W i n d e s h e i m z e t k e n n i s i n w e r k i n g. Jaarverslag 2013 LECTORAAT KUNSTSTOFTECHNOLOGIE

Transcriptie

1 W i n d e s h e i m z e t k e n n i s i n w e r k i n g Jaarverslag 2013 LECTORAAT KUNSTSTOFTECHNOLOGIE Maart 2014

2 C O L O F O N Titel : Jaarverslag 2013 Lectoraat Kunststoftechnologie Datum : Maart 2014 Auteur : Dr. Margie Topp Telefoon : (088) Website : kunststoftechnologie@windesheim.nl Versie : 1.4 Status : Definitief Dit is een uitgave van Windesheim Zwolle, Postbus 10090, 8000 GB Zwolle, Nederland. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 1

3 Inhoud Inhoud Inleiding Ontwikkeling Lectoraat Kunststoftechnologie Terugblik De kenniskring Partners & netwerk Adviesraad De programmalijnen Onderzoeksprojecten Maakindustrie creëert met Rapid Manufacturing nieuwe ontwerpen en mogelijkheden (RAAK-MKB project, afgerond met congres 3DprintNL) Recycling in Ontwerp (RAAK-MKB project met Saxion als penvoerder, afgesloten met congres) Renewable energie-efficiënte kunststof-productietechnologieën voor het grensoverschrijdend MKB (RAAK-Internationaal project) High-Tech Kunststoffen (Thermoplastische Composieten) (RAAK-MKB project) Composieten in Built Environment (TFF project) Breakthrough in 3D printen (TFF project, met Saxion als penvoerder) Recycling of Polymer Materials (TFF project, met Saxion als penvoerder) Onderwijsactiviteiten Overige Activiteiten Activiteiten op Windesheim Activiteiten verricht in de vakwereld Publicaties (en pers) Financiën Toelichting financiën

4 1 Inleiding JAARVERSLAG LECTORAAT KUNSTSTOFTECHNOLOGIE 2013 Er is in het jaar 2013 weer veel gebeurd rondom het lectoraat Kunststoftechnologie. Het jaar 2013 stond in het teken van grote gebeurtenissen en verdere groei van het Lectoraat Kunststoftechnologie. In maart hebben we afscheid genomen van dr.ir. Harold Gankema als lector. Sinds 1 mei, na een korte periode als associate lector, staat dr. Margie Topp nu aan het roer van het lectoraat. Margie Topp is afgestudeerd aan de Rijksuniversiteit Groningen binnen de afdeling Polymeerchemie, gevolgd door een promotieonderzoek betreffende emulsie polymerisatie aan de Universiteit Twente. Tevens zijn er meerdere docent-onderzoekers aangetrokken door het lectoraat. Vanaf de start van het Lectoraat Kunststoftechnologie is het beleid gericht geweest op het versnellen van de verankering van het lectoraat in de regio, door het vormen van een adviesraad onder de paraplu van de kenniskring van het lectoraat en door het entameren van (extern gefinancierde) projecten met regionale spelers. Deze aanpak heeft geleid tot een flink aantal innovatieve projecten met een groot aantal regionale deelnemers resulterend in een relatief groot aantal projecten die onder de SIA-RAAK subsidieregeling voor innovatief onderzoek gesubsidieerd worden. Deze projecten zijn over het algemeen breed en multidisciplinair van opzet en niet zo zeer specialistisch zoals men misschien bij toegepast/praktijkgericht onderzoek zou verwachten. Een mijlpaal dit jaar was de toekenning van het kwaliteitslabel Innovatie Laboratorium (ilab), die Windesheim in samenwerking met de provincie Overijssel en het Polymer Science Park (PSP) vanuit de Topsector Chemie kreeg. Met deze status behoort Windesheim tot de top van de Nederlandse chemiesector in de ontwikkeling van onderzoek. Op hetzelfde moment heeft Stenden hogeschool samen met NUON, Emmtec en het API-institute het kwaliteitslabel Centre for Open Chemical Innovation (COCI) gekregen. Het ilab en COCI gaan gezamenlijk verder onder de naam GreenPAC. Ten aanzien van het onderwijs is het beleid binnen het Kenniscentrum Technologie erop gericht dat de lectoraten een herkenbare plaats in het curriculum invullen, afstudeerders en stagiairs begeleiden, en gastcolleges verzorgen in de verschillende fasen van de opleidingen binnen Techniek. Binnen het lectoraat Kunststoftechnologie is dat de minor Polymer Product Engineer. Het doel van deze ontwikkelingen is enerzijds dat de lectoraten zich goed aan de studenten kunnen presenteren en anderzijds dat studenten ingezet kunnen worden in het onderzoek van het lectoraat. Daarnaast is ter verhoging van de kwaliteit van het onderwijs en onderzoek samen met de rolhouders onderzoek een leerlijn onderzoeksvaardigheden vastgesteld. Op het onderwijsvlak vanuit het lectoraat Kunststoftechnologie werd dit jaar samen met het lectoraat Duurzame Polymeren van Stenden hogeschool een gezamenlijke duale masteropleiding (joint degree) Polymer Engineering ontwikkeld, welke positief geaccrediteerd is en in februari 2014 van start is gegaan. Ook op het gebied van expertisegebieden via Centres of Expertise (CoE s) heeft het lectoraat zich gedurende 2013 verder ontwikkeld. Het lectoraat Kunststoftechnologie heeft zich verbonden aan expertise centra binnen de topsector High Tech Systems en Materialen (samenwerking met Saxion) en binnen de topsector Chemie (samenwerking met Stenden hogeschool). Binnen deze Centers of Expertise heeft High Tech Systems en Materialen de naam TechForFuture (TFF) gekregen en zijn er verschillende programmalijnen gedefinieerd, welke ondergebracht zijn in verschillende door TFF gesubsidieerde projecten. Bovenstaande activiteiten hebben ertoe geleid dat de uitbreiding van het lectoraat, welke al in 2012 was ingezet, in het afgelopen jaar verder is voortgezet. De verwachting is dat de groei van de Kenniskring gehandhaafd blijft in

