TRADE FOR DEVELOPMENT EERLIJKE EN DUURZAME HANDEL IN TANZANIA

Transcriptie

1 TRADE FOR DEVELOPMENT EERLIJKE EN DUURZAME HANDEL IN TANZANIA 1

2 Verantwoordelijke uitgever Carl MICHIELS COÖRDINATIE Piezo - Samuel Poos (BTC) REDACTIE Dan AZRIA CONCEPT Julie RICHTER Foto cover Max HAVELAAR BTC, Belgisch ontwikkelingsagentschap, april Alle rechten voorbehouden. De inhoud van deze publicatie mag enkel vermenigvuldigd worden mits toestemming van BTC en mits bronvermelding. De inhoud van deze publicatie van het Trade for Development Centre vertegenwoordigt niet noodzakelijk het standpunt van BTC. 2

3 Algemene inleiding Joab Jonadav Keki, initiateur du projet Tanzania is vermaard om zijn uitzonderlijk gevarieerde fauna en om de Kilimanjaro die het dak van Afrika wordt genoemd. Het land kent al tientallen jaren een politieke stabiliteit waardoor het zich onderscheidt van veel van zijn door etnische of religieuze conflicten geteisterde buren. Na een moeizaam begin en enkele socialistische experimenten met rampzalige gevolgen kozen de Tanzaniaanse regeringen voor een menselijke ontwikkeling door de nadruk te leggen op gezondheidszorg en het onderwijs. Maar ondanks de natuurlijke rijkdommen die het land herbergt en zijn daadkrachtige leiders blijft Tanzania arm. De economie steunt nog te veel op de landbouwsector, in het bijzonder op het verbouwen van koffie, thee en katoen. De levensstandaard van miljoenen mensen hangt dus af van grondstoffen met onvoorspelbare en wisselvallige koersen. Bovendien moet Tanzania, zoals zoveel ontwikkelingslanden, in moeilijke omstandigheden en met weinig middelen omgaan met de gevolgen van de klimaatverandering en met de milieuproblemen die zijn natuurlijke rijkdommen ondermijnen (ontbossing, bedreigde biodiversiteit, vervuiling van de watervoorraden enz.). In die context kan eerlijke en duurzame handel een reële boost betekenen voor de ontwikkeling van Tanzania, waardoor het land zijn verankering in de wereldeconomie kan versterken zonder dat de bevolking en het milieu eronder lijden. De acties die wij hieromtrent in Tanzania zagen, zijn in dat opzicht erg opmerkelijk, zowel door hun lange geschiedenis als door hun originaliteit. In deze brochure bekijken we enkele initiatieven inzake eerlijke en duurzame handel van nabij, van de Grote Meren tot in Zanzibar. 3

4 WONDEREN EN ONTWIKKELING IN TANZANIA KOFFIE IN TANZANIA EERLIJKE HANDEL: KETENS, ACTOREN EN ORGANISATIES DE GROTE INTERNATIONALE KOEPELORGANISATIES VAN DE EERLIJKE HANDEL EERLIJKE HANDEL IN TANZANIA INITIATIEVEN VOOR EERLIJKE HANDEL IN TANZANIA TAFAT De Tanzanian Federation for Alternative Trade DE SECTOR VAN DE EERLIJKE KOFFIE IN TANZANIA Kilimandjaro Native Cooperative Union - KNCU Kagera Cooperative Union (KCU) DE TANZANIAANSE EERLIJKE HANDWERKNIJVERHEID EN TEXTIELSECTOR Artisan Development Agency of Tanzania (ADAT) Mikono Kwanza Collections Getting Old Is to Grow (GOIG) Marvellous CRAFTS DE ANDERE INITIATIEVEN VOOR EERLIJKE HANDEL Family Alliance for Development and Cooperation Kibena tea kiliflora Limited INITIATIEVEN VOOR DUURZAME HANDEL IN TANZANIA Mpango Project, een project met steun van de FSC Lipton, duurzame thee met rainforest alliance-certificering UTZ Certified Duurzame visserij in de grote meren: een belangrijke uitdaging DE BIOLOGISCHE PRODUCTIE IN TANZANIA Biolands, biologische en eerlijke cacao Biokatoen: het project biore tanzania van coop naturaline DE ROL VAN DE BTC IN TANZANIA ALGEMEEN BESLUIT

