Groot onderzoek onder bewoners Hoogvliet verrast

Transcriptie

1 Meer eigenwaarde door Groot onderzoek onder bewoners Hoogvliet verrast Jan Willem Duyvendak, Nanne Boonstra, Reinout Kleinhans en Lex Veldboer Herstructurering van een oude wijk kan de zelfwaardering van bewoners verhogen. Dat blijkt uit een grootschalig onderzoek onder bewoners van de Rotterdamse wijk Hoogvliet. Van middenklassers en sociale stijgers blijken achterblijvers weinig profijt te hebben. Mevrouw Henriques (niet haar echte naam) is een Antilliaanse uit Hoogvliet, met twee kinderen in de adolescente leeftijd. Ze werkt sinds kort 32 uur per week als administratief medewerker bij de gemeente Rotterdam. Dat doet ze nog niet zo lang; hiervoor was ze werkloos. Via haar zus raakte ze een paar jaar geleden betrokken bij het project Rotterdam werkt. Zo kon ze met behulp van de sociale dienst een opleiding volgen en uiteindelijk herintreden. Het werk bevalt de 45-jarige Henriques, die bijna de helft van haar leven in Nederland heeft doorgebracht, goed. Tegelijkertijd is ook haar woonsituatie Mevrouw Henriques ziet de gedwongen verhuizing uit Oudeland als vooruitgang voor zichzelf en haar kinderen erop vooruitgegaan. Vijf jaar geleden woonde ze nog in een klein appartement in de wijk Oudeland in Hoogvliet. Deze woning is in het kader van de grootschalige herstructurering inmiddels gesloopt. Mevrouw Henriques heeft er weinig tranen om gelaten, want ze had het daar al lang niet meer naar haar zin. Ze vertelt: Ik wilde weg uit Oudeland. De wijk ging achteruit. Daar wilde ik echt niet blijven wonen met mijn twee kinderen. Toen de sloopplannen er lagen, heeft Woonbron (de corporatie, red.) me eerst een woning aangeboden aan de achterkant van Oudeland, maar dat zag ik niet zitten. Het is een achterbuurt met veel problemen. Toen boden ze me deze nieuwe flat aan in Tussenwater. Hier ben hier erg blij mee, ook al betaal ik nu meer huur. Ik ben er zeker op vooruitgegaan. De nieuwe omgeving is veel gezonder voor mijn kinderen. Tijdens ons onderzoek naar de effecten van de herstructurering in Hoogvliet op de sociale mobiliteit kwamen we meer mensen tegen zoals mevrouw Henriques. Bewoners die de herstructurering aangrepen om hun oude overlast gevende buurt te ontvluchten om zo hun woon- en leefsituatie te verbeteren. Die verhuizing bleek vaak een boost te zijn om ook andere veranderingen in gang te zetten. Dat is opvallend, want meestal wordt het verband andersom geduid: mensen die (beter) werk vinden, gaan uitkijken naar een grotere woning in een betere omgeving. In Hoogvliet blijkt dat een prettiger woonmilieu mensen ook helpt nieuwe stappen te zetten om aan (ander) werk te komen. Natuurlijk, sloop kan ook de emotionele binding van mensen met hun woning en woonomgeving ruw verstoren. Maar er kan, in termen van sociale mobiliteit, iets voor terugkomen. Althans voor diegenen die zich opgesloten voelden in hun oude buurt. Vooral deze groep stelt dat hun sociale stijging (een andere baan, een hoger inkomen, meer ambities) aan de stedelijke vernieuwing te danken is. Andere stijgers zien dit eerder als een eigen verdienste. Grote operatie In 1999 startte in de Rotterdamse deelgemeente Hoogvliet een van de grootste herstructureringsoperaties van Nederland. Vijfduizend sociale huurwoningen werden gesloopt en vervangen. Met sociale en economische maatregelen werd bovendien beoogd dat elke individuele Hoogvlieter er beter van moet worden. Ook moest iedereen die dat wilde in Hoogvliet kunnen blijven wonen. Deze doelstellingen waren in ieder geval eind jaren negentig uniek in Nederland, 16

