Wat zul je leren? Samenvatting schilderijen op paneel Inhoudstafel
|
|
- Janne Meyer
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1
2 3 Wat zul je leren? Dat 17de eeuwse schilderijen een gelaagde structuur hebben Welke materialen in schilderijen voorkomen Hoe de technologische evolutie van de mens de schilderkunst heeft beïnvloed Samenvatting Dit hoofdstuk gaat voornamelijk over schilderijen op paneel die vóór de 20ste eeuw werden gemaakt. Het beschrijft de laagsgewijze opbouw en de materialen die in elke laag voorkomen, en hoe de schilderkunst technologisch evolueerde. Inhoudstafel 1. Inleiding 4 2. Opbouw van een schilderij op paneel 5 3. Beschrijving van de voornaamste lagen Drager Lijmlaag Grondlaag Aanlegtekening Verflaag Vernislaag Technologische evolutie in de schilderkunst De mythe van Jan van Eyck als uitvinder van de olieverf Pieter Bruegel de Oude en het toetsmatig schilderen Pieter Paul Rubens, meester van opaak en transparant Het pleinairisme of de kunst in de vrije natuur 14
3 4 1. Inleiding We vinden in heel Europa schilderijen terug uit vroegere tijden. Toch wordt de schilderkunst gemakshalve opgedeeld in een beperkt aantal bloeiperiodes. Zo waren Vlaanderen en Italië bijvoorbeeld de belangrijkste kunstcentra van de 14de tot en met de 17de eeuw. Deze centra worden omschreven als de noordelijke traditie of ten noorden van de Alpen en de zuidelijke traditie of ten zuiden van de Alpen. Dit simplistische beeld is uiteraard niet volledig omdat er in die tijd ook buiten Vlaanderen en Italië volop werd geschilderd, maar deze voorstelling reduceert de ingewikkelde werkelijkheid tot zijn essentie. In de 19 de en 20 ste eeuw volgen de bloeiperiodes en kunststromingen elkaar steeds sneller op. De twee belangrijkste schildercentra in het Europa van de 14 de tot de 17 de eeuw We mogen stellen dat de schilderstechnologie vóór de 20ste eeuw in één bepaalde periode en streek zeer gelijkaardig is. Bijvoorbeeld, schilderijen uit Vlaanderen uit de 16 de eeuw hebben een typische opbouw die van de Italiaanse verschilt. In dit lespakket is het onmogelijk om deze grote variatie aan schilderstechnieken toe te lichten. Daarom beperken we ons in dit hoofdstuk tot één interessant voorbeeld, nl. paneelschilderijen die in Vlaanderen vóór de 20ste eeuw werden vervaardigd. Het gebruik van paneel in de schilderkunst kende in Vlaanderen een hoogtepunt in de 14 de tot de 16 de eeuw. Daarna werd paneel steeds meer vervangen door doek. Toch bleef men in onze contreien tot en met de 19de eeuw op paneel schilderen. De schilderstechnologie varieerde niet alleen per streek, maar ook per periode. Dit aspect zal aan het eind van dit hoofdstuk aan bod. Ga op zoek naar een drietal schilderijen die ten noorden en een drietal schilderijen die ten zuiden van de Alpen zijn gemaakt. Vergelijk en bespreek de verschillen.
4 5 Bij het bekijken van schilderijen op paneel wordt niet direct duidelijk dat dit soort kunstwerken een gelaagde structuur bezit. Daarom wordt eerst de typische opbouw van deze schilderijen beschreven. Let wel, er bestaan allerlei variaties op deze stratigrafie. De meeste van deze variaties kunnen echter wel omschreven worden met de aangeleerde terminologie. Daarna gaan we dieper in op enkele belangrijke lagen. De verflaag is de belangrijkste en verdient een uitvoerige beschrijving. Daarom komt ze in het volgende hoofdstuk uitgebreid aan bod. 2. Opbouw van een paneelschilderij De gelaagde opbouw van een schilderij is zo belangrijk omdat ze een grote rol speelt bij haar esthetische kwaliteiten. Zo wordt de lichtkracht van een werk van Rogier van der Weyden ( ) of Pieter Bruegel (1520/ ) in ruime mate bepaald door de reflecterende witte grondlaag. En het is de rode imprimatura die aan een doek van de Franse schilder Nicolas Poussin ( ) gloed verleent. Zoek via het internet enkele schilderijen op van Rogier van der Weyden. Gebruik hiervoor een zoekmachine (bv. google). Hieronder wordt de typische lagenopbouw van een Vlaams schilderij op paneel getoond (in dwarsdoorsnede). In deze stratigrafie hebben we gekozen voor een schilderij met imprimatura. Schilderij op paneel uit de Vlaamse traditie in dwarsdoorsnede Een schilderij wordt steeds op een drager geschilderd. In dit voorbeeld is de drager een eikenhouten paneel. De vlakgeschaafde en geschuurde voorzijde wordt met een dunne gelatinelijm ingestreken. Deze voorverlijming isoleert de drager van de bovenliggende lagen en voorkomt zo dat de volgende lagen in het hout dringen. Om het paneel nog gladder te maken, brengt men dan één of meerdere lagen van een mengsel van krijt (CaCO 3 ) en gelatinelijm aan. Deze grondlaag kan perfect worden gladgeschuurd. Zo krijg je een wit, egaal oppervlak. De absorptiekracht van de grondlaag wordt gereduceerd door deze met een afsluitlaag van gelatinelijm te bedekken. Anders zou de olie uit de verflaag te veel in de krijt-lijmlaag dringen. In sommige gevallen wordt de grondlaag daarna met een uniforme, dunne, gekleurde verflaag
5 6 ingesmeerd. Deze laag wordt aangeduid met de Italiaanse term imprimatura. Vervolgens maakt de kunstenaar een houtskooltekening bovenop de imprimatura, en als hij daar tevreden mee is wordt deze met inkt overtrokken en worden de resten van de houtskooltekening weggeveegd. Hierop komen de verschillende verflagen die beschermd wordt door een transparante vernislaag. Leg aan studiegenoten die dit vak niet volgen in ongeveer 5 minuten uit hoe een schilderij is opgebouwd. Zoek naar het nodige illustratiemateriaal in de tentoonstelling of zoek extra informatie op het internet. Teken op basis van de informatie die je verderop in dit hoofdstuk vindt over schilderijen gemaakt in de zuidelijke traditie de vermoedelijke dwarsdoorsnede. Welke hedendaagse varianten op volgende materialen zijn in een winkel voor (kunst)schildersbenodigdheden te vinden: gelatinelijm krijt paneel houtskool 3. Beschrijving van enkele lagen De vorige paragraaf beperkte zich tot een beknopt overzicht van de gelaagde opbouw van een schilderij. Hieronder wordt er dieper ingegaan op een aantal lagen zoals de drager, de grondlaag, de lijmlaag en de vernislaag. In het laatste onderdeel van dit hoofdstuk worden een aantal variaties in de opbouw toegelicht Drager In de westerse wereld werden houten panelen sinds de middeleeuwen als drager gebruikt. Panelen werden door vakkundige houtbewerkers vervaardigd: de paneelmakers. Aan de achterkant vinden we soms de ponsmerken van deze paneelmakers of de keurbrandmerken van de Sint-Lucasgilde terug Afbeelding 1a: Voorkant van een schilderij op paneel Afbeelding 1b: Achterkant van een schilderij op paneel
6 7 Een kunstenaar gebruikte meestal hout dat op de plaatselijke markt beschikbaar was: in Italië was dat voornamelijk populier en in de Nederlanden eikenhout afkomstig uit de Oostzeegebieden. Populier heeft veel meer barsten en knoeten in het hout. Daarom werden op de voegen van Italiaanse panelen vaak stroken linnen gekleefd. Het is ook mogelijk dat het volledige paneel met doek werd overplakt. Pas daarna werd de grondlaag aangebracht. Zoek via een zoekmachine op het internet waar de oostzeegebieden liggen Gebruiken hiervoor de termen ooszeegebied, oostzeegebieden, oostzee-gebied, oostzee gebied en oostzee. Intermezzo: Schilderen op doek Er zijn veel meer dragers mogelijk dan alleen een houten paneel. Ook een vel papier, een koperen plaat, een rotswand, een muur, of een linnen doek vastgespijkerd op een houten raam kunnen hiervoor dienst doen. Het gebruik van schildersdoek als drager werd in rond 1460 in Italië geïntroduceerd, Vlaanderen volgde iets later. Gedurende 200 jaar gebruikten schilders zowel paneel als doek, maar uiteindelijk werd textiel de meest populaire drager. Doek is praktischer voor grote formaten, het is lichter en kan opgerold en daarmee makkelijker vervoerd worden. Een schilderij op doek heeft grotendeels dezelfde opbouw zoals in de vorige paragraaf beschreven. De krijt-lijmlaag werd wel vervangen door een olieverfgrondlaag op basis van loodwit, omwille van de grotere soepelheid. Als je een schilderij op doek van nabij bekijkt zie je vrijwel altijd de textielstructuur door de dun aangebrachte bovenliggende lagen. Een paneelschilderij is veel gladder dan een schilderij op doek en verraadt weinig van zijn constructie. Na verloop van tijd ga je meestal wel de voegen in het beeldoppervlak zien door het werken van het hout. Linnen doek opgespannen op een houten raam Afbeelding 2a: Voorkant van een schilderij op doek Afbeelding 2b: Achterkant van een schilderij op doek