5 WONDEREN EN ONTWIKKELING IN TANZANIA GESCHIEDENIS VAN TANZANIA Op 26 juni 1964 werden Tanganyika en Zanzibar, allebei staten die recent gedekoloniseerd werden, samengevoegd tot de Verenigde Republiek Tanzania. De archipel van Zanzibar was eeuwenlang een handelszone waar de schepen van de oosterse mogendheden specerijen insloegen die zij in heel het Middellandse-Zeegebied verkochten. De eilandengroep fungeerde als draaischijf voor de handel in goud, ivoor en slaven, daar waar de Afrikaanse, Arabische en Indiase werelden samenkwamen, en domineerde eeuwenlang de economie van de hele regio. Na de kolonisatie in 1890 kwam de archipel onder de meedogenloze heerschappij van de Britten. In december 1963 werd Zanzibar onafhankelijk, ondanks de verdeeldheid tussen de Afrikaanse bevolking en de Arabieren en Indiërs die de meeste rijkdommen van het land bezitten. Tanganyika, het continentale deel van het huidige Tanzania, stond mee aan de wieg van de mensheid. Miljoenen jaren geleden verschenen hier de eerste mensachtigen. In 1890 erkende het Verdrag van Heligoland tussen Groot-Brittannië en Duitsland het Britse gezag over Zanzibar en de Duitse soevereiniteit over het continentale deel. De kolonisten van de Duitse Oost-Afrikaanse Maatschappij namen de rijkdommen van het land in bezit en sloegen alle verzet van de Afrikaanse bevolking genadeloos neer (de opstand van de Maji-Maji in eiste bijna doden). De plaatselijke bevolking werd als dwangarbeiders aan het werk gezet op koffie-, thee en katoenplantages. Na de Eerste Wereldoorlog verdreven de Britten de Duitsers uit Oost- Afrika en bestuurden zij het onder een mandaat van de Volkerenbond. Ze gaven het land de naam Tanganyika. In 1961 werd Tanganyika onafhankelijk. De leiders van Zanzibar en Tanganyika ten tijde van de onafhankelijkheid van beide landen, Sjeik Abeid Amani Karume en Julius Nyerere, begonnen onderhandelingen die snel tot de samenvoeging van de twee staten leidden, onder de naam Verenigde Republiek Tanzania. De integratie verliep echter moeizaam en de historische verschillen verdwenen niet zomaar. 5 Julius Nyerere, de president van de nieuwe staat, stuurde het land in de richting van het socialisme, met een project van «eerlijk bestuur, gelijkheid tussen rijk en arm en economische onafhankelijkheid» 1. De banken en de grote ondernemingen werden genationaliseerd. De plantages werden samengevoegd tot gemeenschappen naar collectivistisch model (de Ujaama). Het nieuwe systeem bleek echter een rampzalige keuze voor het land, dat in een zware crisis belandde en steeds armer werd. In 1983 zag de Tanzaniaanse regering zich verplicht van koers te veranderen en de economie te liberaliseren. Julius Nyerere deed in 1985 afstand van de macht. Zijn opvolger, Ali Hassan Mwinyi (afkomstig uit Zanzibar) zorgde voor meer openheid en de geleidelijke liberalisering van het land. In 1995 vonden de eerste meerpartijenverkiezingen plaats (weliswaar gekenmerkt door tal van onregelmatigheden) en werd William Mkapa, een volgeling van Julius Nyerere, tot staatshoofd verkozen. Hij moest het hoofd zien te bieden aan talrijke obstakels die de lang verhoopte opleving van het land belemmerden: de economische crisis, de aidsepidemie, de toestroom van vluchtelingen uit Burundi, een aarzelende onafhankelijkheidsbeweging op Zanzibar, de infiltratie van radicale moslims (met in 1995 de aanslag op de Amerikaanse ambassade in Dar Es Salaam) In december 2005 werd Jakaya Kikwete de nieuwe president van de Tanzaniaanse republiek. Voor meer informatie: de pan-afrikaanse website

6 DE TANZANIAANSE ECONOMIE Het socialisme dat door de eerste leiders van de onafhankelijke staat werd opgelegd, heeft de Tanzaniaanse economie sterk verzwakt. Maar er was ook een positief gevolg: de talrijke bevolkingsgroepen van het land raakten (weliswaar vaak gedwongen) vermengd. Ondanks zijn erg gevarieerde bevolking is Tanzania daarom gespaard gebleven van de grote golven van etnisch geweld die de buurlanden na de dekolonisatie teisterden. Midden jaren 80, toen de economie geleidelijk aan werd geliberaliseerd, kon het land zich beginnen ontwikkelen. Een dynamisch beleid voor menselijke ontwikkeling Ondanks de uitbreiding van de aidsepidemie die vooral de meest productieve generaties treft (9 % van de volwassen bevolking), is de regering erin geslaagd de levensomstandigheden van de bevolking te verbeteren. Tussen 2003 en 2008 daalde de kindersterfte met 30 %, steeg de scholingsgraad van de kinderen (jongens en meisjes) van 59 % tot 95 % en steeg het aantal inwoners met toegang tot drinkbaar water van 32 % naar 58 % 2. In het bijzonder met de steun van UNESCO investeert Tanzania al jaren in menselijke ontwikkeling, dat als het strategische kapitaal van het land wordt beschouwd. Een economie op weg naar een duizelingwekkende groei De Tanzaniaanse economie is nog altijd typisch die van een ontwikkelingsland. De landbouwsector is dominant met daarnaast een zich ontwikkelende mijnbouw en een haperende industrie. Het toerisme, een belangrijke bron van vreemde deviezen, teert op de buitengewoon rijke biodiversiteit en de prachtige landschappen die veel westerlingen naar het land lokken. De economische en structurele hervormingen die de regering sinds 1986 heeft doorgevoerd, zetten Tanzania op weg naar een duurzame ontwikkeling. Men voorspelt dan ook een langdurige periode van sterke BBP-groei 3. Een hoofdzakelijk op landbouw gebaseerde economie De belangrijkste economische sector van Tanzania blijft de landbouw. Het land heeft een ideaal klimaat, een vruchtbare bodem en uitgestrekte bewerkbare gronden. De belangrijkste landbouwactiviteiten zijn het verbouwen van koffie, thee, katoen, suikerriet, fruit en groenten. De economische liberalisering in de jaren 90 zorgde ervoor dat de boeren betrokken werden bij de productie- en handelsstructuren, wat heeft bijgedragen tot de ontwikkeling van deze voor het merendeel van de Tanzaniaanse bevolking strategische sector. Energie Tanzania heeft zeer uitgebreide energiebronnen: biomassa, aardgas, waterkracht, steenkool, zonne- en windenergie. De meeste van deze middelen zijn in grote mate onderbenut (minder dan 10 % van de bevolking heeft toegang tot elektriciteit), maar sinds enkele jaren voert de Tanzaniaanse overheid een ambitieus energiebeleid dat de plattelandsbevolking ten goede komt en in grote mate gebaseerd is op de uitbating van duurzame energiebronnen met weinig CO 2 -uitstoot (met de installatie van zonnecentrales, windparken, waterkracht). Overvloedige bodemrijkdommen De Tanzaniaanse ondergrond puilt uit van de onontgonnen rijkdommen. De goudindustrie is een van de pijlers van de economie (met een productie van 50 ton per jaar) en de in 2007 ontdekte uraniumvoorraden interesseren een heleboel landen (meer in het bijzonder China). En toen kwam de financiële crisis De internationale financiële crisis van 2008 heeft zich in Tanzania vooral laten voelen in de toeristische sector, die bijna een vijfde van het nationale BBP vertegenwoordigt. Het aantal buitenlandse toeristen dat de belangrijkste bezienswaardigheden en natuurparken van het land bezocht, viel met 15 % terug. Toch wordt de groei van het Tanzaniaanse BBP in 2008 ondanks de wereldwijde crisis en een vrij hoge inflatie officieel op 7,3 % geschat. Op middellange termijn zal het land de tekortkomingen van zijn essentiële infrastructuur moeten opvangen (transport, communicatie en energie), maatregelen moeten nemen om de impact van de wereldrecessie te milderen, en een manier moeten vinden om de groei ten dienste te stellen van de strijd tegen de grootschalige armoede 4. Voor meer informatie: Economische vooruitzichten voor Afrika 6