5 2 Ontwikkeling Lectoraat Kunststoftechnologie 2.1 Terugblik 2013 Terugkijkend op 2013, kunnen we concluderen dat het een jaar is geweest waarin zeer veel is gebeurd en waarin een goede basis is gelegd voor de komende jaren. Hieronder een kort overzicht van enkele in het oog springende wetenswaardigheden. Gedurende 2013 waren vier SIA RAAK projecten actief. Twee SIA RAAK-MKB projecten zijn in september en oktober afgerond, een derde RAAK-internationaal project (KOENST) liep gedurende het gehele jaar De vierde is in 2012 goedgekeurd, waardoor dit project in april 2013 van start kon gaan. Op 4 april 2013 was de kick-off bijeenkomst van het laatst genoemde SIA RAAK-MKB project High-Tech Kunststoffen (Thermoplastische Composieten/TPC). Een onderzoek naar de toepassingsmogelijkheden van Thermoplastische Composieten in twaalf MKB-bedrijven in de kunststofverwerkende industrie. Gekeken wordt hoe voor elk van deze bedrijven een hoogwaardig eindproduct gecreëerd kan worden, dat in serie gemaakt kan worden. Tevens wordt gekeken naar het economisch omslagpunt voor de inzet van thermoplastische composieten. Daarnaast zijn er drie projecten via Centre of Expertise HTSM TechForFuture gehonoreerd en gestart in 2013, te weten; Composieten in Built Environment, waarin onderzoek wordt gedaan naar composieten oplegblok- en brugdekoplossingen. Breakthrough in 3D printen, een vervolg op het SIA RAAK-MKB project Rapid Manufacturing in samenwerking met Saxion. Recycling of Polymer Materials, een vervolg op het SIA RAAK-MKB project Recycling in Ontwerp, ook in samenwerking met Saxion. In november/december 2013 zijn er verschillende onderzoeksaanvragen geschreven, welke in 2014 ingediend werden. Onder grote belangstelling is op 19 september 2013 in Zwolle bij het Polymer Science Park het SIA RAAK-MKB project Rapid Manufacturing afgesloten tijdens het congres 3DprintNL. Met 500 bezoekers, 30 exposanten en vijf gastsprekers uit binnen- en buitenland kunnen we spreken van een geslaagd event. Tijdens het evenement werden de nieuwste technologieën, toepassingen en technieken rondom 3D printen gepresenteerd. Tevens werd het, door docent-onderzoeker Masja Mooij geschreven, handzame rapport Printen in de derde dimensie gepresenteerd, waarin de eindresultaten van het onderzoek werden gepubliceerd. De dag bestond uit een aantal zeer uiteenlopende lezingen die werden ingeleid door de dagvoorzitter Remco Hoogendijk, afgewisseld met een bedrijvenbeurs en een expertpanel waar men met uiteenlopende vragen over 3Dprinten terecht kon. De organisatie, die in handen was van Westrup Engineering, Hogeschool Windesheim, Stenden Hogeschool, Oost NV en Polymer Science Park wil van 3DprintNL een jaarlijks terugkerend evenement maken, waarvan de volgende editie alweer gepland staat voor 18 september 2014 in Emmen. Een ander SIA RAAK-MKB project van het lectoraat, Recycling in Ontwerp, werd een maand later ook succesvol afgesloten met een congres in het Harry Banninktheater in Enschede, in samenwerking met penvoerder Saxion. In het project Recycling in Ontwerp is onderzocht hoe mkb ers en productontwerpers bij het ontwerpen vooraf al rekening kunnen houden met de inzet van gerecyclede materialen en de recycling van de gebruikte materialen. 4

6 De onderzoeksresultaten zijn gepubliceerd in de eindpublicatie Recycling in Ontwerp, State of the art van de Nederlandse recycling industrie welke tijdens het congres gepresenteerd werd. Het eerste SIA RAAK-MKB project van het lectoraat op het gebied van Duurzaam produceren in de kunststofindustrie, dat in september 2011 is gestart en in 2012 is afgerond, werd dit jaar genomineerd voor de RAAK award. Ondanks het feit dat het lectoraat niet gewonnen heeft, was het met een mooie stand vertegenwoordigd tijdens het jaarcongres van Stichting Innovatie Alliantie (SIA) op 21 november 2013 waar het winnende project bekend gemaakt werd. De verkregen ilab en COCI status werd gevierd tijdens de officiële opening op 15 november 2013 van Green PAC. De relaties van het lectoraat en Windesheim waren uitgenodigd voor een inspirerende bijeenkomst op het Polymer Science Park in Zwolle. Na de officiële woorden, werden de website en het logo gelanceerd en na een rondleiding door het ilab werd de bijeenkomst afgesloten met een netwerkborrel. Ook op het onderwijsvlak zijn interessante ontwikkelingen te melden, waaronder het opzetten van de eerder genoemde joint degree Master Polymer Engineering in samenwerking met Stenden. Als laatste had binnen het lectoraat in 2013 een promovendus moeten starten op het gebied thermoplastische composieten. Doordat deze promovendus een andere baan aangenomen heeft, is deze plek komen te vervallen en is het lectoraat bezig om een nieuw promotie-onderzoek in te richten. 2.2 De kenniskring De personele samenstelling van het lectoraat was in 2013 als volgt: I n t e r n e l e d e n LECTORAAT KUNSTSTOFTECHNOLOGIE Naam Functie FTE Dr.ir. Harold Gankema lector 0,8 fte, per uit dienst Dr. Margie Topp associate lector lector 0,9 fte vanaf tot ,9 fte per Dr.ir. Geert Heideman associate lector 1,0 fte Dr.ir. Niels Boks docent/onderzoeker 0,6 fte, per ,4 fte Drs.ing. Tonny van Dijk docent/onderzoeker 0,2 fte, per niet meer werkzaam voor lectoraat Ir. Alexander Janssen docent/onderzoeker 1,0 fte, per ,2 fte Ir. Masja Mooij docent/onderzoeker 0,4 fte Dr.ir. Jakob Buist docent/onderzoeker 0,45 fte Ir. Otto Kool docent/onderzoeker 0,2 fte Ir. Laurens Bervoets docent/onderzoeker 0,2 fte Ir. Peter Bosman docent/onderzoeker 0,2 fte vanaf Drs.ing. Freek Noordhuis docent/onderzoeker 0,2 fte vanaf , per ,4 fte Ir. Robbie Woldendorp docent/onderzoeker 0,2 fte vanaf

