Pijn en prikkelgeleiding
|
|
- Pieter-Jan de Smet
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Pijn en prikkelgeleiding L.H.D.J. Booij. Pijnreceptoren 2.2 Transmissie van de zenuwprikkel 4.2. Opbouw van de perifere zenuw Prikkelvorming Prikkelgeleiding en overdracht.2.4 Modulatie van de prikkel 4.3 Perceptie van pijn 5.4 Nociceptie in het orofaciale gebied 6 Literatuur 8
2 2 Hoofdstuk Pijn en prikkelgeleiding Volgens de World Health Organisation is pijn een onplezierige gewaarwording die optreedt bij dreigende weefselbeschadiging. Fysiologisch gezien gaat het dus om een waarschuwingssysteem. Bij tandheelkundige behandelingen ervaart de patiënt pijn als onplezierig, waardoor het voor de tandarts onmogelijk is zijn werk naar behoren uit te voeren.. Pijnreceptoren Pijnprikkels worden voornamelijk gegenereerd door betrekkelijk vormloze sensorische zenuwuiteinden van A δ en Cvezels. Deze vrije zenuwuiteinden (nociceptoren, zie. figuur. ) zijn gevoelig voor allerlei prikkels van mechanische, thermische en chemische aard en worden daarom polymodaal genoemd. Nociceptoren vertonen geen adaptatie: zolang de prikkel duurt, treden nociceptieve reacties op. Nociceptoren kennen een hoge drempelwaarde, waardoor alleen potentieel schadelijke prikkels worden waargenomen. De waarneming van de prikkel vindt plaats door op de sensor aanwezige receptoren die de prikkel in een elektrisch signaal omzetten. Deze receptoren bestaan uit ionenkanalen die reageren op mechanische prikkels, temperatuur, of op chemische stoffen. Het proces van omzetting van een prikkel in een elektrisch zenuwsignaal noemen we transductie. Bij beschadiging van weefsels komen allerlei stoffen vrij die in staat zijn nociceptoren te prikkelen, zoals histamine, serotonine, bradykinine, prostaglandine E 2 en interleukinen. Deze stoffen activeren de nociceptoren en verlagen de prikkeldrempel ervan (sensitisatie ). Ook is er een feedbackregulatie vanuit het centraal zenuwstelsel, waardoor, als er eenmaal pijn is waargenomen, de receptoren en de synapsen gevoeliger worden voor de nociceptieve prikkels. Dit mechanisme speelt een rol bij het ontstaan van chronische pijn. Nociceptoren komen ook in gebitselementen en de mondholte voor en zijn meestal gevoelig voor een specifieke neurotransmitter. Belangrijk daarbij zijn de met vloeistof gevulde kanaaltjes in het dentine, waarin vrije uiteinden van de n. trigeminus aanwezig zijn die drukveranderingen in de kanaaltjes waarnemen. Daarnaast spelen odontoblasten een rol. Zij geven ATP (adenosinetrifosfaat) af. Dit ATP stimuleert de uiteinden van de n. trigeminus. Het sensorisch zenuwstelsel kent ook fysiologische sensoren. Dit zijn eindorgaantjes van de sensorische zenuwen, zoals de lichaampjes van Krause, van Meisner en van Pacini (zie. figuur.2 ).
3 3. Pijnreceptoren. Figuur. Nociceptoren. merkelse schijf vrije zenuwuiteinden haarreceptoren tastlichaampje lamellair lichaampje krause eindknop. Figuur.2 Fysiologische sensoren.