7 KOFFIE IN TANZANIA In het hart van de Tanzaniaanse maatschappij Sinds Franse en Engelse missionarissen in de 19 e eeuw de koffieplant naar de regio brachten, is het verbouwen ervan uitgegroeid tot een van de essentiële aspecten van de Tanzaniaanse maatschappij, in het bijzonder bij de Chagga, het volk dat op de hellingen van de Kilimanjaro leeft, de hoogste berg van Afrika. Deze vulkanische hellingen zijn uiterst vruchtbaar en uitermate geschikt voor de teelt van de koffiestruik: Arabica in de hogere gebieden, Robusta in het laagland. De boeren van de Chagga zijn uitstekend georganiseerd en hebben een sterke regionale identiteit en een groot politiek bewustzijn. Zij hebben actief bijgedragen aan het ontstaan van de Tanzaniaanse coöperatieve beweging en aan de strijd van het volk voor onafhankelijkheid en voor structurele hervormingen van het productiesysteem. Al in de jaren 20 kwamen de inlandse koffieboeren in opstand tegen de Europese planters. In de periode kwam de opkomst van het Tanzaniaanse nationalisme het eerst tot uiting in de coöperatieve beweging van de koffieboeren. De geschiedenis van de koffieteelt is dus nauw verboden met de politieke en sociale uitdagingen die heel de Tanzaniaanse maatschappij kenmerken 5. 7

8 Van maoïsme naar liberalisme Het Tanzaniaanse socialisme dat kort na de onafhankelijkheid werd ingevoerd, inspireerde zich op het Chinese maoïstische model en steunde op coöperaties om een zelfvoorzienend beleid te ontwikkelen, zonder ze evenwel te veel autonomie te geven. De wil van de Staat om het platteland te controleren uitte zich in de nationalisering van de infrastructuur en de gedwongen verplaatsing en hergroepering van de bevolking, vooral in het kader van het beleid van de Ujaama en de programma s voor verdorping, die bedoeld waren om de landbouwproductie te versterken (en te controleren), met voorrang voor de exportteelten. Na de Verklaring van Arusha, in 1973, werd dit beleid radicaler en kreeg de Tanzaniaanse staat heel de productie, verwerking, distributie en verkoop van de koffie in zijn greep. In 1976 ontbond de centrale overheid de coöperaties. Pas op het einde van de jaren 1980 gaf de regering toe dat dit beleid gefaald had en begon ze de sector te liberaliseren. De liberalisering van de markt en haar gevolgen De liberalisering van de koffiemarkt in de jaren heeft de exploitanten toegang verschaft tot de productiestructuren, maar ze is niet pijnloos verlopen. Toen de monopolies verdwenen, moesten de van het socialistische model geërfde structuren opeens concurreren met privébedrijven. Aanvankelijk leidde dat tot een scherpe daling van de geproduceerde volumes en tot ingrijpende sociale veranderingen. Toch zijn de gevolgen van de liberalisering veeleer positief. Ze komen ten goede aan de boeren, die van de staat en de coöperaties de vrijheid krijgen om zich wel of niet aan te sluiten. Het marktaandeel van de particuliere handelaren (filialen of agenten van multinationals) groeide van minder dan 10 % in 1993 naar meer dan 70 % in 1999, ten nadele van de oude coöperaties. De concurrentie zet veel producenten ertoe aan om aan privéoperators te verkopen, die meestal contant betalen. De in de periode vrij hoge prijzen op de wereldmarkt leidden tot hogere opbrengsten voor de producenten, maar in daalden deze prijzen weer met 50 % 6. 8