7 E x t e r n e l e d e n ( d e A d v i e s r a a d ) Dr.ir. Gerrit Rekers (Wavin Technology & Innovation, Dedemsvaart; partnerbedrijf Dr. Sepas Setayesh (Philips CL, Drachten; partnerbedrijf) Ing. Patrick Breukers (Schoelller Allibert, Zwolle; partnerbedrijf) Gerard Nijkamp Msc (Attero, Wijster; partnerbedrijf) Ing. Hilbrand van Bleek (Dyka, Steenwijk; partnerbedrijf) Drs. Erik de Ruijter (directeur koepelorganisatie NRK, Den Haag) Ir. Christiaan Bolck (projectleider bioplastics WUR, Wageningen) Jan Scholten (adviseur Syntens, Enschede) Prof. dr.ir. Remko Akkerman (Technical director TPRC/Universiteit Twente, Enschede) Samenvattend heeft zich ten opzichte van 2012 een groot aantal veranderingen voorgedaan binnen de personele samenstelling van zowel de interne als de externe kenniskring. Om de continuïteit beter te kunnen waarborgen en minder afhankelijk te zijn van de beschikbaarheid van studenten, is besloten om vanuit de beschikbare project subsidies per project voor een deel een junior onderzoeker aan te stellen. Koen Hermans was aangesteld bij het project Recycling in Ontwerp en zal verder werkzaam zijn voor project TPC en twee van de nieuwe TFF projecten, Mike Laarman was aangesteld bij het project over 3Dprinten (Rapid Manufacturing) en zijn dienstverband is na afloop van het project niet voortgezet. Cristian Hummel (aangesteld bij het project KOENST) zal ook worden ingezet bij één van de nieuwe TFF projecten. Om het groeiende aantal (omvangrijke) projecten en activiteiten uit te kunnen voeren en tevens gestalte te kunnen geven aan de visie van het lectoraat, staat er binnen het Centre of Expertise GreenPAC nog een vacature uit voor verdere uitbreiding van de interne kenniskring van het lectoraat met een halve fte lector. Naast uitbreiding van het lectoraat is er ook het nodige aan teamontwikkeling van het lectoraat gedaan in het afgelopen jaar. Zo waren er een teamochtend op 30 januari, teamborrel op 11 juli en een teamdag op 13 september, waarbij Ivo Dokman van L&Vingfactory ons steeds heeft begeleid via de Corporate Academy. Naast veranderingen binnen de interne kenniskring zijn er ook een aantal veranderingen geweest in de externe kenniskring (partners/adviesraad). Schoeller Arca Systems heeft haar naam gewijzigd in Schoeller Allibert. Gerard Nijkamp van Attero is per 1 december 2013 met pensioen gegaan en zijn functie binnen de adviesraad van het lectoraat zal worden overgenomen door Jean Wilbers. Voor 2014 is MOBA, gevestigd te Barneveld, bereid gevonden om per januari het lectoraat te ondersteunen met kapitaal en kennis en dit wordt gestalte gegeven in de persoon van Ruud van der Meer. 2.3 Partners & netwerk Het lectoraat wordt financieel en inhoudelijk gesteund door partnerschappen met het bedrijfsleven; Wavin, Dyka, Attero, Schoeller Allibert, Philips Consumer Lifestyle en per januari 2014 dus ook MOBA. Het lectoraat werkt tevens intensief samen met het Polymer Science Park en verschillende instanties en kennisinstellingen (zoals NRK, Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR), Syntens, Universiteit Twente (UTwente), Rijksuniversiteit Groningen, Saxion Hogescholen, Stenden Hogeschool en de Fachhochschule Osnabrück). De partners zijn naast NRK, UTwente, WUR en Syntens allen vertegenwoordigd in de adviesraad van het lectoraat. 6

8 Op 9 januari is het lectoraat met haar partners op bezoek geweest bij Wavin, te Dedemsvaart en mochten hier een kijkje in de keuken nemen. De rondleiding werd gecombineerd met een partnervergadering. Schoeller Arca Systems verwelkomde ons op 24 april in de Hardenberg en Holten, waar ook weer een rondleiding en partnerbijeenkomst plaatsvonden. Op 2 oktober werd de laatste partnerbijeenkomst gehouden op Windesheim zelf. De partnerbijeenkomsten stonden in het teken van een uitwisseling van informatie met betrekking tot de stand van zaken van de diverse onderzoeksprojecten van het lectoraat en nadere kennismaking van de partnerbedrijven door middel van diverse rondleidingen en presentaties. 2.4 Adviesraad Op 27 mei en 18 november 2013 hebben bijeenkomsten van de Adviesraad plaatsgevonden. Op de beide Adviesraadbijeenkomsten, die plaatsvonden op Windesheim, werden het nieuwe lectoraatsplan en de onderzoeks- en onderwijsactiviteiten van het lectoraat besproken. In het kort is de missie van het lectoraat in deze sessies als volgt geformuleerd: Het hoger doel van het lectoraat: de bevordering van Hoger Onderwijs op het gebied van kunststoffen doordat kennis uit onderzoek en projecten terugvloeit in het onderwijs; Het gewaagde doel van het lectoraat: Hét kenniscentrum kunststoftechnologie worden op het gebied van verwerkingstechnieken en composieten met een gezond verdienmodel; De Kernwaarden van het lectoraat: Goed gedegen toegepast onderzoek, een betrouwbare en professionele samenwerkingspartner die vernieuwend is; De Kernkwaliteiten van het lectoraat: Het ontwerpen maar ook realiseren van een product. Een multidisciplinair team waarin verschillende vakgebieden vertegenwoordigd zijn. 2.5 De programmalijnen De strategie van het lectoraat zal zich de komende tijd concentreren op de pijlers verwerking van kunststoffen en mogelijkheden van composiet materialen. De overkoepelende activiteiten van het lectoraat zullen deels liggen in het onderwijs van de Minor en de Master en deels in het opzetten van een verdienmodel met Life Cycle Assessments. 7