4 4 Hoofdstuk Pijn en prikkelgeleiding Deze fysiologische sensoren reageren meestal op slechts één specifieke prikkel (warmte, tast, reuk, etc.) en zijn dus unimodaal. Daarnaast vertonen zij het fenomeen van adaptatie ; dat wil zeggen, dat bij langdurige of blijvende prikkeling de reactie op de prikkel verdwijnt. Bij overmatige prikkeling kunnen ook deze fysiologische sensoren pijnervaring initiëren. De transductie vindt plaats via ionenkanalen..2 Transmissie van de zenuwprikkel De prikkels die in de nociceptoren worden opgevangen en omgevormd tot zenuwprikkels moeten uiteindelijk in de hersenen worden geïnterpreteerd. Transport van de zenuwprikkel vindt plaats in het sensorische zenuwstelsel, waarin drie opeenvolgende zenuwvezels zijn gekoppeld. De eerste zenuwvezels vormen de perifere zenuw. De tweede en derde liggen in het centrale zenuwstelsel en vormen zenuwbanen (tracti). De celkernen van de individuele zenuwcellen liggen bij elkaar gegroepeerd in ganglia en zenuwkernen (nuclei)..2. Opbouw van de perifere zenuw Het transport van nociceptieve stimuli verloopt langs sensorische ongemyeliniseerde A δ en dun gemyeliniseerde Cvezels. Andere typen zenuwvezels zijn betrokken bij het transport van andere sensorische prikkels (zie intermezzo.). Een perifere zenuw is opgebouwd uit de uitlopers van een verzameling zenuwcellen, bijeengehouden door een bindweefselnetwerk. De afzonderlijke uitlopers zijn al dan niet omgeven door een isolerende myelinelaag, de huls of schede van Schwann. Intermezzo. Nociceptieve vezelbanen Er zijn verschillende soorten perifere zenuwvezels in het lichaam. Nociceptieve prikkels worden opgevangen in nociceptoren en dan voortgeleid via A of Cvezels (. figuur.3 ). De eerste zijn dun gemyeliniseerd en hebben een snelle voortgeleiding van prikkels (,240 m/s), de tweede zijn ongemyeliniseerd en hebben een trage voortgeleiding (0,3,2 m/s). De Avezels kennen verschillende subtypen: α, β, γ en δ. De Cvezels transporteren prikkels opgewekt door temperatuur, mechanische of chemische stimulatie. De A α vezels transporteren motorische impulsen ten behoeve van de stand
5 5.2 Transmissie van de zenuwprikkel. Figuur.3 Primaire afferente axonen. type axon diameter (µm) snelheid (m/s) Aα Aβ Aδ C 0,2,5 0,52,0 en bewegingen van het lichaam (proprioceptie), de A β vezels vervoeren impulsen ten behoeve van de tastzin en signalen van de mechanoreceptoren uit de huid. De Aγvezels zijn betrokken bij het regelen van de spierspanning. De A δ vezels transporteren pijnprikkels en temperatuursignalen. Deze primaire neuronen hebben hun cellichaam in het ganglion van de achterwortels en voor het aangezicht in de kernen van de n. trigeminus. De axonen lopen in de tractus van Lissauer de achterhoorn van het ruggenmerg in en schakelen daar in de laminae van Rexed op het secundaire sensorische neuron. Dit secundaire sensorische neuron kruist de middenlijn en ascendeert als tractus spinothalamicus. De tractus spinothalamicus synapteert in nuclei van de thalamus, van waaruit ze op de somatosensorische cortex projecteren. Vanuit de somatosensorische cortex werken descenderende banen modulerend op het nociceptieve systeem. Uit deze vezels komen de neurotransmitters serotonine en noradrenaline vrij. Ook het secundaire neuron van de n. trigeminus kruist de middenlijn en projecteert via de thalamus op de cortex.
6 6 Hoofdstuk Pijn en prikkelgeleiding. Figuur.4 De zenuwcel. dendrieten cellichaam knoop van ranvier myelineschede schwanncel synaps Het cellichaam vormt het metabole centrum van de zenuwcel (. figuur.4 ); daar worden ook de meeste celonderdelen geproduceerd. Dendrieten voeren prikkels af in de richting van het cellichaam en axonen voeren prikkels van het cellichaam af. Sommige axonen worden door een myelineschede omgeven, andere niet. De axonen en dendrieten zijn langgerekt en vormen de zenuwvezels. Aan het einde van de dendrieten zitten receptoren die in staat zijn signalen op te vangen. Aan het eind van de axonen zitten synapsen waar de prikkel op een volgende zenuwcel of op een cel van het eindorgaan wordt overgedragen. Zenuwen zijn bundels van zenuwvezels bijeengehouden door bindweefsel (. figuur.5 ). Daarbij wordt ook elk afzonderlijk axon omgeven door bindweefsel (endoneurium). Bundels van zenuwvezels vormen een fasciculus, die weer bijeen wordt gehouden door bindweefsel (perineurium). Een aantal fasciculi wordt opnieuw door bindweefsel (epineurium) bijeengehouden, waardoor een zenuw wordt gevormd.