9 Aanhoudende spanningen De liberalisering van de koffiemarkt is een van de mijlpalen in de evolutie van een groot aantal Oost-Afrikaanse samenlevingen. Ze leidt echter ook tot spanningen die zowel de productiesystemen beïnvloeden als het leven van de miljoenen mensen die afhankelijk zijn van de opbrengst van de koffie. Er spelen bovendien biologische kwesties mee zoals de veroudering van de koffieplanten die sinds de jaren 1950 nauwelijks vernieuwd zijn en dus minder renderen. Zo valt de productie van Kilimanjaro-koffie bij gebrek aan nieuwe aanplantingen terug en neemt de kwaliteit ondanks de inspanningen van de producenten af. Deze moeilijkheden worden nog verergerd door het eeuwige probleem van de wisselvallige koffiekoersen waarop de producentenorganisaties en zelfs de Afrikaanse staten geen vat hebben. Nochtans zouden heel wat landen baat kunnen hebben bij een beleid dat een stabilisering en rationalisering van de koffieprijzen op de internationale markt beoogt. Toen in 1989 de internationale koffiecrisis begon, was de bevolking van de producerende landen van Afrika en Latijns-Amerika het eerste slachtoffer. Het aanbod was veel groter dan de vraag, zodat de koffieprijzen een enorme klap kregen: in het begin van de jaren 2000 waren ze tot hun laagste niveau ooit gedaald. De Wereldbank raamt het verlies voor de koffieproducenten in die periode op gemiddeld 4,5 miljard dollar per jaar. In Afrika en Centraal-Amerika heeft deze crisis de nationale financiën, die sterk afhankelijk zijn van de grondstoffenexport, zeer zwaar aangetast. De regeringen van deze landen moesten drastisch snoeien in de sociale programma s en in hun strijd tegen armoede. Miljoenen gezinnen van koffieplanters werden hierdoor getroffen. De crisis werd ingeluid door het einde van het Internationale Koffieakkoord, in Tal van factoren speelden mee: de mislukking van de strategieën voor de groei van de productie die het IMF aan de producerende landen oplegde, de ingrepen van koffiemultinationals (zoals Nestlé, Philip Morris, Kraft, enz.) die enorme hoeveelheden in voorraad namen om de prijzen laag te houden, en het dalende verbruik in de rijke landen 7. De Afrikaanse producerende landen waren, mede door de concurrentie van Colombia, Brazilië en Vietnam, de eerste slachtoffers van deze crisis. De slecht georganiseerde productieketens bleken niet in staat zich te verenigen en zich op te werpen als belangrijke spelers binnen de internationale onderhandelingen. Sinds 2005 valt er een verbetering te bespeuren. De koffieprijs is gestegen naar een niveau dat meer aanvaardbaar is voor de producenten. De crisis heeft echter de wisselvalligheid van de koersen aangetoond en toont de noodzaak van de invoering van een stabieler en eerlijker systeem. Voor meer informatie:

10 EERLIJKE HANDEL: KETENS, ACTOREN EN ORGANISATIES ONTSTAAN VAN EERLIJKE HANDEL Eerlijke handel komt voort uit een eenvoudige vaststelling: ondanks de bedragen die in ontwikkelingshulp worden geïnvesteerd, blijft de armoedekloof tussen de bevolking van de rijkste landen en die van de armste landen groeien. In minder dan een eeuw tijd is de verhouding tussen de inkomens in de 20 % rijkste landen en in de 20 % armste landen gestegen van 11 tegen 1 in 1913 naar 75 tegen 1 vandaag. Oorlogen, natuurrampen, gebrekkige infrastructuur, corruptie, Er zijn veel oorzaken op te sommen voor dit verstoorde evenwicht, maar er spelen ongetwijfeld ook en vooral fundamenteel structurele economische problemen mee. Grondstoffenspeculatie, de schuldenspiraal, de gesubsidieerde concurrentie van producenten uit de noordelijke landen: al die mechanismen belemmeren de opleving van de armste landen die hun ontwikkeling zelf niet in handen hebben. Hoewel de handelsonevenwichten al in de 19e eeuw werden aangetoond (vooral vanaf de publicatie, in 1860, van de roman van de Nederlander Edward Douwes Dekker, met Max Havelaar als held), verschenen pas na de Tweede Wereldoorlog de eerste projecten voor eerlijke handel van Amerikaanse en Engelse organisaties (Ten Thousand Villages in de VS en de ngo Oxfam in het VK). Op de UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development) van 1964 werd voor het eerst het concept eerlijke handel gedefinieerd: Trade, not Aid (handel, geen liefdadigheid) was het basisprincipe. Vanaf het einde van de jaren 60 gingen in Europa de eerste winkels voor eerlijke handel open, terwijl in de ontwikkelingslanden producentencoöperaties en -verenigingen werden opgericht die voordeel zouden halen uit een eerlijker handelsverkeer. De landbouwsector en de ambachten kwamen als eerste aan bod. 10