7 8 Bekijk de schilderijen in het museum van nabij. Zoek vier werken met een verschillende drager. Noteer naam van de kunstenaar, titel van het werk en type drager Lijmlagen Lijm is een kleverige substantie waarmee objecten met elkaar verbonden worden. Een algemenere naam voor lijm is dan ook hechtmiddel. Lijm bestaat uit lange polymeerketens. Deze ketens dienen stevig aan het oppervlak van beide objecten te hechten, maar tevens sterk onderling te vervlechten, zodat de lijmlaag een grote eigen sterkte heeft. De eigen sterkte van het hechtmiddel wordt bepaald door de lengte van de polymeermoleculen, hun vorm en hun onderlinge wisselwerking (vanderwaalskracht en waterstofbruggen). Tijdens het productieproces van een paneelschilderij werden er twee lijmsoorten gebruikt: (a) caseïnelijm en (b) gelatinelijm. Caseïnelijm werd gebruikt om de voegen van het paneel te lijmen, gelatine voor de voorlijming, de aanmaak van de grondlaag en voor de afsluitlaag. (a) Caseïnelijm Caseïne is een proteïne die in de melk van zoogdieren voorkomt. Koeienmelk bijvoorbeeld bevat 5% vet, 5% lactose (een koolhydraat) en 3 tot 5% proteïnen. De belangrijkste proteïne in melk is caseïne. In een zuur milieu wordt de onoplosbare vorm van caseïne gevormd waardoor deze neerslaat in poedervorm. Vroeger werd de caseïne uit plattekaas gehaald. Caseïnelijm wordt gemaakt door het poeder in een basische oplossing, zoals ammoniak, te brengen. Vroeger werd ongebluste kalk (Ca(OH) 2 ) als base gebruikt. Caseïnelijm is veel moeilijker te maken dan gelatinelijm, maar is wel veel sterker. (b) Gelatinelijm Dierlijke beenderen bestaan uit een mengsel van tricalciumdifosfaat (Ca 3 (PO 4 ) 2 ), levende cellen en een vezelige, elastische proteïne gekend onder de naam collageen. Het beenmerg bestaat uit proteïnen en vetten. Huiden en pezen bevatten ook heel wat collageen. Bij kamertemperatuur is gelatine een hard product, maar opgelost in warm water wordt het een kleverige vloeistof. Bij afkoeling vormt zich een gel die na droging opnieuw uithardt. Kookt men gelatine in water, dan neemt het klevend vermogen af. Er bestaan verschillende soorten gelatinelijmen: huidenlijm, beenderlijm en vislijm. Zoek via een zoekmachine op het internet met welke dieren huidenlijm en beenderlijm wordt gemaakt. Zoek ook met de Engelse termen "hide glue" en "bone glue".
8 Grondlaag Ten noorden van de Alpen gebruikte men in de 14de tot 17de eeuw een mengsel van gelatinelijm en krijtpoeder (CaCO 3 ) als grondlaag; ten zuiden van de Alpen gebruikte men gelatinelijm met gips (CaSO 4.2H 2 O). In Italië was er meer gips dan krijt voorhanden. Italiaanse grondlagen zijn gewoonlijk iets dikker, omdat het met doek beplakte oppervlak minder egaal is dan de Vlaamse eikenhouten panelen. Sommige 17deeeuwse paneelschilderijen uit de noordelijke Nederlanden hebben zeer dunne of zelfs helemaal geen grondlaag. Afbeelding 3: Onafgewerkt schilderij op doek; merk de witte grondlaag in de lucht en in het water 3.4. Aanlegtekening Voor een kunstenaar begint te schilderen, maakt hij een tekening. Deze tekening kon eerst op papier uitgewerkt worden en dan overgebracht, of rechtstreeks op de grondlaag aangebracht worden. Als de kunstschilder tevreden was met de houtskooltekening werd deze overtrokken met penseel en inkt, waarna de houtskoolresten werden weggeveegd. Met behulp van infraroodfotografie kunnen we nu deze aanlegtekening onder de verflagen waarnemen. Sommige kunstenaars gebruikten zwart of rood krijt. Deze laatste kleur kan met infrarood niet zichtbaar gemaakt worden. Neem enkele houttakjes en plaats deze in een proefbuis. Sluit de proefbuis af met een stop en breng een glazen buis doorheen de stop. Warm de proefbuis op. Kijk wat er met de takjes gebeurt. Laat even afkoelen en test nu je zelfgemaakte houtskool op papier.
9 10 Afbeelding 4: Detail van een schilderij Infraroodfoto van hetzelfde detail. Let op de verandering van het linkerbeen van de man 3.5. Verflaag Een verflaag kan bestaan uit verschillende gekleurde lagen op elkaar. Vaak werd de grondlaag met een egale dunne gekleurde laag bedekt, de imprimatura. De imprimatura bepaalt de sfeer in de geschilderde afbeelding. Zo is voor een landschap bij maanlicht een zwarte imprimatura aanbevolen, terwijl voor een warm interieur best een rode grondlaag wordt gebruikt. De materialen waaruit de verflaag bestaat, komen in het volgende hoofdstuk uitgebreid aan bod. Hieronder wordt alleen over de opbouw van de verflaag gesproken. a) Laagsgewijze opbouw De kunstenaar kan plaatselijk een onderschildering aanbrengen, afhankelijk van de compositie van zijn schilderij. Zo brachten de Italiaanse primitieven (13de eeuw) steeds een laag groene aarde aan onder de huidpartijen. Dit gaf deze huidpartijen een erg speciale uitstraling. Er kan ook worden gewerkt met een aanzet. Dit is een schetsmatige voorbereiding, uitgevoerd met verdunde verf. In deze laag gaat de aandacht vooral uit naar de licht-donker-verdeling en de algemene kleurharmonie. In de opschildering worden alle details van de afbeelding uitgewerkt. Glimlichtjes in de ogen en op het neustopje worden als accenttoetsen het laatste opgebracht. Subtiele kleurovergangen worden geschilderd door een transparante glacis op de opschildering aan te brengen. Bij deze schildertechniek laat men de aangebrachte verflaag eerst voldoende drogen, vooraleer de volgende, zeer dunne en transparante laag wordt aangebracht. Een gele opschildering met een blauwe glacis wordt een groen kleurvlak waarin mooie schaduwpartijen aangebracht kunnen worden. b) Nat-in-nat techniek Snelle schilders zoals Frans Hals ( ) kozen voor de alla prima techniek. Hierbij wordt het schilderij in één zittijd afgewerkt. Er wordt nat-in-nat geschilderd, zonder tussenliggende droging, zodat alle verftoetsen deel uitmaken van een zelfde verffilm. In de 19de eeuw wordt deze techniek bij het pleinairisme landschapschilders die buiten werkten veelvuldig toegepast. Zoek in het museum naar een typisch voorbeeld van de techniek alla prima en van de laagsgewijze opbouw
10 Vernislaag Een vernislaag is in principe een kleurloze, transparante film op de verflaag. Hij bestaat uit hars, verdund in een oplosmiddel. Wanneer het solvent verdampt komen de moleculaire ketens dichter bij elkaar totdat ze via de vanderwaalskrachten elkaar aantrekken en zodoende een vaste stof vormen. Dit proces noemen we fysische droging. Een veel gebruikte harssoort voor het maken van vernissen was colofoniumhars, het restproduct van de terpentijndistillatie. Harsen werden ook in lijnolie gesmolten om als protectielaag gebruikt te worden. De vernislaag isoleert het schilderij van de buitenwereld. Ze beschermt tegen stof, vocht, vet en andere onzuiverheden. Omdat de verflaag wordt afgesloten van de lucht (zuurstof) vertraagt de vernislaag de droging van de olieverf, zodat deze minder snel uithard en langer zijn flexibiliteit behoudt. Vernis kan ook van esthetisch belang zijn. Het geeft het kunstwerk glans en maakt de kleuren intenser. Een vernislaag kan wel gaan vergelen waardoor de kleurintensiteit weer afneemt. Meer informatie hierover vind je in hoofdstuk drie. 4. Technologische evolutie in de schilderkunst Er wordt vaak te snel verondersteld dat schilders tot en met de 17de eeuw hun verf zelf maakten, terwijl men er voor de 18 de en 19 de eeuw vanuit gaat dat kunstenaars al hun benodigdheden bij professionele verfhandelaars kochten. De veronderstelling gaat vaak nog een stap verder. De 18 de en 19 de eeuwse schilders zouden nog maar weinig interesse