2 herstructurering Dankzij de nieuwe woning is er stabiliteit en rust om te studeren en te werken Foto: Arie Kieviet / HH Te slopen en nieuw gebouwde woningen in Hoogvliet, Rotterdam toen veel gemeenten nog droomden van vernieuwde wijken door de instroom van nieuwe middenklassenbewoners en door de uitstroom van bewoners die er minder goed voor stonden. Het ging in Hoogvliet niet zozeer om sociale cohesie, maar om sociale mobiliteit. We vroegen Hoogvlieters voor ons onderzoek wat er van dat doel is terechtgekomen. Daarvoor hielden we een enquête onder 1684 bewoners, mensen die in 1999 huurder waren, en nu nog steeds in de wijk wonen. We vroegen hun niet alleen naar de feitelijke vooruitgang (woning, werk, opleiding), maar ook of ze zelf ervoeren dat ze erop vooruit waren gegaan (ervaren sociale positie, kansen en persoonlijke ontwikkeling). Dergelijke uitingen van toegenomen zelfbewustzijn of hogere ambities zijn op zichzelf belangrijk en vaak een voorspeller van harde vooruitgang op termijn. No. 3 / maart 2008 Tijdschrift voor sociale vraagstukken 17

3 Leefbaarder Ons onderzoek laat zien dat weinig bewoners door de vernieuwing nu al objectief zijn gestegen op de sociaalmaatschappelijke ladder. Zo is 15 procent van de 1684 respondenten gestegen op de woonladder: van huur naar koop en/of van oud- naar nieuwbouw. Een kleiner aandeel heeft een cursus of (aanvullende) opleiding gevolgd. Circa 14 procent heeft een verbetering in de werksituatie beleefd, bijvoorbeeld een (betere) baan, een hogere functie of een vaste aanstelling gekregen. Met al deze verbeteringen steeg ook het inkomen. Met andere woorden: de objectieve stijging is nu nog moeilijk meetbaar. Dat komt deels door de relatief korte periode tussen de twee meetpunten, van 1999 en Harde sociale stijging neemt in de regel meer tijd in beslag, soms zijn er generaties mee gemoeid. Opvallend is dat veel respondenten wel zeggen dat het beter met hen gaat sinds Ze vinden dat hun leefomgeving leefbaarder en veiliger is geworden en een betere reputatie heeft gekregen. Dat vinden ze winst en het helpt ook bij de individuele sociale stijging. In een buurt waar de leefbaarheid onder druk staat, de openbare ruimte in slechte staat verkeert, veel wordt ingebroken en vernield en waar veel wordt verhuisd, hebben bewoners immers hun handen meer dan vol aan dagelijkse irritaties, spanningen en conflicten. De opknapbeurt van een aantal Hoogvlietse buurten heeft geleid tot meer rust, stabiliteit en een hogere kwaliteit van de fysieke leefomgeving. 1 Sommige bewoners zien dat ook als een move to opportunity : voor zichzelf en voor hun kinderen komen er meer perspectieven. Mevrouw Henriques is daar een goed voorbeeld van: ze ziet de gedwongen verhuizing uit Oudeland als vooruitgang voor zichzelf en haar kinderen. Door de rustiger en veiliger woonomgeving worden haar zoon en dochter minder blootgesteld aan criminele activiteiten op straat. Dankzij de nieuwe woning is er stabiliteit en rust om te studeren en te werken. Haar dochter volgt nu de studie hout en meubilering in Rotterdam. Ik ben blij dat mijn dochter niet omgaat met de meisjes uit Oudeland die nogal schaars gekleed over straat lopen, aldus mevrouw Henriques. Persoonlijke stijging Naast de al dan niet harde omgevingsfactoren is er ook sprake van persoonlijk ervaren stijging. Bij een deel van de bewoners heeft de vernieuwing de eigenwaarde verhoogd. Door de sloop van hun huis bleken zij ontvankelijker te zijn voor meer veranderingen in hun leven. Ondanks de gedwongen verhuizing zag zowel autochtoon als allochtoon kans zijn leefsituatie te verbeteren. Een assertief sociaal beleid hielp daarbij. Sociale professionals namen bewoners met zachte dwang en drang bij de hand, en kwamen dankzij de herstructurering makkelijker achter de voordeur. 