11 WAT IS EERLIJKE HANDEL? In 1999 zijn de belangrijkste internationale fairtradeorganisaties (de World Fair Trade Organisation, de Fair Trade Labelling Organizations en het Network of European World Shops) het eens geworden over een gemeenschappelijke definitie: Eerlijke handel is een commercieel partnerschap dat steunt op dialoog, transparantie en respect, met als doelstelling te komen tot een rechtvaardiger wereldhandel. Eerlijke handel draagt bij tot duurzame ontwikkeling door betere handelsvoorwaarden te bieden en door de rechten van de producenten en de gemarginaliseerde werknemers te waarborgen, heel bijzonder in het zuidelijk halfrond. De organisaties voor Eerlijke Handel (gesteund door de consumenten) verbinden er zich actief toe de opinie te sensibiliseren en campagne te voeren voor veranderingen in de regels en praktijken van de conventionele internationale handel. Om de toepassing van dit economische systeem te ondersteunen, formuleren de organisaties de 10 hoofdprincipes die moeten worden nageleefd: Kansen creëren voor de producenten die zich economisch in een benadeelde situatie bevinden. De transparantie en de geloofwaardigheid bevorderen. De individuele competentie aanmoedigen. Eerlijke handel stimuleren. De betaling van een rechtvaardige prijs garanderen. Waken over de gelijkheid tussen de geslachten. Aanvaardbare arbeidsomstandigheden garanderen. Kinderarbeid vermijden. Het milieu beschermen. Handelsrelaties aanmoedigen gebaseerd op vertrouwen en wederzijds respect. Concreet garandeert eerlijke handel de producenten in de armste landen betere aankoopprijzen dan de prijzen op de wereldmarkt, een relatieve prijsstabiliteit en gunstige betalingsvoorwaarden en -termijnen (zelfs voorfinancieringsmogelijkheden), zodat de boeren en ambachtslui hun producten niet tegen dumpingprijzen moeten verkopen of woekerleningen moeten aangaan. EEN GEÏNTEGREERDE KETEN EN EEN GELABELDE KETEN Sinds 1988 en de oprichting van de IFAT enerzijds, de internationale federatie voor eerlijke handel (die in 2009 de WFTO werd, de World Fair Trade Organization) en de lancering van het label Max Havelaar anderzijds, stellen we vast dat er twee grote ketens voor de regulering van de eerlijke handel zijn ontstaan, die naast elkaar blijven bestaan: de geïntegreerde keten (WFTO en EFTA) en de gelabelde keten (FLO Max Havelaar). De geïntegreerde keten, de historische organisatievorm van de eerlijke handel, heeft als belangrijkste kenmerk dat alle actoren die bij de productie en de commercialisering van het product betrokken zijn (producent, verwerker, importeur en verkooppunten) deelnemen aan de eerlijke handel en zich vrijwillig (en zelfs actief) aan de principes van eerlijke handel houden. De certificering komt dus ten goede aan de actoren van de keten. Ze gaat meestal samen met een logo en volgt regels en criteria die veelal samen worden gedefinieerd. De gelabelde keten steunt op de certificering van het gecommercialiseerde product. De bedrijven die deze producten vervaardigen, verbinden zich ertoe een specifiek bestek te respecteren en hun grondstoffen aan te kopen bij organisaties van producenten in ontwikkelingslanden (vaak coöperaties) die door de labelingorganismen zijn erkend. Deze gelabelde producten mogen vervolgens in om het even welk verkooppunt worden verkocht, ook in de klassieke grootdistributie. Max Havelaar, dat het FLOlabel in België vertegenwoordigt, is het bekendste van deze labels. Het naast elkaar bestaan van deze twee ketens illustreert het bestaan van twee verschillende visies op eerlijke handel. Deze visies hebben hoofdzakelijk betrekking op het soort relaties dat met de economische privéspelers wordt aangegaan (multinationals, grootdistributie) en op de verschillen tussen een ontwikkelingsvisie (en een aanklacht tegen de internationale handel) enerzijds, en een commercieel perspectief op basis van de controle anderzijds. De rechtvaardige prijs wordt onderhandeld en moet alle productiekosten voor het product kunnen dekken, inclusief de milieukosten, en de producenten een aanvaardbare levensstandaard garanderen. De kopers van fairtradeproducten zetten zich in het algemeen in voor sociale programma s (alfabetisering, toegang tot de onderwijs- en medische zorgsystemen, enz.) en steunen de productieve investeringen van de producentenorganisaties. 11

12 DE BELANGRIJKSTE ACTOREN VAN DE EERLIJKE HANDEL De keten van de eerlijke handel omvat drie categorieën van actoren: De organisaties van producenten of arbeiders, die de lokale grondstoffen produceren, verbouwen of verwerken. Om aan programma s voor eerlijke handel te kunnen deelnemen, moeten zij zich aansluiten bij een erkende organisatie. In de landen van het Zuiden en voor de landbouwproducten worden de organisaties meestal door Fairtrade Labelling Organisations erkend. De marktoperators vervangen de tussenpersonen. Zij importeren, exporteren of transformeren de producten van de eerlijke handel. Voorbeelden zijn Solidar Monde in Frankrijk, Oxfam in het Verenigd Koninkrijk en natuurlijk Oxfam-Wereldwinkels in België, voor de geïntegreerde keten. Daarnaast zijn er de conventionele distributeurs, zoals Delhaize en Colruyt. Zelfs Lidl en Carrefour hebben hun eigen fairtrademerken ontwikkeld, respectievelijk Fairglobe en Carrefour Solidair. De kleinhandelaars verkopen direct aan de consument, ofwel in gespecialiseerde zaken zoals de Wereldwinkels, ofwel - en steeds vaker - in de traditionele supermarktketens. 12