hebben in hun schildersmaterialen, waardoor de technische kwaliteit van hun schilderijen sterk daalde. Alhoewel deze technologische evolutie niet volledig fout is, moeten er bij dit verhaal enkele opmerkingen geplaatst worden. Zo werden er in de 15de eeuw heel wat pigmenten in de natuur gevonden, maar de synthetische pigmenten werden toen reeds bij de drogist aangekocht. De belangrijkste taak van de kunstenaar was het fijnmalen van zijn pigmenten, wat een arbeidsintensief en langdurig proces was, aangezien de pigmentkorrels extreem fijn moesten zijn. In de schilderijen van Jan Van Eyck (voor ) vinden we pigmenten terug die in de Lage Landen niet in de natuur voorkomen, zoals de halfedelsteen lapis lazuli. Deze pigmenten werden uit verre oorden ingevoerd. Verhandelde pigmentpoeders werden soms met goedkopere producten versneden, wat als een vorm van oplichterij werd ervaren. De kleur die bekend staat als vermiljoen (HgS) is rood en deze kleur wordt gemaakt door alchemie en bereid in een retort (sublimeerkolf). Ik laat de methode hiervoor achterwege, omdat het te langdradig zou zijn om in mijn bespreking alle methoden en recepten uit te leggen want, indien je er de moeite voor wilt doen, zul je zeer veel recepten vinden, en zeker als je het vraagt aan de broeders. Maar ik raad je aan dit vermiljoen bij de drogist te kopen, zodat je geen tijd verliest met de vele manieren om het te maken. En ik zal je leren hoe je het moet kopen en hoe je goede vermiljoen moet herkennen. Koop steeds ongebroken vermiljoen, geen vergruisde of vermalen. De reden? Omdat het gewoonlijk wordt aangelengd met rode menie (Pb 3 O 4 ) ofwel met gemalen baksteen. (Uit Cennino Cennini, Het handboek van de kunstenaar, ca De tussen haakjes geplaatste informatie is van de hand van de schrijver van dit lespakket)
11 12 Hieronder worden aan de hand van verschillende kunstenaars enkele aspecten geschetst van de technologische evolutie in de schilderkunst De mythe van Jan van Eyck als uitvinder van de olieverf Jan Van Eyck, de schilder van Het Lam Gods (St. Baafskathedraal in Gent), wordt als één van de grootste vernieuwers uit de geschiedenis van de schilderkunst beschouwd. Met hem wordt ook de glorietijd van de 15de eeuwse schilderkunst in Vlaanderen ingeluid. Als één van de allereersten in de schilderkunst maakte hij gebruik van olieverf om monumentale paneelschilderijen met de fijnheid van miniaturen te vervaardigen. Tot op dat moment gebruikten schilders temperaverf. Deze verfsoort werd gemaakt door een pigment met het eigeel van kippeneieren te mengen. Temperaverf mist niet alleen de kleurkracht en de glans van olieverf, maar het is ook nog moeilijk uit te strijk en droogt heel snel. Kleurovergangen konden enkel verkregen worden door de verf in dunne streepjes naast elkaar te zetten: een tijdrovende bezigheid. Door deze innovatie konden schilders als Rogier Van der Weyden, Dirk Bouts (1410/ ), Hugo Van der Goes (ca ), Jean Fouquet (ca ca.1480) en Hans Memling (ca ) hun roem vestigen. Zij zijn in de schilderkunst bekend geworden als de Vlaamse Primitieven, een titel die in de 19de eeuw werd bedacht. Het verhaal over de uitvinding van olieverf door Jan Van Eyck vinden we voor het eerst terug in het boek De levens van de meest excellente Italiaanse Architecten, Schilders en Beeldhouwers dat door Giorgio Vasari in 1550 te Firenze werd geschreven. Hierin vinden we de volgende passage: Van Eyck had een paneelschildering afgewerkt, in tempera, en er een vernislaag op aangebracht. Hij zette zijn werkstuk te drogen in de zon, zoals toen gebruikelijk. Was het omwille van de zonnewarmte of slecht gelijmde voegen, het paneel barstte en ruïneerde het schilderij. Misnoegd over dit voorval begon Jan Van Eyck te zoeken naar een vernis die kon drogen in de schaduw. Na veel onderzoek ondervond hij dat lijnolie en notenolie het beste drogen en begon hij te experimenteren met het mengen van zijn pigmenten met deze oliën. Niet alleen ontwikkelde hij een verf die vrij resistent was en ongevoelig voor water, maar ook een brilante kleuruitstraling had. Bovendien kon met deze verf makkelijk vloeiende kleurovergangen gemaakt worden, véél makkelijker dan met tempera. Hij vervaardigde een groot aantal werken met deze nieuwe techniek en zijn faam spreidde zich over gans Europa. Op het einde van zijn leven gaf hij zijn technologie door aan enkele leerlingen. Hoewel olieverfschilderijen vanuit Vlaanderen werden uitgevoerd naar alle vorstenhoven van gans Europa, bleef de technologie een lokaal geheim. Of het verhaal volledig op waarheid berust is niet te achterhalen. Vasari leefde ruim honderd jaar na Jan Van Eyck. Probeer zelf maar eens een gebeurtenis te herinneren die een eeuw geleden plaatsvond en die slechts door mondelinge overlevering tot bij jou kwam. De uitstraling van Van Eycks schilderijen en de vrij vage tekst van Vasari hebben aanleiding gegeven tot
12 13 massa s hypothesen en er is voldoende over dit onderwerp geschreven om een ganse boekenkast te vullen. Intermezzo: Het boek De Diversis Artibus van Theophilus De monnik Theophilus schreef in de 12de eeuw het boek De Diversis Artibus. Dit werk omvat drie delen die handelen over schilderkunst, glaskunst en metaalbewerking. In Boek 1, hoofdstuk 20 beschrijft hij de manier waarop lijnolie uit vlaszaad moet worden geperst. Het gaat hier om de oudste West-Europese geschreven bron waarin we het gebruik van olieverf terugvinden. Toch beperkte het gebruik van olieverf zich tot buitenschilderwerk en decoratieve toepassingen zoals uithangborden, schilden, wapens en schepen. Jan Van Eyck heeft misschien niet de olieverf ontdekt, het was zijn verdienste om een verfsoort, die diende voor het rudimentaire decoratiewerk, om te vormen tot een fijnschilderverf Pieter Bruegel de Oude en het meer toetsmatig schilderen Een schilderij moet eruit zien als een juweel, dachten de Vlaamse Primitieven. Ze dreven hun techniek dan ook op tot ongekende hoogten. Zelden zou men in de kunstgeschiedenis zulke uitgewerkte en verzorgde werkstukken zien. Men kan nauwelijks borstelstreken onderscheiden, zo goed werden de kleurpasta s uitgewreven en uitgedast. Hierin zou verandering komen in de 16 de eeuw met Pieter Bruegel de Oude ( ). De olieverftechniek was volledig ingeburgerd en kunstenaars zochten naar nieuwe wegen in de schilderkunst. Pieter Bruegel de Oude vond het fantasievolle verhaal blijkbaar belangrijker dan de hyperrealistische weergave van de dingen. We kunnen dit bijna vergelijken met het huidige stripverhaal, mooi getekend maar met een vertellend scenario. Hij wou ook sneller werken. De toeschouwer heeft geen glad uitgewerkte verflaag nodig om de suggestie van bijvoorbeeld het plooienspel van een mantel te begrijpen. Hij begon de schoonheid van de penseelstreek te cultiveren. Dat had hij gemeen met de oosterse schildermeesters. De schriftuur van het penseel en de afwisseling van de verfeffecten die dat met zich bracht, kwamen tot uiting in zijn werk. Een gevolg van deze evolutie was een minder stijve schildertechniek. Het beeldvlak kon meer vibreren; het schilderij werd schilderachtiger. De ondergrond gaat zichtbaar zijn rol spelen in de doorschijnende delen van de compositie. Pieter Bruegels oudste zoon, Pieter Breughel de Jonge ( ) zal de techniek van zijn vader overnemen en een atelierproductie ontwikkelen die we bijna industrieel mogen noemen. Dit had nooit gekund met de verzorgde, trage werkwijze van de Vlaams Primitieven Pieter Paul Rubens, meester van opaak en transparant Dat sommige donkere kleuren, bruinen en blauwen, mooier waren als ze transparant werden opgebracht, wist Rubens ( ) maar al te goed. Deze pigmenten geven hun maximale kleurwaarde wanneer ze gemengd worden met wat meer bindmiddel en zo de witte ondergrond er kan doorschijnen. Door met de verfdikte te spelen was hij in staat om vele kleurnuances met één en dezelfde verf te verkrijgen. De kleur kon natuurlijk ook met witte verf verlicht worden, maar dan kregen de verven een pastelachtige tint, en dat was niet zijn bedoeling.