7 7.2 Transmissie van de zenuwprikkel. Figuur.5 De perifere zenuw. ruggenmergzenuw ruggenmerg epineurium bloedvaten perineurium endoneurium zenuwvezels.2.2 Prikkelvorming Ontstaan en transport van prikkels in zenuwvezels is een ingewikkeld proces. Om elektrische prikkels te kunnen opwekken, moet er een verandering van elektrische lading plaatsvinden. Cellen worden omgeven door een semipermeabele celmembraan, die alleen doorgankelijk is voor water. Een selectieve ionenpomp verplaatst actief kaliumionen naar binnen en natriumionen naar buiten. Het gevolg is een concentratiegradiënt van natriumen kaliumionen over de membraan. In het cytoplasma bevindt zich een hoge concentratie negatief geladen eiwitten, waardoor de cel ten opzichte van zijn omgeving negatief geladen is. Ook zijn extracellulair negatief geladen ionen aanwezig, voornamelijk
8 Hoofdstuk Pijn en prikkelgeleiding. Figuur.6 Semipermeabele membraan met ionenkanalen. gegradueerde potentiaal synapsactiviteit 8 actiepotentiaal rustpotentiaal informatieproces extracellulair vocht mv 2 Klekkanaal NaKwisselpomp 3 3 ATP ADP cytoplasma celmembraan Nalekkanaal Cl K Na chlorideionen. Aan beide zijden van de membraan wordt de elektrische lading in evenwicht gehouden door positief geladen ionen (natrium, kalium, calcium). Omdat er binnen iets meer anionen aanwezig zijn dan buiten, zal daardoor ook het aantal kationen binnen iets hoger zijn dan buiten. Hierdoor ontstaat een potentiaalverschil van 60 mv, dat de rustpotentiaal wordt genoemd. In de membraan zijn ionenkanalen aanwezig die open of gesloten kunnen zijn (. figuur.6). Deze kanalen kunnen worden geactiveerd door een elektrische prikkel ( voltagegated ), door een chemische prikkel ( ligandgated ) of door een mechanische prikkel. Als ionenkanalen openstaan, kunnen ionen langs de concentratiegradiënt worden verplaatst. In rust staan voornamelijk kaliumkanalen open, zodat kaliumionen de cel proberen te verlaten. Het relatieve overwicht aan anionen in de cel (eiwitten) werkt
9 9.2 Transmissie van de zenuwprikkel deze uitstroom van kationen echter tegen. Indien de natriumkanalen van de membraan opengaan, zullen natriumionen zich naar binnen verplaatsen: er is dan als het ware een lek in de membraan. Intermezzo.2 Ionenkanalen zijn van groot belang bij het ontstaan, de voortgeleiding en de overdracht van zenuwimpulsen. Activatie van deze receptoren kan geschieden door een elektrische prikkel (voltagegated kanalen ) of door een neurotransmitter (ligandgated kanalen ). Bij activatie gaat het kanaal open en worden ionen doorgelaten die een depolarisatie van de celmembraan veroorzaken. Voltagegated kanalen kunnen ook door mechanische druk worden geopend en spelen een belangrijke rol in de nociceptie. Voltagegated ionenkanalen zijn onder andere de snelle natriumkanalen en de calciumkanalen, die betrokken zijn bij de vorming van prikkels in het hart en bij de voortgeleiding van prikkels in de zenuwvezels (. figuur.7 ). Voorbeelden van ligandgated ionenkanalen zijn onder andere acetylcholinereceptoren, glutamaatreceptoren en GABAreceptoren (. figuur.8 ) De instroom van natriumionen verstoort het elektrisch evenwicht, waardoor lokaal depolarisatie optreedt en er ook kaliumionen naar buiten kunnen gaan. Hierdoor wordt het evenwicht tussen anionen en kationen hersteld (repolarisatie ). Tijdens de depolarisatie en het begin van de repolarisatie kan geen nieuwe depolarisatie optreden (refractaire periode ). Als de lokale depolarisatie gering is, keert de evenwichtssituatie snel terug (. figuur.9 ). Pas als de lokale depolarisatie een bepaalde drempelwaarde bereikt (circa 50 mv), treedt een actiepotentiaal op. Er is dus sprake van een alles of nietseffect. De hoogte van de drempelwaarde voor het optreden van een actiepotentiaal wordt bepaald door factoren zoals de duur en sterkte van de depolariserende stimulus en de status van de receptor. Hierdoor worden de voltagegated natriumkanalen geopend, zodat instroom van natrium plaatsvindt en de polariteit van de membraan omkeert. De natriumkanalen blijven slechts ongeveer één milliseconde open, waarna ze weer sluiten. De kaliumkanalen zijn dan nog steeds open, en uitstroom van kalium via voltagegated kaliumkanalen herstelt het elektrisch evenwicht. Er treedt zelfs hyperpolarisatie op. De voltagegated kaliumkanalen worden dan gesloten en
10 0 Hoofdstuk Pijn en prikkelgeleiding. Figuur.7 Verplaatsing van natrium en kalium door ionenkanalen tijdens depolarisatie en repolarisatie. Na K 35 0 drempelwaarde 70 depolarisatie begint A Nakanaal open; Na gaat de cel in; Kkanaal begint te openen Na K depolarisatie eindigt repolarisatie begint B Nakanaal gesloten; Kkanaal volledig open; K verlaat de cel Na K repolarisatie voltooid C Nakanaal gesloten; Kkanaal begint te sluiten door de natriumkaliumpomp wordt de uitgangssituatie hersteld. Het aantal natrium en kaliumionen dat moet worden verplaatst om een actiepotentiaal op te wekken is zeer gering.