9 3 Onderzoeksprojecten JAARVERSLAG LECTORAAT KUNSTSTOFTECHNOLOGIE Maakindustrie creëert met Rapid Manufacturing nieuwe ontwerpen en mogelijkheden (RAAK-MKB project, afgerond met congres 3DprintNL) S o o r t p r o j e c t R&D project P r o j e c t l e i d e r e n o n d e r z o e k e r s Dr.ir. Harold Gankema 0.05 fte (projectsponsor tot 1 maart) Dr.ir. Geert Heideman 0.05 fte (projectsponsor vanaf 1 maart) Ir. Alexander Jansen 0.25 fte (projectleider) Ir. Masja Mooij 0.25 fte (projectleider) Dr.ir. Niels Boks 0.15 fte (onderzoeker) Mike Laarman 0.40 fte (junior onderzoeker) A a n t a l b i j h e t p r o j e c t b e t r o k k e n s t u d e n t e n Sept jan afstudeerders: Bas de Haan en Gijs Eggink. 9 minor studenten: Bram van Ravenhorst, Ben Zilvold, Micheal de Visser, Adrie Verdoes, Gerjan Kappe, Anne de Ruig, Laurens Wes, Douk van Werven en Melchior de Joode. Sept jan stagiair: Pieter Paul van Ewijk. Febr juni werkstudent: Paul Dijkstra. Febr aug afstudeerders: Dorien Gerdes en Tim de Jonge. S t a t u s p r o j e c t Afgerond met congres 3DprintNL bij het Polymer Science Park B e s c h r i j v i n g v a n h e t p r o j e c t Aan het begin van de jaren 90, vervangt de computer met tekenpakket definitief de tekentafel. Ook het tekenen zelf ondergaat een revolutie, waar er altijd werd getekend in aanzichten en doorsnedes (twee dimensioneel met een X-as en Y-as) kan er nu volledig drie dimensionaal worden getekend (X-as, Y-as en Z-as). Hierdoor is het mogelijk om de complexiteit van producten fors te vergroten. Producten kunnen door middel van 3D tekenen dubbel-gekromde oppervlakken krijgen, ook de mate van integratie van onderdelen stijgt enorm. Door deze complexere producten is behoefte aan prototypes ontstaan tijdens het ontwikkelingsproces. De eerste Rapid Prototyping (RP) technieken voorzien halverwege de jaren 90 in deze behoefte naar prototypes. De techniek biedt de mogelijkheid om direct vanuit een digitaal bestand een product te printen. Het proces is echter nog kostbaar en levert fragiele producten. Maar de behoefte aan reële prototypes zorgt voor een stormachtige ontwikkeling binnen RP zodat er tal van nieuwe technieken ontstaan. Ook het aantal materialen dat deze printers kunnen verwerken wordt steeds groter. Elke techniek en elk materiaal heeft zijn eigen specifieke eigenschappen. 8

10 De Rapid Prototyping techniek is geëvolueerd naar Rapid Manufacturing (RM) techniek, waarmee functionele producten in kleine series kunnen worden gemaakt. Dit is mogelijk door de ontwikkeling van nieuwe technieken, waarmee de kosten per product drastisch zijn gedaald en de kwaliteit fors is gestegen. Producten geproduceerd met RM doen niet meer onder voor conventioneel vervaardigde producten. De voordelen van RM zijn immens voor de kunststofverwerkende industrie. Conventioneel vervaardigde producten maken gebruik van een vorm-omkeringsproces waarbij eerst matrijzen moeten worden vervaardigd voordat producten kunnen worden gemaakt. Met Rapid Manufacturing kunnen er rechtstreeks vanuit een digitaal bestand producten worden geprint. Dit levert voordelen op zoals kortere time-to-market, mogelijkheid om just in time te produceren, mass-customization en nieuwe design mogelijkheden De kunststofverwerkende industrie is ervan overtuigd dat de productieomgeving er over 5 jaar compleet anders uitziet door de ontwikkeling van RM. Zij verwachten dat RM een nog grotere impact op de productie zal hebben dan de stap van twee- naar driedimensionaal tekenen. Echter voordat de (gedeeltelijke) overgang kan worden gemaakt naar RM heeft de kunststofverwerkende industrie te maken met een aantal vragen die zij nader willen onderzoeken: Identificatie van mogelijkheden van RM in de huidige bedrijfsvoering? Met welke RM techniek materiaal combinatie kunnen de gewenste functionele eisen worden gecreëerd? Moeten er aanpassingen voor RM aan het ontwerp worden doorgevoerd? Wat is de financiële haalbaarheid van RM, waar zit het break-even point? Met dit project wil het MKB door middel van onderzoek en testen en het iteratief aanpassen van het productontwerp, in samenwerking met studenten en docenten van Hogeschool Windesheim, deze vragen beantwoorden. Als de gewenste RM techniek materiaal combinatie getest is, kan worden overgegaan naar re-design en break-even analyse, waarbij conventioneel produceren wordt afgezet tegen Rapid Manufacturing. Bij het beoordelen van de kwaliteit wordt gebruik gemaakt van het laboratorium op Hogeschool Windesheim en van haar partner Fachhochschule Osnabrück. Tevens wordt gebruik gemaakt van de expertise van het TNO Rapid Manufacturing Demo Centre. De opgedane kennis wordt geïntegreerd in de Minor Polymer Product Engineer van Techniek: Engineering & Design binnen Windesheim. De kennis verspreiding binnen en buiten het consortium wordt samen met Syntens en de branche vereniging Nederlandse Rubber en Kunststofindustrie (NRK) vormgegeven. D e s c r i p t i v e t i t l e The design implications of 3D printing on functional product requirements A b s t r a c t With 3-D printing techniques the complexity of products can be increased compared to traditional design methods. Within the manufacturing industry this has led to the development of the Rapid Manufacturing (RM) technology allowing functional products to be made in small series. For the plastic products industry, RM creates significant opportunities since the usual moulding techniques which employ shape-inversion methods can be by-passed. Because RM prints the product directly from a data file it facilitates shorter time-to-market, just-in-time production, mass-customization as well as new design opportunities. This project focuses on identifying the issues related to the use of RM in the existing production lines; the mechanical and sustainable properties of the end products and the consequences of RM for product design. Also the financial aspects of RM production will be investigated. The project set-up is largely empirical, with trial projects for a number of industrial partners aiming to tackle practical issues like required material properties, re-design issues and break-even analysis. Product quality of the produced prototypes is the main output indicator. To benchmark the project s efforts, a desk study into the current European state-of-the-art is carried out. 9