13 14 Wat hij ook ondervonden had de olieverfschilderkunst was intussen zo n slordige tweehonderd jaar oud was dat licht beter weerkaatst wanneer je witte toetsen wat dikker opbrengt, met enig reliëf in de borstelstreken. Zo kan de glans op een harnas, de reflectie op een wijnglas, een glimlichtje op een neus of de flikkering van de ogen geïntensiveerd worden met een kloddertje witte verf. Vooral in zijn beroemde schetsen paste Rubens ten volle deze wisseltechniek toe. Vermits bij een schets, in tegenstelling tot een afgewerkt schilderij, sowieso karig wordt omgesprongen met de verfmiddelen, maakte de meester er een zaak van om met een minimum aan materie een maximum aan effect te sorteren. En hij slaagt er wonderwel in om met enkele transparante bruine toetsen zijn figuren te suggereren. Deze figuren krijgen volume door een subtiele schaduwwerking en de dikker aangebrachte hoge lichten. Het geheel wordt verlevendigd met enkele kleurtoetsen. Om dit licht-donker-effect te verbeteren zette Rubens een warmgrijze imprimatura op zijn witte grondlaag. Hij bracht deze met een grove borstel, streepsgewijze aan. Door de streperige imprimatura gaf Rubens zijn schilderijschetsen een tintelende, vibrerende achtergrond. Op dit grijs, dat hij als halftoon gebruikte, kwamen zijn witte accenten beter uit. De halftoon is de zone tussen de bruine schaduw en de lichtere zones. Waar de Vlaamse Primitieven zó fijn trachtten te werken dat alle borstelstreken versmolten door het uitwerken met de dasborstel en hun schilderijen daardoor iets onwezenlijks kregen, gaat men in de 17 de eeuw de kloeke penseeltoets waarderen en cultiveren. Rubens was daar een meester in. Rembrandt van Rijn ( ) gaat nog een stapje verder en durft zijn verf ook met een paletmes aan te brengen. Frans Hals, de toetsenvirtuoos bij uitstek, zal tot ver in de 19 de eeuw zijn stempel drukken op de schilderkunst Het pleinairisme of de kunst in de vrije natuur Kunstenaars hebben het muffe atelier altijd willen ontvluchten. De Italiaanse, pedagogisch gerichte schilder-schrijver Cennino Cennini merkte op het einde van de 14 de eeuw al op dat de natuur de beste leermeester is en dat debuterende kunstenaars er hun voordeel mee doen zoveel mogelijk naar de natuur te werken. Afbeelding 5: Voorbeeld van een klein schilderij dat buiten werd geschilderd. Kunstenaars trokken dus op pad om schilderachtige motieven vast te leggen. Zo brengt Pieter Bruegel de Oude mooie Alpentekeningen mee van zijn Italiëreis. Maar dit alles beperkte zich aanvankelijk tot tekeningen. Wie oude
14 15 voorstellingen van schilderateliers bekijkt we vinden die op schilderijen waar St.-Lucas de Madonna portretteert ziet een vrij omslachtige infrastructuur: omvangrijke schildersezels, verf in potjes of mosselschelpen, een hulpje dat de verf wrijft op een zware porfiersteen. Dit sleur je niet zomaar even naar buiten om een landschapje in de vrije natuur te konterfeiten. Landschappen werden dan ook in het atelier vervaardigd aan de hand van schetsen. Waterverf kan makkelijk in afgesloten potjes of onder de vorm van gedroogde blokjes in een verfdoos worden vervoerd; voor olieverf was dit niet mogelijk. De eigenschap van deze verf om bij droging een vel te vormen speelde de kunstschilders parten. Aanvankelijk probeerde men dit probleem op te lossen door olieverf op te bergen in een lederen buideltje of eentje van varkensblaas. Met een spijker werd een gaatje geprikt waardoor de verf op het palet kon geknepen worden. De spijker zelf diende als afsluiting. Op het einde van de 18 de eeuw kwam hierin verandering door de ontwikkeling van de verftube. Eenmaal de tinnen tube met schroefdop in gebruik kwam kon de verf, afgesloten van licht en lucht, langer bewaard worden en kon de kunstenaar op pad. Een neveneffect van deze evolutie was de geïndustrialiseerde verfproductie. Verf wrijven werd de kunstenaar uit handen genomen. En die was daar niet rouwig om. Eenmaal het transportprobleem van olieverf opgelost was kon de kunstschilder toegeven aan zijn drang om het atelier te verlaten. Dit bracht nog andere praktische problemen met zich, zoals daar zijn: een min of meer comfortabele zitplaats, een bruikbaar werkvlak of ezel en het vervoer van al dit materiaal. Prompt ontwikkelde het menselijke vernuft uitschuifbare veldezels, opklapbare paletten die in het deksel van een schilderskist passen en driedelig samengestelde steunstokken. Er kwamen handige handezeltjes op de markt: doosjes waarvan het deksel, met duimgat, het palet vormde en waar een aantal kleine paneeltjes konden ingeschoven worden. Sommige Engelse 19 de eeuwse aquareldozen waren eveneens voorzien van een uitklapbaar steunsysteem om de waterverfminnende reiziger in staat te stellen onderweg een borstelstreekje te wagen. Zou William Turner ( ) zo n doos gebruikt hebben voor zijn subtiele kleine landschapjes? Voorbeeld van een handezel Twee natte doeken kunnen met klemmen eenvoudig worden getransporteerd.
15 16 Het summum van dit soort mobiel meubilair was de zogenaamde kofferezel, een schilderskist waaruit pootjes schoven, een ezeltje omhoog klapte, evenals een rudimentair zitje en waarbij de kist zelf dienst deed als tafel en vergaarbak voor tubes, penselen, olie- en terpentijnflesjes. Men ziet dergelijke dingen soms nog op de Place-du-Tertre te Parijs. Maar hoe vervoer je een nat olieverfschilderij? Hiervoor werden speciale klemmen ontwikkeld die op de rand van het doek worden vastgemaakt. Klemsporen in de verf konden in het atelier worden bijgewerkt of werden bedekt door de sponning met het inlijsten. De meest handige modellen zijn voorzien van een handvat. Alle bekende klemtypes bieden plaats voor twee schilderijen. Dit verhoogt natuurlijk de veiligheid van het beschilderde oppervlak dat langs de binnenkant wordt gemonteerd. Los van de louter materiële problemen staat de buitenschilder voor andere, onverwachte uitdagingen. Hij is afhankelijk van de weersomstandigheden: regen, wind, sneeuw en ijs, naast bewolking, brandende zon of schaars maanlicht. Zo vinden we in de pleinairschilderkunst weinig of geen landschappen in de regen. Sneeuwzichten komen iets meer voor, maar men kan zich het ongemak inbeelden van de kunstenaar met verkleumde vingers en bevroren voeten. Minder voor de hand liggend maar niet onbelangrijk is de vluchtigheid van het zonlicht. Met het uur verlengen de schaduwen en een wolkje voor de zon verandert de hele atmosfeer. Dit euvel keerde de Franse kunstenaar Monet ten goede door een prachtige reeks schilderijen te maken van de kathedraal van Rouen, in de meest wisselende omstandigheden. Dit alles bracht een verandering teweeg in de schilderstijl. Kunstenaars gingen alla prima werken; met deze term wordt aangeduid dat het schilderij in één beurt werd afgemaakt. Geen glacis, geen laagsgewijze opbouw, geen hernemingen, niet teveel details, geen gepietepeuter. Hierdoor werden schilderijen schetsmatiger. De schilder beperkt zich tot de eerste indruk van zijn motief, hij/zij kan in de korte beschikbare tijd slechts een impressie weergeven: het impressionisme was geboren.
Schetsmatige voorbereiding van het schilderij, uitgevoerd met verdunde verf.
91 Aanzet Accenttoetsen Afsluitlaag Alla prima Bijenwas Bindmiddel Colofoniumhars Dasborstel Drager Geconjugeerde dubbele bindingen Glacis Grondlaag Schetsmatige voorbereiding van het schilderij, uitgevoerd
Nadere informatieKunst & Cultuur / Schilderen. Wat gaan we de komende tijd doen?