13 DE GROTE INTERNATIONALE KOEPELORGANISATIES VAN DE EERLIJKE HANDEL WFTO - World Fair Trade Organisation Internationale fairtradeorganisatie De WFTO, de internationale fairtradeorganisatie, groepeert 350 organisaties (waarvan 65 % uit landen in het Zuiden) die alle schakels van de keten van de eerlijke handel vertegenwoordigen (producenten, bewerkers en distributeurs). Ze wordt sinds de oprichting in 1989 als de belangrijkste coördinator van de organisaties in de sector beschouwd. Sinds 2004 wordt het «Afrikaanse deel» van de organisatie verzorgd door de Cooperation for Fair Trade in Africa (COFTA), die ongeveer 70 organisaties uit 20 Afrikaanse landen groepeert. Tot voor kort droeg de WFTO de naam IFAT (International Fair Trade Association, internationale fairtradeorganisatie). Als emblematische structuur van de geïntegreerde keten labelt de WFTO geen producten, maar organisaties. Deze organisaties krijgen het FTO-label, na een evaluatie op basis van strenge criteria en normen. In de WFTO wisselen organisaties informatie en ervaringen uit. Honderden organisaties nemen deel aan de internationale conferenties die ze organiseert en die tot de belangrijkste evenementen van de fairtradeketen worden gerekend. Voor meer informatie: 13

14 FLO - International Fairtrade Labelling Organization Fairtrade-keurmerkorganisatie De FLO (Fairtrade Labelling Organization) is zowel een federatie van labelingorganisaties als een onafhankelijke structuur die een fairtradelabel toekent. Ze stelt fairtradenormen op, controleert hun toepassing en certificeert de producten die aan deze normen voldoen. Om haar opdrachten optimaal te vervullen, is de FLO samengesteld uit twee aparte structuren: FLO International en FLO-Cert. De vereniging FLO International telt meer dan 20 nationale certificeringsorganismen, waarvan 15 Europese (in België en in Frankrijk vertegenwoordigt Max Havelaar het label). Ze stelt fairtradenormen op en ontwikkelt ze (specifiek voor elk type product), steunt nieuwe ketens en versterkt de producentenorganisaties. FLO-Cert certificeert producentenorganisaties en verleent officiële goedkeuring aan de economische actoren van de keten (importeurs, exporteurs, verwerkers en merken) na regelmatige audits en controles. Meer dan 500 organisaties (coöperaties en plantages) in meer dan 50 landen in Afrika, Azië en Zuid-Amerika werden al gecertificeerd. Voor meer informatie: EFTA - European Fair Trade Association International Europese fairtradevereniging De EFTA, een soort van historische club van organisaties die een toonaangevende rol spelen in hun land, groepeert de belangrijkste Europese fairtrade-importcentrales die zich bij ongeveer 400 groepen van producenten in opkomende landen bevoorraden. De EFTA werd in 1990 opgericht als platform voor de uitwisseling van informatie en goede praktijken en heeft tot doel de import van fairtradeproducten te ontwikkelen door de synergieën te versterken en de uitwisseling van ervaringen tussen de leden te bevorderen. De EFTA is meer een werkinstrument dan een instrument voor politieke vertegenwoordiging. Ze ontwikkelt onder meer gedeelde databases en een monitoringsysteem dat gezamenlijk wordt gebruikt. Voor meer informatie: FINE Deze laatste, grote instellingen vormen FINE (acroniem van de initialen van de 4 organisaties) dat tot doel heeft hun acties te coördineren, een zelfde betekenis te geven aan eerlijke handel en vooral het vertrouwen op te bouwen en in stand te houden dat nodig is voor een goede ontwikkeling van de eerlijke handel. 14

15 EERLIJKE HANDEL IN TANZANIA DE GESCHIEDENIS VAN DE EERLIJKE HANDEL IN TANZANIA Mooie herinneringen Tanzaniaanse koffie was een van de allereerste producten die de actoren van de eerlijke handel, aangevoerd door Oxfam-Wereldwinkels, in België invoerden. Deze organisaties waren indertijd erg politiek geëngageerd. Anne Minne, de Eerste Secretaris-generaal van Oxfam, vertelde in een interview in 2009: «Het waren symbolische landen die hun lot in eigen handen hadden genomen, dankzij de bevrijding, de onderhandeling en emblematische figuren als Nyerere. Zijn visie op de dorpelingen, die hen aanzette tot zelfbestuur in de Ujamaa-dorpen, gaf de boeren eindelijk verantwoordelijkheid.» 8. Economisch, sociaal en ecologisch in plaats van politiek Vandaag is de werking van de fairtradeorganisaties in Tanzania minder politiek en meer economisch en sociaal. De operators leggen vooral de nadruk op de invoering van mechanismen die eerlijker en lonender zijn voor de producenten. Door boven de marktprijs aan te kopen en ontwikkelingspremies te verstrekken, geven de actoren van de eerlijke handel de families van de Tanzaniaanse producenten een reële, concrete steun en ze zorgen tevens voor de financiering van scholen, sanitaire infrastructuur, wegen enzovoort. Hoewel de via de fairtradeketens verkochte volumes bescheiden blijven, vergeleken met die van de traditionele internationale markten, hebben de hogere (en vooral in de tijd gewaarborgde) prijzen die de fairtradeorganisaties toepassen duidelijk positieve gevolgen voor de Tanzaniaanse producenten. Zo zijn verscheidene producerende coöperaties ervan overtuigd dat ze tijdens de koffiecrisis dankzij de fairtradeketens het hoofd boven water hebben kunnen houden zonder afbreuk te doen aan de kwaliteit van hun koffie. Voor meer informatie: Oxfam-Wereldwinkels FAO