11 L o o p t i j d v a n h e t p r o j e c t tot , met een verlenging tot S a m e n w e r k i n g s p a r t n e r s Consortiumleden (6) Windesheim (penvoerder), Zwolle; Westrup Engineering, Vollenhove; DPI Value Centre, Eindhoven; Koepelorganisatie NRK, Den Haag; KvK (voorheen Syntens), Enschede; TNO, Eindhoven. Programmaleden (11) Wavin T&I, Dedemsvaart; Dyka, Steenwijk; 3DE Van Dijk, Putten; Vitters Shipyard, Zwartsluis; EURO Mouldings, Nijverdal; Herikon, Almelo; Heijcon, Raalte; Schoeller Allibert, Zwolle; BMA Ergonomics, Zwolle; Food Jazz DJs, Utrecht; Miedema Tandtechnischlab, Drachten. O u t p u t Tijdens het eerste deel van het project zijn onderzoeken uitgevoerd voor de eerste zes MKB-bedrijven, waarbij interessante resultaten zijn geboekt. Enerzijds kan een deel van de productie worden overgenomen van speciale producten met een kleine seriegrootte, en anderzijds kunnen er stappen uit het productieproces gehaald worden door producten te scannen en matrijzen te printen voor het gieten van PolyUrethaan. In het tweede deel van het project zijn er grote stappen gezet in het printen van PolyEthyleen en chocolade. Verder zijn er oplossingen ontwikkeld voor prototypes en kleine serieproducties van klant specifieke lichtschakelaars voor luxe zeilschepen. Alle onderzoeksresultaten zijn verwerkt in het handzame rapport Printen in de derde dimensie, geschreven door Masja Mooij, welke op het afsluitende congres 3DprintNL is verspreid. Begin 2014 zal er nog een uitgebreid eindrapport worden geschreven met betrekking tot dit project. P r o j e c t b i j e e n k o m s t e n w a a r i n r e s u l t a t e n g e p r e s e n t e e r d z i j n a a n d e b e t r o k k e n p a r t i j e n 26 maart 2013 projectgroepbijeenkomst. 19 september 2013 eindcongres 3DprintNL. P u b l i c a t i e s ( a r t i k e l e n, v a k p u b l i c a t i e s ) WINWIN nr. 4 mei 2013: Kansen voor het MKB met Rapid Manufacturing, interview met Masja Mooij en Alexander Jansen. Win 13 juni 2013: vooraankondiging congres 3DprintNL. Win 5 september 2013: aankondiging congres 3DprintNL. Handzaam rapport Printen in de derde dimensie (september 2013) door Masja Mooij, sluit aan bij resultaat uit onderzoek (veel onwetendheid over 3D-printen), oplage stuks, ook opgenomen in HBO kennis bank ( D i v e r s e l e z i n g e n Global Entrepeneurship Week 2013 NRK themabijeenkomst 28 november

12 D i v e r s e i n t e r v i e w s Made in Europe ( Vraag en aanbod ( D_printen_evenement_DPrintNL_voor_NoordNederland.html) NRK-magazine (volgt nog) D i v e r s e w e b - a r t i k e l e n Windesheim website PSP website februari 2013 Verwijzing in web-boek de wereld van 3D-printen van Willem Vermeend Medewerking verleend aan 3D Industry Expo van Ground3d, beeldmateriaal en tekst ( M i n o r o p d r a c h t e n D. van Werven, M. de Joode, R. Meester ( t/m ): Vitters / Ontwikkeling van klantspecifieke lichtschakelaar voor zeilschepen. B. van Ravenhorst, B. Zilvold, M. de Visser ( t/m ): Food Jazz DJS / Printen van chocola. de Ruig, A. Verdoes, G. Kappe, L. Wes ( t/m ): Dyka / Koeloptimalisatie matrijskern. J. Miermans, D. Kamp, B. Evers, H. van Putten, M. Danneberg, H. Jonker ( t/m ): Heijcon / Onderzoeken mechanische eigenschappen van een 3D-geprint materiaal. A f s t u d e e r v e r s l a g e n Eggink, G., Haan, B ( t/m ): Euromouldings / Realistisch prototypes van blowmoulding producten, printen van PE, januari Gerdes, D., Jonge de, T. ( t/m ): Het implementeren van Rapid Manufacturing, redesign voor RM op basis van het spel Holle Bolle Big. S t a g e v e r s l a g e n Ewijk, P.P. ( t/m ): Brillen produceren door middel van Rapid Prototyping. W e r k s t u d e n t e n Dijkstra, P. ( t/m ): Vooronderzoek printen van PP (Schoeller), visualisatie 3D printtechnieken, foto s voor publicatie. O v e r i g Bedrijfsprojectweek 2013: brillen personaliseren d.m.v. scannen en 3D-printen. M. Laarman (juli 2013) Extra testen UV & zoutsproei. M. Laarman (juli 2013) Testen PP trekstaafjes. M. Laarman (juli 2013) Modelleren en printen individuele afdruklepel. T o e g e z e g d e m a x i m a l e p r o j e c t s u b s i d i e door SIA RAAK-MKB 11

13 3.2 Recycling in Ontwerp (RAAK-MKB project met Saxion als penvoerder, afgesloten met congres) S o o r t p r o j e c t R&D project P r o j e c t l e i d e r e n o n d e r z o e k e r s Dr.ir. Harold Gankema 0.05 fte (projectsponsor tot 1 maart) Dr.ir. Geert Heideman 0.05 fte (projectsponsor vanaf 1 maart) Drs.ing. Tonny van Dijk 0.20 fte (projectleider) Koen Hermans 0.40 fte (onderzoeker) Dr.ir. Niels Boks 0.15 fte (onderzoeker) A a n t a l b i j h e t p r o j e c t b e t r o k k e n s t u d e n t e n Sept jan 2013: 3 stagiaires; J. de Wolde, P. Toering en M. Schut. 11 minor (Polymer)studenten; G. Vierhout, R. Alblas, C. Sipkens & S. Mijerink, D. Hoff, T. Minkjan, L. Kempjes, D. Deemter, L. Bosscha, M. Kleine Deters & J. Korblet. Jan juni/juli/aug. 2013: 3 stagiaires; E. Frolijk, G. Kappe en H. Stork. S t a t u s p r o j e c t Afgesloten met congres B e s c h r i j v i n g v a n h e t p r o j e c t Het MKB heeft behoefte aan eenvoudige hulpmiddelen, waarmee de potentie van het hergebruik van kunststoffen en textiele materialen inzichtelijk gemaakt kan worden. Deze hulpmiddelen moeten inzicht bieden in de mogelijkheden van materiaalhergebruik in verschillende stadia van de productlevenscyclus, en de wijze waarop het ontwerp hier invloed op heeft. Zo vormt het kunnen demonteren van producten, demontage, een belangrijk aspect als het gaat om het creëren van monostromen en het voorkomen van vervuiling in de afvalketen. De transformatie van dit afval tot grondstof is vervolgens bepalend voor het toepassingsgebied. En dat roept weer de vraag op welke invloed het transformatieproces heeft op de eigenschappen van her te gebruiken materiaal en welke effecten dat heeft (of: zou moeten hebben) op het ontwerp. Dit leidt tot de vraag naar de acceptatie bij de verwerkende industrie en de eindgebruiker van andersoortige ontwerpen op basis van recyclaat. Het project dient werkmethodes in de vorm van do s en don ts op te leveren, waardoor nieuwe product- innovaties mogelijk zijn en nieuwe product-marktcombinaties ontwikkeld kunnen worden. Bijkomend voordeel is dat hergebruik daarmee bevorderd wordt wat maatschappelijke besparingen geeft op het gebruik van schaarse bronnen. De vertaling van bovengenoemde vragen naar kennisvragen voor de verwerkende industrie leidt tot het volgende: Hoe kan in het ontwerpproces rekening gehouden worden met recyclebaarheid van materialen waaruit de producten worden opgebouwd? Hoe kan in het ontwerpproces rekening gehouden worden met de inzet van recyclaat? 12