Kunst & Cultuur / Schilderen Wat gaan we de komende tijd doen? - informatie vergaren over het schilderen - toepassingen, atelierbezoek - relatie leggen met je onderzoeksvraag - materiaalonderzoek / experimenteren
Nadere informatiePeize, 25 september 2010 Chris Herenius Enige tijd geleden kreeg ik monsters van de nieuwe waterverdunbare olieverf, de Talens Cobra olieverf. Op de website http://www.cobra.royal-talens.com/9/home.html
Nadere informatieCultureel verslag KCV Meisje met de parel
Cultureel verslag KCV Meisje met de parel Cultureel-verslag door een scholier 1065 woorden 13 april 2016 6,4 7 keer beoordeeld Vak KCV Voorwoord Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het schilderij al had gezien
Nadere informatieImprimatura. Artists Oil Colour
Tekst & Beeld Robert Rost Imprimatura Artists Oil Colour ALS JE EEN SCHILDERIJ GAAT OPZETTEN IS HET ZINVOL EEN DOOR- DACHTE KEUZE TE MAKEN BETREFFENDE DE KLEUR VAN DE ONDER- GROND. KOOP JE EEN VOORGESPANNEN
Nadere informatieHowto: Huidskleur in olieverf Auteur: Alb Datum: 29/01/2009
Deze buste had ik reeds deels geschilderd met acrylverf als demonstratie op FACTS vorig jaar. Uiteindelijk was ik weer niet tevreden over het resultaat + dat er nog enige beschadigingen waren Reparaties
Nadere informatieA-tekst. De aquarel. Mesdag Israëls Mauve Breitner Mondriaan
A-tekst De aquarel Mesdag Israëls Mauve Breitner Mondriaan In de 19de eeuw maakte de Nederlandse aquarel een ongekende bloeiperiode door. De artistieke idealen van die tijd vonden in dit medium een perfecte
Nadere informatieAquarelverf wordt gemaakt van in water opgeloste Arabische gom, waarin de pigmenten zeer fijn gewreven zijn. Hoe fijner het pigment, hoe
Aquarelverf 36 36 Aquarelverf wordt gemaakt van in water opgeloste Arabische gom, waarin de pigmenten zeer fijn gewreven zijn. Hoe fijner het pigment, hoe transparanter de kleur. In principe kan met aquarelverf
Nadere informatieA L L E S O V E R O L I E V E R F
A L L E S O V E R O L I E V E R F Technische nieuwsbrief 1, 2009 Olieverf is al eeuwen lang geliefd bij vele kunstenaars vanwege haar unieke eigenschappen. Een olieverfschilderij heeft diepe kleuren en
Nadere informatiebeeldende vormgeving Naam:...Klas... Deze periode gaan we ons bezig houden met het menselijk lichaam en met enkele details.
beeldende vormgeving Naam:...Klas... thema 6: De mens Deze periode gaan we ons bezig houden met het menselijk lichaam en met enkele details. Zolang de mens zich bezig gehouden heeft met kunst, heeft hij
Nadere informatie2 Vroege renaissance 2.1
2 Vroege renaissance Giotto di Bondone, rond 1315 Veranderingen Het vorige werkboek eindigde met de 14e eeuwse kunstenaar Giotto di Bondone, die in Italië een nieuwe kunststijl introduceerde. Voor het
Nadere informatieDoezijde. Zelf verf maken. Wat ga je doen? Je gaat zelf verf maken en hier ook mee verven!
Doezijde Zelf verf maken Wat ga je doen? Je gaat zelf verf maken en hier ook mee verven! Wat heb je nodig? Spullen Kwast of penseel Vel wit A4 papier om op te verven 4 schaaltjes Limonadeglas 4 theelepeltjes
Nadere informatieThema: de K van. Moeilijkheid : *** Samenleving Tijdsduur : ***
Thema: de K van. Moeilijkheid : *** Samenleving Tijdsduur : *** Nederland juf Yvonne Het land Doel: Na deze opdracht weet je heel wat over bekende en beroemde kunstschilders van vroeger en nu. Uitleg opdracht:
Nadere informatieNovember Glaceren met Acrylmedium December Het licht van Rembrandt / Het december gevoel de duisternis van Rembrandt
PROGRAMMA 2011 2012 Uitgangspunt van de lessen is dat kennis van de schilderkunstige technieken en stromingen vanuit de eigen ervaring wordt ontdekt en ontwikkeld. De opdrachten hebben betrekking op zowel
Nadere informatiefor the artist in you!
for the artist in you! Zo vanuit de tube De kunstschilder die probleemloos en snel resultaat wil, kiest voor ArtCreation Essentials. Waarom? Omdat ArtCreation Essentials 38 verschillende kleuren acrylverf
Nadere informatieVAN GOGH KRIJGT KLEUR NIVEAU ++
NIVEAU ++ 1/5 In 1886 vertrok Van Gogh naar Parijs. Hij maakte daar kennis met twee nieuwe schilderstromingen: het impressionisme en het pointillisme. Onder invloed van deze stromingen gingen de schilderijen
Nadere informatieZOEKEN NAAR DE VOLMAAKTE VORM NIVEAU ++
NIVEAU ++ /5 Deze leskaart gaat over het zoeken naar de volmaakte vorm. Dat klinkt misschien wat verheven, maar je zult ontdekken dat deze zoektocht in de kunstgeschiedenis erg belangrijk is geweest. Piet
Nadere informatieKijkwijzer HAVO / VWO. Joep Nicolas. 11 juni 2014 t/m 11 januari 2015. Pierre Cuypersstraat 1, 6041 XG Roermond, 0475 359102, www.cuypershuis.
Kijkwijzer HAVO / VWO Joep Nicolas 11 juni 2014 t/m 11 januari 2015 Pierre Cuypersstraat 1, 6041 XG Roermond, 0475 359102, www.cuypershuis.nl Welkom in het Cuypershuis Het museumgebouw is een uniek complex
Nadere informatieAuditieve oefeningen. Boek van de week: Verhaalbegrip: Taalbewustzijn:
Auditieve oefeningen Boek van de week: 1; Nijntje in het museum 2; Krokodil en het meesterwerk 3; Kloddertje 4; Meneer Kandinsky was een schilder 5; Het kleine museum Verhaalbegrip: Bij elk boek stel ik
Nadere informatieBetoverende schilderijen met hart
Een ideaal cadeau voor Valentijnsdag of Moederdag. In een paar zeer eenvoudige stappen kun je een kunstwerk creëren. Je moeder of vriendin heeft zeker veel plezier van dit geschenk. Natuurlijk kun je het
Nadere informatieBASIS-COLLEGE KUNSTACADEMIE
BASIS-COLLEGE KUNSTACADEMIE BASIS-COLLEGE KUNSTACADEMIE STUDIEJAAR 1 Pagina 1 BASIS-COLLEGE KUNSTACADEMIE VERSIE 1:4 De heipalen onder uw kunst studie COLLEGE 011 Schilderen met Acryl BY ADRIAN POKE BASIS-COLLEGE
Nadere informatieExcursie: Gineke Zikken Een goede start.
Excursie: Gineke Zikken Amsterdam Een goede start. Het was een heerlijke dag. Mooi weer. Naar het Rijksmuseum werd te veel. Het bezoek aan Gineke Zikken was ruimschoots voldoende om lang mee toe te kunnen.