16 INITIATIEVEN VOOR EERLIJKE HANDEL IN TANZANIA 16

17 TAFAT DE TANZANIAN FEDERATION FOR ALTERNATIVE TRADE De Tanzanian Federation for Alternative Trade (TAFAT) is het netwerk van de leden van COFTA in Tanzania. Ze steunt de eerlijke handel in Tanzania maar draagt ook bij aan de strijd tegen de marginalisatie van de armsten en de zwaksten. Door de uitwisseling van ideeën en ervaring en het gezamenlijke gebruik van de middelen te bevorderen, aanbevelingen voor de rechten van de kleine producenten te formuleren en de commerciële ontwikkeling van haar leden te steunen, past de werking van de Tanzanian Federation for Alternative Trade in het kader van de algemene principes die de internationale fairtradeorganisatie heeft bepaald. Veel groeperingen van Tanzaniaanse producenten met een fairtradecertificering hebben het niet gemakkelijk. Ze worden geconfronteerd met de wispelturigheid van de markt, de concurrentie van de traditionele privébedrijven en een gebrekkige ondersteuning door de internationale organisaties. De Tanzanian Federation for Alternative Trade (TAFAT) zet zich krachtdadig in voor deze producenten, vooral in de sector van het traditionele ambachtswerk. Ze levert grote inspanningen om de kwaliteit van de producten te verbeteren. De TAFAT heeft de volgende formele doelstellingen: Teamwerk en de participatie van de producenten aan samenwerkingsprojecten bevorderen De economische activiteit van de leden ontwikkelen (door hen met hun commerciële projecten te helpen, contacten te leggen met fairtrade-importeurs enz.) De werkgelegenheid bij de eerlijke producenten bevorderen, onder meer door middel van opleidingen die de kwaliteit en de creativiteit van de producenten stimuleren Positief bijdragen tot de uitroeiing van de armoede in Tanzania, meer bepaald door de ontwikkeling van eerlijke handel. De Tanzanian Federation for Alternative Trade (TAFAT) is sterk gericht op de steun aan de sector van de eerlijke handwerknijverheid (die zwaar te lijden heeft onder de concurrentie uit Azië, met haar goedkopere producten en fabrikanten die als betrouwbaarder worden beschouwd). Ze neemt allerlei initiatieven voor de Tanzaniaanse producenten, zoals de deelname aan beurzen, de organisatie van opleidingen enz. Voor meer informatie:

18 DE SECTOR VAN DE EERLIJKE KOFFIE IN TANZANIA KILIMANDJARO NATIVE COOPERATIVE UNION - KNCU Een bewogen geschiedenis De Kilimanjaro Native Cooperative Union (KNCU) werd in 1929 gesticht door boeren van het Chagga-volk. Dit is een van de oudste koffiecoöperaties van Afrika en zeker van Tanzania. Haar aanvankelijke doel was het verzamelen en verhandelen van de koffie die de Chagga-boeren op de vruchtbare vulkanische hellingen van de Kilimanjaro verbouwden. Ze heeft een heleboel metamorfosen ondergaan om de organisatie te worden die ze nu is. Tot aan de onafhankelijkheid was de Kilimanjaro Native Cooperative Union de economische motor van de streek en een van de belangrijkste symbolen van de coöperatieve en nationalistische beweging. Het beheer van het productiesysteem van de koffie werd een centraal element van de regionale identiteit van de Chagga-boeren. In de jaren 1950 consolideerde de Kilimanjaro Native Cooperative Union zich en werkte ze mee aan de stichting en invoering van enkele van de belangrijkste economische instellingen van de toekomstige onafhankelijke staat. De eerste grote omwenteling vond plaats in het midden van de jaren 70, toen Julius Nyerere, de eerste president van de Verenigde Republiek Tanzania, zijn socialistische programma invoerde en zijn Ujaama verdorpingsbeweging lanceerde, waardoor niet alleen de plantages werden genationaliseerd, maar in 1976 ook de coöperaties werden ontbonden omdat men ze als obstakels zag voor het dirigisme van de staat. 18