2 Er werd een reeks sociale projecten en programma s uitgevoerd. Sommige programma s, zoals Lus di Trafiko, waren specifiek gericht op het vergroten van de kansen van Antillianen, een bevolkingsgroep met vaak een slechte reputatie. Hoewel Antillianen matig waren vertegenwoordigd onder onze geënquêteerden, zeggen juist zij dat ze hun sociale stijging te danken hebben aan de stedelijke vernieuwing. Gerichte inzet van middelen ten behoeve van deze groep werkt dus niet alleen; de groep ziet het zelf ook. Dit is om verschillende redenen een interessant resultaat. In de eerste plaats omdat achter de voordeur -beleid recentelijk onder vuur is komen te liggen vanwege kritiek op de Rotterdamse interventieteams (zie ook TSS 1-2 van dit jaar), die soms wel erg paternalistisch en opdringerig zijn. Hoewel wij de risico s van al te bemoeizuchtige professionals en Maatschappelijk stijgende Hoogvlieters danken meer aan sociale professionals dan aan andere bewoners met meer sociaal kapitaal te lompe interventies niet willen bagatelliseren, moeten we het kind niet met het badwater weggooien. Veel mensen die wij spraken, waren achteraf blij dat zij directief bij de hand waren genomen. Ze waren eenvoudigweg niet in staat om zich aan de eigen haren uit hun multiprobleem-moeras te trekken. Het succes van stevig assertief sociaal beleid is ook interessant vanwege de categorale aanpak (beleid gericht op één hele groep). Volgens de politieke mode van vandaag heeft categoraal beleid een slechte naam, zeker als het minderheden betreft. Ook Hoogvliet heeft inmiddels besloten geen groepsgericht beleid meer te voeren. Maar ons gunstige onderzoeksresultaat zou de beleidsmakers toch te denken moeten geven. Een ander opmerkelijk resultaat is dat de stijgende Hoogvlieters meer danken aan sociale professionals dan aan andere bewoners met meer sociaal kapitaal. Medewerkers van woningbouwcorporaties, van onderwijs- en zorginstellingen, Foto: Arie Kieviet / HH 18

4 Voor nieuwbouw, op de achtergrond woningen rijp voor de sloop van het Centrum voor Werk en Inkomen en opbouwwerkers speelden een grotere rol als bron van informatie en steun bij de zoektocht naar een andere baan of woning, de keuze van een opleiding of de schoolkeuze voor de kinderen. Mevrouw Henriques is bijvoorbeeld zeer te spreken over de attente medewerker van woningbouwcorporatie Woonbron die de moeite nam om een passende woning voor haar gezin te vinden. Doorstromers en middenklassers Een interessante categorie sociale stijgers in Hoogvliet, waar ook mevrouw Henriques onder valt, zijn de doorstromers. Deze bewoners zijn niet alleen doorgestroomd naar een nieuwe woning of soms zelfs een koopwoning, ze zijn er ook wat betreft werk en inkomen sinds 1999 op vooruitgegaan. Opvallend is dat zij deze verbeteringen primair toeschrijven aan de eigen prestaties en niet zozeer aan de stedelijke vernieuwing. Hoe dit ook zij, in het beleid wordt veel van dit type sociale stijgers verwacht. Ze blijven in de buurt, het gaat hun veel beter af in het leven. Maar kijken zij nu ook achterom naar degenen die minder succesvol zijn? Dat blijkt niet het geval te zijn. Evenmin als de middenklassers blijken de nieuwe stijgers de achterblijvers vooruit te helpen. Informatie over onderwijs en ander sociaal kapitaal blijken mensen bijna uitsluitend aan te boren in netwerken van No. 3 / maart 2008 Tijdschrift voor sociale vraagstukken 19