Nadere informatie59, 95. Van Gogh kistezel Zie pagina 3 GRATIS OP=OP
GRATIS exclusieve Amsterdam schildertas XXL bij aankoop van 4 losse tubes Amsterdam acrylverf! Een ideale tas om al je kunstschildermaterialen in te vervoeren Zolang de voorraad strekt OP=OP Van Gogh kistezel
Nadere informatieVintage look Landhuis-stijl Shabby Chic
Vintage look Landhuis-stijl Shabby Chic Vintage-technieken Chalky finish geeft modellen en accessoires betoverende usedlooks en ultra-matte fluweelzachte oppervlakken. Haal nu heel eenvoudig uw lievelings-stijl
Nadere informatieATELIER Magazine, #190, September~Oktober 2017, Pagina 74 tm 77, Tekst en beeld: Liseth Visser
Portretschilder Liseth Visser voor Atelier Magazine Fantaseren in Kleur. Instructief FANTASEREN IN KLEUR Wanneer Portrettist Liseth Visser vrij werk maakt laat ze haar fantasie graag de vrije loop. Zij
Nadere informatiebeeld-je ver-ven plak-ken por-tret stil-le-ven schil-de-rij pa-let mu-se-um ten-toon-stel-ling te-ke-naar fo-to lijst-je et-sen e-zel kun-ste-naar
Auditieve oefeningen kunst Hakken en plakken (hak de woorden in stukken, laat de kinderen het hele woord zeggen) beeld-je ver-ven plak-ken por-tret stil-le-ven schil-de-rij pa-let mu-se-um ten-toon-stel-ling
Nadere informatiedoekaart: HET MUSEUM (afspraken)
doekaart: HET MUSEUM (afspraken) doekaart: HET MUSEUM (afspraken) Een museum is een plek waar kunst bewaard wordt en getoond. Aan de muur hangen schilderijen, in vitrines liggen voorwerpen en op sokkels
Nadere informatieStreet-art in de. Kijkwijzer Secundair Onderwijs
Street-art in de Paterskerk Kijkwijzer Secundair Onderwijs Naam: Kom en ontdek het verhaal achter de kunstwerken! Welkom in de Paterskerk van Halle. De kerk is vandaag helemaal omgebouwd tot een oase van
Nadere informatieVoorbereidend gesprek Vragen die de leerkracht kan stellen: Introductielessen Primair Onderwijs. 1.1- Introductieles 1: Schetsen voor het schoolplein
Introductielessen Primair Onderwijs 1.1- Introductieles 1: Schetsen voor het schoolplein - De leerlingen worden met kunst geconfronteerd - De leerlingen ontdekken dat kunst niet altijd in een museum staat
Nadere informatie2 Eeuw van het Verstand
2 Eeuw van het Verstand Caravaggio, 1600 Veranderingen Het vorige werkboek eindigde met de barok in Zuid-Europa en de Gouden Eeuw in Nederland. Zowel in de 16e als de 17e eeuw leefden een aantal van de
Nadere informatieWorkshop Schilderen. Succes! Beste docent,
Workshop Schilderen Beste docent, Samen met uw klas gaat u schilderen op doeken met als thema: Vol vuur voor Afrika! Hiervoor heeft u materiaal en een stappenplan nodig. Na het stappenplan vindt u een
Nadere informatieMonumenten, kunst en ambacht - Open Monumentendag in Midden-Delfland 2015
Monumenten, kunst en ambacht - Open Monumentendag in Midden-Delfland 2015 Lesbrief voor de groepen 7 van de basisscholen in Midden-Delfland Deze les is de voorbereiding voor de Kindermonumentendag op vrijdag
Nadere informatie59, 95. Van Gogh kistezel Zie pagina 3 GRATIS OP=OP
GRATIS exclusieve Amsterdam schildertas XXL bij aankoop van 4 tubes Amsterdam acrylverf! Een ideale tas om al je kunstschildermaterialen in te vervoeren Zolang de voorraad strekt OP=OP Van Gogh kistezel
Nadere informatieKalkverf. Kalkverf biedt steeds een bijzondere meerwaarde!
Kalkverf Premium Quality Kalkverf van Stoopen & Meeûs is een kalkmatte, decoratieve verf die binnen, maar ook buiten kan toegepast worden. Binnen zijn er vele decoratieve schilder- en spateltechnieken
Nadere informatieONTDEKKINGSTOCHT IN S.M.A.K GENT RAOUL DE KEYSER OEUVRE
ONTDEKKINGSTOCHT IN S.M.A.K GENT RAOUL DE KEYSER OEUVRE 22.09.2018 27.01.2019 Welkom in S.M.A.K.! Dit boekje is jouw handleiding tijdens het bezoek in het museum. Verbaas je opa met leuke weetjes, daag
Nadere informatieVAN GOGH KRIJGT KLEUR NIVEAU ++
NIVEAU ++ 1/5 In 1886 vertrok Van Gogh naar Parijs. Hij maakte daar kennis met twee nieuwe schilderstromingen: het impressionisme en het pointillisme. Onder invloed van deze stromingen gingen de schilderijen
Nadere informatie32, 15 7, 50 16, 25. voorjaars voordeel! actie 20,25. vanaf. Rembrandt softpastels SPECIALE ACTIE 30 + 6 GRATIS! Talens fixatief universeel
voorjaars voordeel! Een folder boordevol aanbiedingen Rembrandt softpastels SPECIALE ACTIE 30 + 6 GRATIS! Set van 30 + 6 halve pastels. actie 32, 15 vanaf 7, 50 Talens fixatief universeel Verbetert de
Nadere informatieSamenvatting CKV 19e eeuw: neoclassicisme
Samenvatting CKV 19e eeuw: neoclassicisme Samenvatting door H. 972 woorden 26 juni 2016 1 1 keer beoordeeld Vak CKV Er zijn in de 19e eeuw 5 stromingen ontwikkeld NEO- classicisme De Romantiek Realisme
Nadere informatieGerda Straatman Pagina 1
Voorwoord. Ik heb stage gelopen van 4 september 2011 tot en met 21 januari 2012 bij Glas atelier 't Aanzicht in Bredevoort. Ik heb daar een erg leuke tijd gehad. Ik heb daar heel veel verschillende dingen
Nadere informatieHOE IK EEN BALG MAAK
HOE IK EEN BALG MAAK Gespreid over verschillende jaren, bouwde ik houten camera s. De grootste uitdaging was het zelf maken van een balg. Om het geheim hiervan te achterhalen, ontlede ik enkele oude balgen.
Nadere informatieTentoonstelling CKV De Ringeloor
Tentoonstelling CKV De Ringeloor Tentoonstelling door een scholier 1359 woorden 1 mei 2001 6 4 keer beoordeeld Vak CKV Inleiding Op vrijdagmiddag 17 november ben ik samen met Marcel naar galerie De Ringeloor
Nadere informatieKlas op Stand voortgang
Klas op Stand voortgang Doelstelling 2013-24 KLOS - Stef Mijn doelstelling voor de KLOS is: Doorgaan op de probleemstelling van het voorgaande jaar en verder op zoek gaan naar Het perfecte schilderij.
Nadere informatieWERKBOEK REFLECTIE Middeleeuwen Gotiek-3 Powerpoint: KG03_2_GOTIEK_BOEK_3.ppt REFLECTIE_WB_KG03_2_GOTIEK_BOEK_3_ppt.doc; v1: 0307
WERKBOEK REFLECTIE Middeleeuwen Gotiek-3 Powerpoint: KG03_2_GOTIEK_BOEK_3.ppt REFLECTIE_WB_KG03_2_GOTIEK_BOEK_3_ppt.doc; v1: 0307 Naam Klas Inleveren DOEN Lees in je (stencil)boek Reflectie de teksten
Nadere informatieBouwmaterialen door de eeuwen heen
Bouwmaterialen door de eeuwen heen 1. Kies bouwmaterialen voor jouw huis Stel dat jij op een dag de kans krijgt om zelf een huis te verbouwen of te bouwen. Welke materialen zou jij kiezen voor de constructie
Nadere informatieB1c impressionisme : uitleg, theorievragen, praktijkopdracht. M.Heine 2013
B1c impressionisme : uitleg, theorievragen, praktijkopdracht M.Heine 2013 Vraag 1 Leg aan de hand van afbeelding 1 uit wat toetsjes zijn. Afb.1 Impressionisme, het begin In 1872 wilde een schilder, Claude
Nadere informatieDe hier getoonde tekeningen zijn allemaal afkomstig uit schetsboeken van Rustin. Ze zijn gemaakt in de periode 2001 2008.
Voor Rustin is schilderen de hoofdzaak van zijn kunstenaarspraktijk, maar tekenen heeft hij daarnaast ook altijd gedaan. Hij deed dat op de momenten dat hij niet kon schilderen, zoals s avonds als het
Nadere informatieVLAMING EN BRUSSELAAR ALS AMBASSADEUR VOOR DE VLAAMSE MEESTERS
VLAMING EN BRUSSELAAR ALS AMBASSADEUR VOOR DE VLAAMSE MEESTERS DECEMBER 2018 JANUARI 2019 VISITFLANDERS flemishmasters.com ONDERZOEKSOPZET Kennis van en houding ten aanzien van de Vlaamse Meesters bij
Nadere informatiehttp://www.youtube.com/watch?v=rap2wlli APU http://www.youtube.com/watch?v=o2s2wdb RaBQ&feature=related http://youtu.
BEHANG http://www.youtube.com/watch?v=rap2wlli APU http://www.youtube.com/watch?v=o2s2wdb RaBQ&feature=related http://youtu.be/8kfdxdohbry Geschiedenis van behang In de middeleeuwen begon men in Europa
Nadere informatieJavier Gómez en Arian Winterink exposeert in Museum vd Togt
Bijgewerkt: 20 oktober 2008 Zoek: ga. Begin: Nieuws Amstelveen Geschiedenis Foto's Gebeurtenissen Monumenten Partnersteden Straten Kerken Exposities Links Sponsoren Over de site Javier Gómez en Arian Winterink
Nadere informatieeen vergelijkend warenonderzoek door bob richters
het stilleven een vergelijkend warenonderzoek door bob richters kijkwijzer inhoudsopgave 2. kijkwijzer 5. de 2 kunstwerken 6. de kunstenaar 7. waarom koos ik dit werk? 8. de voorstelling 9. beeldaspecten
Nadere informatieschilderen in opdracht
schilderen in opdracht Kees van de Wetering Geboren op 26 december 1949 in Rotterdam/ IJsselmonde. Woont en werkt in Burgh-Haamstede (Zeeland). Opleiding: Academie van Beeldende Kunsten te Rotterdam van
Nadere informatieBeeldend Kunstenaar Ivo Winnubst (1950 Amsterdam) kent. de laatste jaren een fascinatie voor het andere portret.
algemene informatie mei 2014 Beeldend Kunstenaar Ivo Winnubst (1950 Amsterdam) kent de laatste jaren een fascinatie voor het andere portret. Hij genoot zijn opleiding aan de Gerrit Rietveld Academie in
Nadere informatieDaar zit diepte in. Deel 1: Perspectief
Daar zit diepte in. Deel 1: Perspectief Heb je soms wel eens het gevoel dat je in een schilderij binnen kunt wandelen? Dat komt omdat schilders in perspectief schilderen. Honderden jaren geleden ontwikkelden
Nadere informatiebeeldende vakken CSE GL en TL
Examen VMBO-GL en TL 2012 tijdvak 2 dinsdag 19 juni 13.30-15.30 uur beeldende vakken CSE GL en TL Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 34 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten
Nadere informatieOpdracht 1 Nodig: kleurpotloden of stiften, poster Maak je huis mooi.
Opdracht 1 Nodig: kleurpotloden of stiften, poster Maak je huis mooi. Hoe ziet de woonkamer in jouw huis eruit? Hebben jullie behang met bloemen, zijn de muren in een mooie kleur geverfd of hebben jullie
Nadere informatieDesign Document If This Then That. HSP moodlight Liad Damhuis G&I1B Game Art
Design Document If This Then That HSP moodlight Liad Damhuis G&I1B Game Art Concept Iedereen ervaart wel eens stress of een drukke ruimte die ze even teveel wordt waar ze even weg van moeten gaan om tot
Nadere informatiePiramide 4: muzische vorming
Piramide 4: muzische vorming Beeld 1. Welkom T-shirt sjabloneren Een terugkerende activiteit bij de uitwerking van elk thema - De kinderen kunnen een sjabloon ontwerpen. - De kinderen kunnen in groep uit
Nadere informatieIK ZIE, IK ZIE... BENNER
IK ZIE, IK ZIE... BENNER onderwijsprogramma primair onderwijs groep 5 t/m 8 INLEIDING Gerrit Benner vond de gewone wereld lang niet altijd even leuk, dus die schilderde hij ook niet. Maar achter die gewone
Nadere informatie125 jaar. Geïnspireerd door de beroemde werken van Nederlands schilder. Vincent van Gogh (1853-1890)
125 jaar Geïnspireerd door de beroemde werken van Nederlands schilder Vincent van Gogh (1853-1890) WWW.BNWALLCOVERINGS.COM 125 JAAR GEÏNSPIREERD DOOR DE WERKEN VAN KUNSTSCHILDER VINCENT VAN GOGH De collectie
Nadere informatieLesbrief. beeldende opdracht. Voor groep 5/6
Lesbrief beeldende opdracht Voor groep 5/6 De leerlingen gaan een drieluik maken, geïnspireerd op De Hooiwagen van Jeroen Bosch. Hun versie van het drieluik draait om de tijd waarin we nu leven: waar maken
Nadere informatieWegwijs in de wereld van de schilderkunst / Schilderijen Salon van de 21 e eeuw
Wegwijs in de wereld van de schilderkunst / Schilderijen Salon van de 21 e eeuw Lesbrief met enkele suggesties voor creatieve verwerkings- lessen n.a.v. het bezoek aan de tentoonstelling Le Peintre de
Nadere informatieHet bouwen van je eigen Rotsachterwand en zijwanden. Door: Niels de Smit
Het bouwen van je eigen Rotsachterwand en zijwanden Door: Niels de Smit Ik heb dit artikel geschreven omdat ik andere hobbyisten mijn ervaringen wil laten zien, en lezen over het zelf maken van een rotsachterwand
Nadere informatieWAARNEMEN SCHETS DE LIJN PERSPECTIEF EN RUIMTELIJKHEID COMPOSITIE KLEUR MUZIEK EN ABSTRACTIE
WAARNEMEN SCHETS DE LIJN PERSPECTIEF EN RUIMTELIJKHEID COMPOSITIE KLEUR MUZIEK EN ABSTRACTIE Concept: Annelinde de Jong Tekst: Annelinde de Jong en Kevin Aerts Annelinde de Jong, 2012 1 WAARNEMEN Check,
Nadere informatieacryl hulpmiddelen Inclusief Mediums Vernissen Primers Overige hulpmiddelen
acryl hulpmiddelen Inclusief TIP! Mediums Vernissen Primers Overige hulpmiddelen 2 INHOUDSOPGAVE Acrylverf 5 TIP! Gel Mediums glanzend en mat pag.10 Mediums 7 Acrylmediums 8 Gel Mediums 10 Acrylverdikkingsmedium
Nadere informatie[DE BASILIEK VAN KOEKELBERG]
1 e graad secundair onderwijs Naam:... NATIONALE BASILIEK VAN HET HEILIG HART KOEKELBERG [DE BASILIEK VAN KOEKELBERG] Met dit boekje kan je zelfstandig of in groep kennismaken met de basiliek. 2 Hoe ga
Nadere informatieVAN GOGH THE QUALITY BRAND
VAN GOGH THE QUALITY BRAND Kwaliteit, daar kies je voor. Daarom schilder je met Van Gogh verf, zodat je je helemaal kunt richten op je eigen creativiteit en het schilderproces. Dankzij de levendige en
Nadere informatieMeetkunst Les 4 Spelen met perspectief
Meetkunst Les 4 Spelen met perspectief Vervreemding door optische illusies Niet alle kunstenaars houden zich aan de regels van perspectief, standpunt, onderlinge verhoudingen etc. Zij overtreden moedwillig
Nadere informatieInleiding op het lespakket. Blz. 3. Het verhaal van Musa Blz. 4. Even voorstellen, Inleiding op Musa in de klas. Blz. 5
Musa Inhoud Inleiding op het lespakket. Blz. 3 Het verhaal van Musa Blz. 4 Even voorstellen, Inleiding op Musa in de klas. Blz. 5 Het koffertje ontdekken. Blz. 6 en 7 Inhoud koffertje. Blz. 8 en 9 2 Inleiding
Nadere informatieStads- en dorpsgezichten en landschappen in de gemeente Woerden
Stads- en dorpsgezichten en landschappen in de gemeente Woerden In samenwerking met de Kunstkring Woerden Van 28 maart tot 28 juni 2015 vindt in het Stadsmuseum in Woerden een expositie plaats van de Kunstkring.
Nadere informatieVAN GOGH THE QUALITY BRAND
VAN GOGH THE QUALITY BRAND Kwaliteit, daar kies je voor. Daarom schilder je met Van Gogh verf, zodat je je helemaal kunt richten op je eigen creativiteit en het schilderproces. Dankzij de levendige en
Nadere informatieA. VEILIGHEIDSINSTRUCTIES
Kit om een vulkaan te maken A. VEILIGHEIDSINSTRUCTIES 1. Gelieve deze richtlijnen door te nemen vooraleer van start te gaan. 2. Toezicht en hulp van een volwassene zijn aanbevolen. 3. Bestemd voor kinderen
Nadere informatieAfkomstig uit de nalatenschap van
in de etalage Afkomstig uit de nalatenschap van Op woensdag 23 januari 2013 vond er een bijzondere onthulling plaats in het Stedelijk Museum Kampen. Een onthulling die werd verricht door Herman Krans,
Nadere informatieEr zijn schilders die de zon in een gele vlek veranderen. Er zijn er ook die een gele vlek in de zon veranderen.
Er zijn schilders die de zon in een gele vlek veranderen. Er zijn er ook die een gele vlek in de zon veranderen. Pablo Picasso KUNST MAAK JE MET: BASISSPULLEN DIE JE NODIG HEBT : WITTE LIJM ( of een LIJMSTIFT)
Nadere informatieZOEKEN NAAR DE VOLMAAKTE VORM NIVEAU ++
NIVEAU ++ /5 Deze leskaart gaat over het zoeken naar de volmaakte vorm. Dat klinkt misschien wat verheven, maar je zult ontdekken dat deze zoektocht in de kunstgeschiedenis erg belangrijk is geweest. Piet
Nadere informatieM I J N Z E L F B O U W A Q U A R I U M A C H T E R W A N D
1 M I J N Z E L F B O U W A Q U A R I U M A C H T E R W A N D Na wat rondkijken op internet, en vragen stellen aan andere aquarianen ben ik toch zelf begonnen. Ik had er ook in div. winkels al veel gezien
Nadere informatieBij dit examen hoort een bijlage. Achter het correctievoorschrift zijn twee aanvullingen op het correctievoorschrift opgenomen.