19 Na de politieke overgang van 1984 werd de Kilimanjaro Native Cooperative Union herboren en zette ze zich in voor de inzameling van de koffieproductie van heel de streek. In het kader van een nog altijd sterk door de staat geleide economie, greep de Kilimanjaro Native Cooperative Union terug naar haar hoofdfuncties: alle koffieproductie van de Kilimanjaro verzamelen, de producenten technische hulp verlenen en het monopolie van de verkoop op de veiling van Moshi steunen 9. In de loop van de jaren 1990 werd de Tanzaniaanse economie geleidelijk aan geliberaliseerd. Privéoperators kregen het recht om Tanzaniaanse koffie te vergaren, ook al bleef het Tanzania Coffee Board de commercialisering controleren. De liberalisering van de markt was een harde klap voor de historische Tanzaniaanse coöperaties. De Kilimanjaro Native Cooperative Union, die haar monopolie op de Kilimanjaro-koffie verloor, moest afstand doen van veel van haar voorrechten en activiteiten, zoals de levering van insecticide en kunstmest aan de boeren. De koffieboeren, die tot dan toe verplicht waren om met de KNCU samen te werken, richtten zich nu tot privéoperators, die vaak interessantere betalingsvoorwaarden aanboden. Zo kwam het dat de Kilimanjaro Native Cooperative Union in 2000 nog maar ongeveer 30 % van de regionale productie vertegenwoordigde. Het systeem van de Kilimanjaro Native Cooperative Union Vandaag beheert de Kilimanjaro Native Cooperative Union ongeveer de helft van de op de hellingen van de Kilimanjaro geoogste en geproduceerde koffie. Ze verkoopt de koffie op de veiling van Moshi en koopt een gedeelte terug voor de conventionele export en de fairtrade-importeurs. Het Tanzaniaanse system voor de commercialisering verplicht de producenten die hun koffie zelf willen exporteren namelijk om zich te groeperen, zodat ze over voldoende grote volumes beschikken 10. De coöperatie telt 93 primaire coöperaties met ongeveer koffieproducenten van de Kilimanjaro. De bevolkingsgroei is in deze vruchtbare streek zo groot dat de plantages over kleine percelen verdeeld zijn. De percelen zijn eigendom van en worden beheerd door families van producenten, die zich inspannen om hun grond zo productief mogelijk te maken. Dat gebeurt onder meer door bananenbomen tussen de koffiestruiken te planten en door vee te laten loslopen om de bodem te bemesten. Reële bedreigingen De koffieproductie van de Kilimanjaro verkeert in gevaar. Sinds de jaren 1950 zijn erg weinig planten vervangen. De koffiestruiken zijn oud en de oogsten worden kleiner (een daling van 300 kg / hectare in 1970 naar 150 kg / ha vandaag). Door die dreiging - en door de dalende prijzen - zien de boeren zich gedwongen hun inkomsten aan te vullen met veeteelt of groenteteelt. Deze activiteiten kunnen de armoede van de plaatselijke bevolking echter niet echt verminderen. Bovendien lijden de toch al kwetsbare plantages onder de evolutie van het klimaat, die heel de regio bedreigt. In 2009 vertelde Mapunda Kisuma, een vertegenwoordiger van de KNCU: De droogte heeft in Tanzania veel te lang geduurd. Er is geen maïs meer, geen eten, geen koffie. De boeren vragen zich zelfs af of ze de oude planten niet door nieuwe moeten vervangen. De planten hebben meer en meer last van parasieten en de bonen kunnen niet goed rijpen omdat het op de verkeerde momenten regent. Veel jonge mensen geven de koffieteelt op en trekken naar de stad. Ik zie de koffieteelt over 20 jaar verdwijnen

20 Eerlijke handel als noodzaak Deze situatie zet de leiding van de Kilimanjaro Native Cooperative Union ertoe aan om de koffie van de Kilimanjaro te valoriseren en er een bekend kwaliteitsproduct van te maken. Dat gebeurt vooral door het imago van een rijke, authentieke streekkoffie te verdedigen. De meest dynamische lokale coöperaties worden aangemoedigd om de beste kwaliteiten van hun oogst in de verf te zetten en de kwaliteit van hun processen te verbeteren. Door de boeren op te leiden, de beste bonen te selecteren en de betere kwaliteiten duurder te verkopen, krijgt de Kilimanjaro Native Cooperative Union meer inkomsten, die ze vooral investeert in de vernieuwing van de planten, het vruchtbaar maken van de grond en de verbetering van de landbouwtechnieken. Dankzij deze inspanningen en de hulp van gespecialiseerde Europese organisaties hebben zeven coöperaties van de eerste graad 12 een biocertificering voor hun koffie ontvangen. Hoewel het grootste gedeelte van de koffie van de Kilimanjaro Native Cooperative Union naar de veiling gaat, wordt een belangrijk deel sinds 1993 aan fairtradeoperators verkocht. De KNCU kreeg in 2006 een FLO-certificering en hecht veel belang aan de samenwerking met de fairtradeorganisaties. Dankzij de eerlijke handel kan ze haar rol van verzamelaar immers overstijgen en een grotere verantwoordelijkheid nemen in de directe commercialisering van de productie. De productie die langs deze weg wordt verkocht, is nog relatief klein in verhouding tot de aantallen van de producenten en de geproduceerde volumes. Maar de hogere prijzen die de kopers van de eerlijke handel betalen, heeft de invoering mogelijk gemaakt van een kwaliteitspremie, die geïnvesteerd wordt in de oogst- en fabricageprocessen. In bedroeg de verkoop van de KNCU aan fairtradeorganisaties slechts ongeveer 15 % van het totale volume, maar stelde hij de coöperatie in staat om de producenten 0,457 $ per kilo koffie te betalen, in plaats van de 0,38 $ van de internationale markt 13. Dit heeft bijgedragen tot de leefbaarheid van zowel de coöperatie als de boeren van de streek. De ontwikkelingspremie die de fairtradeorganisaties uitbetalen (ongeveer 4 % van de verkoopprijs) wordt voor 75 % aan de boeren uitgekeerd. Het restant gaat naar sociale projecten: de financiering van een onderwijsfonds dat studiebeurzen verleent, de bouw van scholen, de invoering van een financieringsorganisme voor de boeren (Kilimanjaro Cooperative Bank), enz. Voor meer informatie: