde aanpak en maatwerk. Een aantal docenten geeft aan dat zij voor een gedifferentieerde aanpak niet voldoende tijd, instrumenten en faciliteiten hebben. In de interviews komt naar voren dat de taalproblematiek een vakoverstijgende aanpak behoeft. De volgende complementaire oplossingsrichtingen komen naar voren: er moet meer dan voorheen rekening worden gehouden met het taalniveau van de leerlingen. Dit betekent onder meer dat de schooltaal zich aanpast aan het taalniveau van de leerlingen, zoals geen onnodig moeilijke woorden gebruiken, toegankelijke teksten, visualisering door middel van plaatjes en animaties. er moet meer aandacht worden besteed aan de taalontwikkeling van leerlingen. Het werken aan taalontwikkeling moet zich niet beperken tot de lessen Nederlands, maar strekt zich uit over alle vakken. De ontwikkeling van taalcompetenties en beroepscompetenties zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. de bevordering van integratie van Nederlands en de vakken.te denken valt hierbij aan het koppelen van taaltaken aan vakinhoudelijke taken (taalgericht vakonderwijs) en het leren van Nederlands in een realistische beroepscontext (vakgericht taalonderwijs).