Examen VMBO-GL en TL 2015 tijdvak 1 woensdag 13 mei 9.00-11.00 uur beeldende vakken CSE GL en TL Bij dit examen hoort een bijlage. Achter het correctievoorschrift zijn twee aanvullingen op het correctievoorschrift
Nadere informatieMAAK JE EIGEN PLEK. Jongeren uit Parkwijk bij Utrecht maken kunst. Wanneer je vanuit Utrecht naar Leidse Rijn verhuist, is dat geen kleinigheid.
Wanneer je vanuit Utrecht naar Leidse Rijn verhuist, is dat geen kleinigheid. Jongeren uit dynamische Utrechtse wijken als Lombok, Zuilen en Hoograven kwamen opeens in een nieuwbouwwijk terecht. Sommigen
Nadere informatieHoe is de Kalei verpakt? Kalei wordt geleverd in papieren zakken van 25 kg droog poeder, niet ingekleurd (NATURA) of in emmers van 16 kg.
Hoe is de Kalei verpakt? Kalei wordt geleverd in papieren zakken van 25 kg droog poeder, niet ingekleurd (NATURA) of in emmers van 16 kg. Hoe zijn de pigmenten verpakt? Hoeveel pigment voeg ik toe? De
Nadere informatieSpiekkaart Kunst. Pagina 1 van 5. 1. Over kunst en kunstenaars. U t o p i a r t 2 7 S p i e k k a a r t K u n s t. www.utopiart27.
Pagina 1 van 5 Spiekkaart Kunst 1. Over kunst en kunstenaars 1.1. Wat is kunst? Wat zijn kunstwerken? Wat is een kunstenaar? Als mensen creatief aan de slag gaan maken ze kunstwerken. Mensen die kunst
Nadere informatieElk seizoen een nieuw interieur
52 Stijlvol Wonen B i n n e n k i j k e n Elk seizoen een nieuw interieur De kans dat Anke en Geert ooit uitgekeken raken op hun interieur, is wel heel erg klein. De inrichting wordt namelijk regelmatig
Nadere informatiePaulo op bezoek in de klas
Kunst voor peuters en kleuters Dit materiaal is bestemd voor leerkrachten van groep 0, 1 en 2. Met de informatie en lessuggesties kunt in de klas aan de slag met beeldende kunst. Het kijken naar en praten
Nadere informatieJeugdproject Geheim van de Ekeko op de Professor Waterinkschool te Amsterdam 1
Jeugdproject Geheim van de Ekeko op de Professor Waterinkschool te Amsterdam 1 Verslag: Raoul Papavoine, 12 september 2007 School: Professor Waterinkschool, Moreelsestraat 19, 1071 BJ Amsterdam, 020-6798627
Nadere informatieOBSERVATIE. Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt. Robbert Kooiman G&I 1-C
OBSERVATIE Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt Robbert Kooiman G&I 1-C Contents Inleiding... 2 Covert of Overt... 2 Analyse... 3
Nadere informatieTAFEL 1: BROODDEEGFIGUREN
TAFEL 1: BROODDEEGFIGUREN NODIG: meel, zout, water, teil voor deeg, bakpapier voor eindproduct, placemats, plastic vorken voor snijden en figuurtjes, kwastjes en water HANDIG: voorbeeldjes van vlechtbrood,
Nadere informatieVoor/na het bezoek. Museum voor Natuurwetenschappen.be Vautierstraat, 29 1000 Brussel info@natuurwetenschappen.be
Voor/na het bezoek Museum voor Natuurwetenschappen.be Vautierstraat, 29 1000 Brussel info@natuurwetenschappen.be Wat is de prehistorie? Prehistorie betekent letterlijk voorgeschiedenis, het tijdperk voor
Nadere informatieMet Vincent aan het werk
Met Vincent aan het werk Ceciel de Bie Met illustraties van Georgien Overwater Van Gogh Museum Publicaties 4 Inhoud 1 Ontdekken door te doen 9 2 Heb je tekenspullen in huis? 10 3 Tekenen, tekenen en nog
Nadere informatieSPIEGEL AAN SCHERVEN
V5 tekenen opdracht: zelfportret Vanaf de renaissance maken kunstenaars zelfportretten. Na de middeleeuwen werd het individu belangrijker, kunstenaars werden zelfbewust. Kunstenaars maken geen zelfportretten
Nadere informatieKijkroute Kunstenaarsdorp
Kijkroute Kunstenaarsdorp Alvast ter informatie een indruk van de kijkroute voor de leerlingen PO groep 7/8 Alle leerlingen ontvangen in het museum de kijkroute om in de museumzaal zelfstandig, maar wel
Nadere informatieP o r t r e t S p e c i a l
C U N S T - P S P o r t r e t S p e c i a l S a l a m K a d h i m S c h i l d e r ij e n o p d e m u u r K u n s t e n a a r s V e r e n i g i n g F l e v o l a n d CUNST - PS Schilderijen op de muur Salam
Nadere informatieWat je moet doen: Zoek een afbeelding van een landschap op de websites van musea.
Opdrachtenkaart 1 Een verhaal schrijven bij een schilderij Papier en schrijfgerief. Je zoekt op de website van landschappen een schilderij. Hierna schrijf je een verhaal bij je keuze. Plaats je verhaal
Nadere informatieChapters Schilderijen in acryl
Dimitri Casters stelde solo en in groep tentoon en nam deel aan diverse beurzen in eigen land maar ook in het buitenland waaronder Parijs, Warschau, Maastricht en Luxemburg. Een blik op zijn compleet werk
Nadere informatieSchilderkunst. 1. Definitie TOEGEPAST. Bouwstenen om naar de schilderkunst te leren kijken. SCHILDERIJ: FIGURATIEF ABSTRACT:
Schilderkunst Bouwstenen om naar de schilderkunst te leren kijken. 1. Definitie SCHILDERIJ: tweedimensionaal vlak iets wordt voorgesteld kleur- en vormmiddelen FIGURATIEF ABSTRACT: figuratief: verwijst
Nadere informatielandelijk, licht EN eclectisch interieur
interieur landelijk, licht EN eclectisch TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: JAN VERLINDE De bewoners van dit huis woonden eerder al in hetzelfde park. Ze waren het erover eens dat dit het leukste en
Nadere informatieEen project van alle groepen van de cbs de Skoalfinne te Warns. 7 22 maart 2007
Een project van alle groepen van de cbs de Skoalfinne te Warns 7 22 maart 2007 WAT IS KUNST? Kunst is: Een unieke gedachte of boodschap op een unieke wijze vormgegeven door een uniek persoon. Wij zijn
Nadere informatieGebruikersreview met Copperant Pura verf. Deel 2. Door: Stefan van Rooij Maart 2015
Gebruikersreview met Copperant verf. Deel 2 Door: Stefan van Rooij Maart 2015 Informatie over de schrijver: Naam: Stefan van Rooij e-mail: stefan@vanrooij66.nl 2 testen: 1. Vlakke MDF panelen 2. Spachtelputz
Nadere informatieBijzondere verkoop schilderijen Narcisse voor de slachtoffers van tyfoon Haiyan
Bijzondere verkoop schilderijen Narcisse voor de slachtoffers van tyfoon Haiyan Om de slachtoffers van het vreselijke natuurgeweld in de Filipijnen te helpen hebben we een speciale aanbieding voor u. U
Nadere informatieChina. Landschapsschildering. Vakgebied: Beeldende Vorming. Lesduur: 60 minuten
China Landschapsschildering Vakgebied: Beeldende Vorming Lesduur: 60 minuten China Pagina 1 Colofon Chinese landschapsschildering Les voor groep 7/8 60 minuten Tekenen - Landschapsschildering - Leerkracht
Nadere informatieSpreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info
Kleuren Inleiding Hallo allemaal. Ik hou mijn spreekbeurt over kleuren omdat ik het een leuk en interessant onderwerp vind en ook omdat kinderen er niet zo snel op komen denk ik. Ik heb mijn spreekbeurt
Nadere informatieKrachtig krijt. Wat maakt onze producten zo bijzonder:
Krachtig krijt Les couleurs de Mimi heeft een sfeer ontwikkeld die rustiek en stijlvol is en vooral rekening houdt met mens en milieu. De professionele verven zijn zeer milieuvriendelijk en gemaakt van
Nadere informatievoor het plaatsen van Lincrusta
Verwerkingsvoorschriften voor het plaatsen van Lincrusta Verwerkingsvoorschriften voor het plaatsen van Lincrusta Om een perfect resultaat te garanderen, bevelen wij u aan volgende plaatsingsaanwijzing
Nadere informatie