14 De kennisvragen leiden op hun beurt naar de volgende onderzoeksvraag: Hoe kan het hergebruik van grondstoffen verankerd worden in een productontwerpproces, zodat dit leidt tot kwalitatief goede producten en de inzetbaarheid van recyclaat wordt vergroot? Uit de onderzoeksvraag kunnen deelvragen worden geformuleerd. Zo is onderzoek nodig naar het productontwerpproces en de wijze waarop rekening wordt gehouden met het hergebruik van materiaalstromen. Verder is onderzoek naar de materiaaleigenschappen van recyclaat als grondstof van belang. De verwerking en toepassing van recyclaat in producten en de afvalhuishouding is een volgend onderwerp. Tenslotte speelt de vraag naar maatschappelijke acceptatie ervan. Alle onderzoeksresultaten van dit project zijn verwerkt in een handzaam boekje Recycling in ontwerp State of the art van de Nederlandse recycling industrie, door Saxion en Windesheim gezamenlijk uitgegeven, welke op het afsluitende congres is verspreid. D e s c r i p t i v e t i t l e Recycling in Design A b s t r a c t Aim of the project is to provide a few simple tools to map the potential recycling of plastics and textile type materials. These tools should provide insight into the possibilities of reuse in the various stages of the product life cycle and how this is affected by the design of the products. For this reason it is important that products can be taken apart and that these components can be separated according to the various types of plastics used, which creates a monostream of potentially new raw materials. This transformation of waste to raw material and the quality consistency largely determines the possibilities for new end applications. Keeping in mind that all these processes, from design to reuse to redesign, affect the quality of end products later in the cycle, means that a clever design in the early stages is most important, but it is also important to question to what extent the end consumer and the plastics industry accept the use of recycled raw materials. The project will produce some do s and don ts allowing new product development, innovation and new product/market combinations. L o o p t i j d v a n h e t p r o j e c t tot S a m e n w e r k i n g s p a r t n e r s Consortiumleden (9) Hogeschool Saxion (penvoerder), Enschede; Windesheim, Zwolle; AKG Polymers, Vroomshoop; Van Gansewinkel, Twello; D Andrea & Evers, Enter; Schoeller Arca Systems Services, Zwolle; Stichting Texperium, Haaksbergen; KvK (voorheen Syntens), Enschede; Industrial Design Centre, Enschede. Programmaleden (14) Koninklijke Verpakkingsindustrie Stempher, Rijssen; SP Packaging BV, Enschede; Ten Cate Systems, Nijverdal; Philips Consumer Lifestyle, Eindhoven; Timmerije, Neede; Kwintet-KLM, Enschede; Mepal BV, Lochem; De Berkel BV, Varsseveld; Wavin T&I BV, Dedemsvaart; EKF BV, Enschede; Ecotherm BV, Winterswijk; H.J. Wiefferink BV, Oldenzaal; BPI Indupac, Hardenberg; Comaflex BV, Genemuiden.Netwerkleden (2) TU-Delft (Design & Engineering, Fac. Industrieel Ontwerpen), Delft; Koepelorganisatie NRK, Den Haag. 13

15 O u t p u t Op Windesheim zijn een aantal ontwerpcases uitgevoerd. Studenten hebben daarin een aantal ontwerpen afgeleverd die de recyclebaarheid van een aantal producten kunnen verbeteren. Vervolgens is de ontwerpmethodiek geanalyseerd. Dit zou ontwerpers moeten helpen met het ontwerpen van producten die beter geschikt zijn voor recycling. In samenwerking met AKG is een methode ontwikkeld om polypropeen en polyetheen van elkaar te scheiden. Dit blijkt waardevol omdat ingezameld kunststof afval uit een mix van beide kan bestaan en de genoemde materialen moeilijk te scheiden zijn met conventionele methoden. Het scheiden zorgt voor een verbetering van een aantal eigenschappen van de materialen waardoor deze hoogwaardiger hergebruikt kunnen worden. Het is mogelijk gebleken om kunststof een geur mee te geven die het gedurende langere tijd vasthoudt. De kunststoffen polypropeen en polyetheen zijn herhaaldelijk gerecycled, daaruit blijkt dat veel mechanische eigenschappen niet of weinig achteruit gaan door het recycleproces. P r o j e c t b i j e e n k o m s t e n w a a r i n r e s u l t a t e n g e p r e s e n t e e r d z i j n a a n d e b e t r o k k e n p a r t i j e n 15 januari, 12 maart, 9 juli en 10 september Kernconsortium en werkpakketleiders. 12 maart en 10 september 2013 klankbordgroep. 19 maart en 8 oktober 2013 sponsorgroep. 15 oktober Congres Recycling in Ontwerp op Saxion, Enschede. P u b l i c a t i e s ( a r t i k e l e n, v a k p u b l i c a t i e s ) Recycling in ontwerp State of the art van de Nederlandse recycling industrie (september 2013) Windesheim en Saxion. Recycling in ontwerp, Kunststof Magazine nummer 1 (januari 2014) door Koen Hermans, Niels Boks en Tonny van Dijk. M i n o r o p d r a c h t e n G. Vierhout, R. Alblas, C. Sipkens & S. Mijerink ( t/m ): Mogelijkheden van verbeteren mechanische eigenschappen gerecycled materiaal / Onderzoek naar de mogelijkheden om de mechanische eigenschappen van materialen na recycling te verbeteren. D. Hoff, T. Minkjan, L. Kempjes ( t/m ): Maskeren van geur / Onderzoek naar de mogelijkheid om ongewenste geuren in kunststof te maskeren. D. Deemter L. Bosscha M. Kleine Deters & J Korblet ( t/m ): Toevoegen van geur / Onderzoek naar de mogelijkheid om een gewenste geur aan kunststoffen toe te voegen. S t a g e v e r s l a g e n Wolde, de, J. ( t/m ): Recycling of Materials / Invloed van het recyclingproces op materiaal eigenschappen van PP. Toering, P. ( t/m ): Recycling of Materials / Invloed van het recyclingproces op materiaal eigenschappen van PA6. Frolijk, E. ( t/m ): Industriele recycling PP / Literatuurstudie effecten van recycling op kunststoffen / De invloed van recyclen op verschillende kunststoffen. Kappe, G. ( t/m ): Sturen van mechanische eigenschappen polypropyleen Stork, H. ( t/m ): Additieven voor polypropeen. 14