5 familie, vrienden, kennissen en al dan niet voormalige collega s. Daarbuiten spelen sociale professionals dus nog een belangrijke rol. Daarmee, en dat zeggen we met enige nadruk, is de aanwezigheid van doorstromers en kersverse middenklassers in Hoogvliet nog niet onbelangrijk. Doordat zij in Hoogvliet zijn blijven wonen, geven zij een signaal af van vertrouwen in de buurt en in de toekomst van Hoogvliet. Deze middenklassers zijn goed vertegenwoordigd in het lokale verenigingsleven en ze zorgen in belangrijke mate voor economisch draagvlak voor winkels en andere voorzieningen. Zonder dit kader zouden diverse voorzieningen, waarvan ook Hoogvlieters met een smalle beurs gebruikmaken, onder druk komen te staan. In beweging Al met al heeft de herstructurering in Hoogvliet relatief weinig bewoners direct op de maatschappelijke ladder doen stijgen. Wel is er dus sprake van hogere zelfwaardering bij bewoners te danken aan een combinatie van een nieuwe woning én assertief sociaal beleid. Stedelijke vernieuwing kan bewoners dus letterlijk en figuurlijk in beweging brengen. Al moeten sommigen wel zeer nadrukkelijk door professionals op hun kansen worden gewezen. Onze bevindingen werpen een nieuw licht op de discussie over sociaal en fysiek. Hoewel we begrip hebben voor diegenen die menen dat het in de stedelijke Stedelijke vernieuwing kan bewoners dus letterlijk en figuurlijk in beweging brengen vernieuwing soms te veel gaat over louter de fysieke aanpak, vinden we het niet adequaat die twee zo tegenover elkaar te zetten. Fysieke ingrepen blijken soms letterlijk het breekijzer voor sociale interventies te kunnen zijn. Dankzij de gedwongen herhuisvesting kunnen professionals op natuurlijke wijze achter de voordeur komen. De ervaring leert dat veel bewoners daar dankbaar voor zijn. Bovendien blijken bewoners die fysiek mobiel moeten worden soms meer geneigd om te gaan werken aan sociale mobiliteit. Daarmee voeren we bepaald geen pleidooi voor grootschalige sloop. Maar als sloop dan toch onvermijdelijk is, moet dat momentum wel worden benut voor sociale doeleinden. Tot slot, bij de aanpak van de prachtwijken ligt de nadruk momenteel sterk op sociale projecten op het gebied van leefbaarheid, opvoedingsondersteuning en sociale cohesie. Na de startperiode van de stedelijke vernieuwing, waarin aanvankelijk het stapelen van de stenen centraal stond, is dit een verademing. Maar het is de hoogste tijd om een volgende stap te zetten in het debat over en de praktijk van de stedelijke vernieuwing. We moeten meer nog dan voorheen nagaan hoe sociaal en fysiek op een intelligente en efficiënte wijze met elkaar kunnen worden verknoopt. Dat betekent ook de ogen openhouden voor ogenschijnlijk paradoxale, onverwachte effecten van fysieke en sociale ingrepen op de perspectieven van zittende bewoners van stedelijke vernieuwingswijken. Veel mensen die wij spraken, waren achteraf blij dat zij directief bij de hand waren genomen Jan Willem Duyvendak is algemeen hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Amsterdam. Nanne Boonstra is onderzoeker bij het Verwey-Jonker Instituut. Reinout Kleinhans is onderzoeker bij Onderzoeksinstituut OTB in Delft. Lex Veldboer is als onderzoeker verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Literatuur Berg, M. van den, Dat is bij jullie toch ook zo? Gender, etniciteit en klasse in het sociaal kapitaal van Marokkaanse vrouwen. Amsterdam: Aksant, 2007 Deelgemeente Hoogvliet (1999) Hoogvliet, eigenzinnige stad. Investeringsplan voor strategische wijkaanpak. Zie ook de documentatie over Hoogvliet op de website van het KEI Kenniscentrum ( Veldboer, L., Op zoek naar de voorbeeldige middenklasse. Sociologie, jrg. 2, nr. 3, p , 2006 Veldboer, L., J.W. Duyvendak e.a., In beweging brengen en richting geven. Herstructurering en sociale stijging. Uitgave deelgemeente Hoogvliet, 2007 ( VROM-raad, Stad en stijging. Sociale stijging als leidraad voor stedelijke vernieuwing. Advies 054. Den Haag: VROM-raad, 2006 Noten 1 Zie ook: Kleinhans, R., Sociale implicaties van herstructurering en herhuisvesting. Amsterdam: IOS Press, Cornelissen, E. en T. Brandsen, Handreiking Achter de voordeur. Een verkennend onderzoek naar zeven grootstedelijke achter de voordeur -projecten. Rotterdam: SEV,