16 T o e g e z e g d e m a x i m a l e p r o j e c t s u b s i d i e (voor Windesheim) door SIA RAAK-MKB 15

17 3.3 Renewable energie-efficiënte kunststof-productietechnologieën voor het grensoverschrijdend MKB (RAAK-Internationaal project) S o o r t p r o j e c t R&D project P r o j e c t l e i d e r e n o n d e r z o e k e r s Dr.ir. Harold Gankema Dr. Margie Topp Dr.ir Jakob Buist Ir. Otto Kool Laurens Bervoets Cristian Hummel 0.05 fte (projectsponsor tot 1 maart) 0.05 fte (projectsponsor vanaf 1 maart) 0.40 fte (projectleider) 0.20 fte (onderzoeker) 0.20 fte (onderzoeker) 0.40 fte (onderzoeker) A a n t a l b i j h e t p r o j e c t b e t r o k k e n s t u d e n t e n April 2012 sept. 2013: 3 minor (Duurzame energie)studenten: G. Eggink, G. Uineken en B. de Haan. Sept febr. 2013: 4 minor (Thermodynamic) studenten; R. Groen, H. Vesters, L. Teunissen en J.Faasen. Febr juni 2013: 11 minor (Duurzame energie) studenten; B. Huisman, J. van Luinen, T. Daudey, C. de Jong, R. Hummel, D. Deemter, M. de Joode, S. de Groot, M. Lankhorst, R. Nabermann, D. van t Erve. Sept febr. 2014: 3 minor (Thermodynamic) studenten; R. Westerman, R. Nabermann en B. Wevers Sept febr. 2014: 1 afstudeerder via BPI Indupac; M van den Oord. S t a t u s p r o j e c t Lopend B e s c h r i j v i n g v a n h e t p r o j e c t In de kunststofverwerkende industrie bestaat een groot deel van de kosten uit energiekosten, waardoor de vraag naar energie-efficiënte oplossingen van doorslaggevende betekenis kan zijn. Naast deze vraag speelt duurzaamheid in het gebruik van de beschikbare energiebronnen een grote rol in het optimaliseren van bedrijfsprocessen. Vanuit deze drive is dit onderzoek ontstaan. In dit project zijn daarvoor verschillende soorten, elkaar onderling aanvullende, expertisegebieden uit Nederland en Duitsland samengebracht: Kennisinstellingen: Windesheim (lectoraat Kunststoftechnologie, energie, werktuigbouw, elektrotechniek) & Universiteit Duisburg IPE: (fundamenteel en toegepast onderzoek met betrekking tot ontwerp van kunststofverwerkende machines, energiegebruik bij kunststofverwerkende processen, mobiele meetopstellingen). Solution providers: (energie-efficiëntie-advies; alternatieve energiedragers, energieterugwinning). Kunststofverwerkende bedrijven (praktijkkennis met betrekking tot energievragen en oplossingen). Om te onderzoeken hoe bij de kunststofverwerkende bedrijven concrete energie-innovaties een bijdrage leveren aan de doelstelling om 10% energiereductie te bereiken is een onderzoeksprogramma opgezet. 16

18 Dit onderzoeksprogramma kent ontwikkelingen op drie innovatiegebieden waarop enerzijds energie-efficiency resultaten te behalen zijn en die anderzijds aansluiten bij de concrete actuele vragen vanuit het betrokken MKB-netwerk: Energie optimalisatie van het productieproces. Inzetten van alternatieve en duurzame energiedragers. Hergebruik en opslag van energie. D e s c r i p t i v e t i t l e Renewable energy-efficient plastics production technologies for international small and medium-sized enterprises A b s t r a c t The plastics processing industry cooperating with the Windesheim University of Applied Sciences in the project Sustainable production in the plastics industry has become aware of the possibilities and necessity of energy-efficiency and other energy innovations for their company. Besides specific questions arising from the individual small and medium-sized enterprises, the ambitions for the future in the area of energy solutions by subsidiaries and government enterprises on a regional, national and international level are expressed more and more intensely and frequently. NL: Multiannual agreement Energy-efficiency Branch and government (MJA3) EU: PlastVoltage (Plastics processing Industry Voluntary Long-Term Agreement on Energy Efficiency) EU: Europe 2020/ Energy 2020 (A strategy for competitive, sustainable and secure energy) EU: Energy Road Map 2050 NL: World Energy Outlook 2011 (Verhagen On the road to sustainable energy innovation necessity Nov 11) PROV: Energy Agreement Overijssel (to increase the part of new energy up to 20% in 2020). The question the work field poses is: how can these ambitions be accomplished in a systematic and sustainable way. Through the KOENST project a first answer is given by means of specific innovations in three domains. In this project various complementary fields of expertise from the Netherlands and Germany have been brought together: Knowledge institutions: Windesheim University of Applied Sciences (Researchgroup Plastics Engineering Technology, Energy, Mechanical Engineering, Electrical Engineering) & Duisburg University: IPE (fundamental and applied research with regards to designing plastics processing machines, energy consumption in plastics processing processes, mobile measuring equipment) Solution providers: (energy-efficiency advice, alternative energy sources, energy recovery) Plastics processing companies (practical knowledge with regards to energy questions and solutions) A programme has been set up to examine how specific energy innovations in plastics processing companies contribute to the goal to achieve a 10% reduction in energy. The programme investigates three innovation fields that may produce energy-efficient results and also fit with actual questions from the small and medium-sized network involved. Energy-Optimalisation of the production process Use of alternative and sustainable energy sources Reuse and storage of energy 17

19 Results of the project: Knowledge of energy-efficiency solutions in the three research and innovation fields A research methodology plus complementary instruments, with a clear distinction of roles between knowledge institutions, solution providers and small and medium-sized enterprises. A number of innovation cases related to specific market questions via Good Practices An international network of small and medium-sized enterprises, solution providers and knowledge institutions in the field of energy-efficiency innovations. L o o p t i j d v a n h e t p r o j e c t tot S a m e n w e r k i n g s p a r t n e r s Consortiumleden (3) Windesheim (penvoerder), Zwolle; Universiteit van Duisburg-Essen, Duisburg; SHS-Energieeffizienz UG Haftungsbeschränkt I.G, Oberhausen. Programmaleden (9) Timmerije, Neede; BPI Indupac, Hardenberg; Sphere, Hardenberg; Euro Mouldings, Nijverdal; 3Force Zuidbroek; DION, Hardenberg; Dumocom, Amelo; PSP, Zwolle; EARS Nederland BV, Haaksbergen; Netwerkleden (2) Koepelorganisatie NRK, Den Haag; KvK (voorheen Syntens), Enschede; O u t p u t WERKPAKKET I (OTTO KOOL) Binnen werkpakket I zijn bij twee bedrijven (Indupac en Sphere) onderzoeken gestart naar mogelijke energiebesparingen. De resultaten zijn in de derde week van 2013 gepresenteerd en vastgelegd. Hierbij zijn twee projectgroepjes van 2 studenten ingeschakeld binnen de minor thermodynamic engineer. Zo is bij Indupac de mogelijkheid onderzocht van het voorwarmen van de pallets (kunsstofkorrels) met behulp van restwarmte. Een geconstateerd probleem bij de inzet van restwarmte is de aanwezige parafine in de koellucht, dat voor vervuiling van de systemen zorgt. Bij Sphere is het energieverbruik van het productieproces in kaart gebracht en zijn suggesties ter besparing gedaan. Beide projecten zijn in de periode van febr. t/m juni 2013 vervolgd. WERKPAKKET II (JAKOB BUIST) Binnen werkpakket II zijn twee nieuwe concepten ontwikkeld voor gasgestookte verwarming van spuitgietmachines. De resultaten zijn eveneens in de derde week van 2013 gepresenteerd en vastgelegd. De concepten onderscheiden zich in hoofdlijnen in branderrichting (axiaal of radiaal t.o.v. de mantel van de spuitgietmachine) en warmteoverdrachtmechanisme (straling overheersend of convectie). Hierbij zijn 4 studenten ingeschakeld binnen de minor thermodynamic engineer. Bovenstaande concepten zijn onderzocht middels numerieke simulatie van het verbrandingsproces en op basis van deze resultaten is een conceptkeuze gemaakt. Dit concept is uitgewerkt in een nieuw prototype, waarbij specifiek gekeken is naar het opvangen van thermische spanningen door de constructie op te delen in onafhankelijk van elkaar uitzettende delen. Ter onderbouwing van deze maatregelen is een numeriek model in ontwikkeling voor het voorspellen van thermische spanningen in het materiaal. Het prototype is in het tweede semester van 2013 gebouwd, een testopstelling is ontworpen en gebouwd door een student uit de minor thermodynamic engineer. 18

20 De eerste testresultaten zijn bekend en op basis hiervan zullen wijzigingen uitgevoerd worden ter bevordering van de convectieve warmteoverdracht. Het prototype is in duurproef genomen. WERKPAKKET III (LAURENS BERVOETS) Binnen werkpakket III zijn drie onderzoeken gestart, te weten: filtering van parafine, voorverwarmen granulaat en terugwinning van perslucht energie. Filtering van paraffine: Bij het bedrijf BPI Indupac is een electrostatisch filter geinstalleerd van de firma United Air Specialist inc. In december van 2013 is deze in gebruik genomen. Voorverwarmen granulaat: Partner bedrijf SHS heeft een prototype installatie ontworpen, gebouwd en getest bij een extrusie bedrijf in Duitsland. Bij hogeschool Windesheim is een onderzoeksopstelling gebouwd voor optimalisatie van de warmteoverdracht van proceslucht naar granulaaat korrels met als doel simulaties van de warmteoverdracht in installaties te valideren. Perslucht: Bij het bedrijf Dumocon is een testinstallatie in gebruik genomen en de resultaten worden onderzocht door een werkstudent. P r o j e c t b i j e e n k o m s t e n w a a r i n r e s u l t a t e n g e p r e s e n t e e r d z i j n a a n d e b e t r o k k e n p a r t i j e n 16 april en 19 september 2013 stuurgroep. 29 oktober 2013 projectgroep. M i n o r o p d r a c h t e n G. Eggink, G. Uineken & B. de Haan ( ): Energiebalans van een spuitgietmachine. J. Faasen, R. Groen, L. Teunissen & H. Vesters ( t/m ): Concept ontwikkeling brander, bij partnerbedrijf 3Force. L. Teunissen & H. Vesters ( t/m ): Opwarmen kunststofkorrels, bij partnerbedrijf BPI Indupac. J. Faasen & R. Groen ( t/m ): Energiestromen, bij partnerbedrijf Sphere. T. Daudey, R. Hummel & C. de Jong ( t/m ): NGR-scope. B. Huisman & J. van Luinen ( t/m ): Project Sphere. B. Wevers ( t/m ): Terugwinnen perslucht. D.Deemter en M. de Joode ( t/m ): filtreren restwarmte. W e r k s t u k k en R. Nabermann ( t/m ): Testopstelling granulaat / voorverwarmer inrichten met meet/aansturingsinstrumenten. J. Brouwer & C. Hummel ( t/m ): Bouw granulaatvoorverwarmer testopstelling. O n d e r z o e k s v e r s l a g e n C. Hummel en J. Buist ( ): CFD analysis of heating in a gas burner for injection molding. C. Hummel en L. Bervoets ( ): Granular flow through an orifice. A f s t u d e e r v e r s l a g Oord, van den, M. ( t/m ): Hergebruik warmte naverbranding. T o e g e z e g d e m a x i m a l e p r o j e c t s u b s i d i e door SIA RAAK-Internationaal 19