11 .2 Transmissie van de zenuwprikkel extracellulair neurotransmitter ionen. Figuur.8 Voorbeelden van ligandgated ionenkanalen. intracellulair 50 E Na. Figuur.9 De actiepotentiaal. depolarisatie 0 Na in K uit mv repolarisatie prikkel drempel hyperpolarisatie E m rust E K tijd (msec).2.3 Prikkelgeleiding en overdracht Nadat een stimulus is omgezet in een actiepotentiaal (transductie), moet de actiepotentiaal langs de zenuw worden voortgeleid. Dit gebeurt door opeenvolgende depolarisaties langs de membraan, die worden geïnitieerd door activatie van snelle natriumkanalen. Bij gemyeliniseerde zenuwen zijn er alleen natriumkanalen op plaatsen waar geen myelineschede aanwezig is: de knopen van Ranvier. Hierdoor vindt een springende (saltatoire) geleiding
12 2 Hoofdstuk Pijn en prikkelgeleiding t= Na axon Na t=,5 K Na K K Na t=2 K Na K K Na. Figuur.0 Saltatoire geleiding. plaats (. figuur.0 ). In ongemyeliniseerde vezels is de geleiding continu over de gehele lengte van het neuron (. figuur. ). Intermezzo.3 In tegenstelling tot de rest van het menselijk lichaam bestaat er voor het aangezicht een scheiding tussen de motorische en sensorische innervatie. De motorische innervatie van het aangezicht vindt plaats via de n. facialis (zevende hersenzenuw) en de sensorische via de n. trigeminus (vijfde hersenzenuw). Uitzondering hierop zijn de motorische vezels in de n.
13 3.2 Transmissie van de zenuwprikkel 2 B t= Na stimulatie Na kanaal K kanaal axon Na t=2 K K 3 axon K K 4. Figuur. Continue geleiding. mandibularis die de kauwspieren innerveren en de sensorische vezels van de n. facialis die voor de waarneming van de smaak zorgen, voor zover dit het voorste twee derde deel van de tong betreft. Het motorische deel van de n. mandibularis splitst zo hoog af dat deze takken bij blokkade van de n. alveolaris inferior en n. lingualis niet worden uitgeschakeld. Motorische takken naar de m. mylohyoideus en voorste buik van de m. digastricus worden wel beïnvloed door een mandibulair blok, maar in de praktijk merk je daar weinig van. Bij blokkade van de geleiding in een zenuw zal alleen de functie van de zenuw distaal van de plaats van blokkade worden uitgeschakeld. Hierdoor zal er bij tandheelkundige behandeling dus geen pijn worden gevoeld, maar kan de patiënt nog wel de aangezichtsspieren bewegen en zijn kauwspieren gebruiken (zie 7 figuur 2.8 ).
14 4 Hoofdstuk Pijn en prikkelgeleiding Intermezzo.4 In de praktijk blijkt vaak dat de onderlip na verdoving van de n. alveolaris inferior een beetje gaat hangen, hoewel de motorische innervatie daarvan niet door deze zenuw wordt verzorgd. Waarschijnlijk wordt dit veroorzaakt doordat de spierspoeltjes in de m. orbicularis oris wel zijn verdoofd en de basistonus van de onderlipspier aan de verdoofde zijde daardoor afneemt. Omdat het sensorische zenuwstelsel uit drie opeenvolgende neuronen bestaat, moet de prikkel van de ene zenuwcel naar de andere worden overgedragen. Deze overdracht vindt plaats in synapsen door middel van een neurotransmitter. De neurotransmitter wordt presynaptisch afgegeven en activeert postsynaptische receptoren. De postsynaptische receptoren bestaan uit ionenkanalen die zich bij activatie openen, waardoor depolarisatie van de celmembraan plaatsvindt en zich opnieuw een elektrische prikkel vormt die langs de vezel wordt voortgeleid..2.4 Modulatie van de prikkel Op de plaatsen waar schakelingen van zenuwimpulsen plaatsvinden, kan de prikkel versterkt of gedempt worden. Dit wordt neuromodulatie genoemd. Deze neuromodulatie kan perifeer en in schakelstations in het centrale zenuwstelsel plaatsvinden. Een van de meest voorkomende vormen van neuromodulatie is beïnvloeding van de voltagegated natriumkanalen, die bij de vorming en de voortgeleiding van de actiepotentialen zijn betrokken. Excitatoire neurotransmitters leiden tot een verlaging van de rustpotentiaal (hypopolarisatie). Het gevolg is een gemakkelijker bereiken van de drempelwaarde, waardoor sneller een actiepotentiaal kan optreden. Inhibitoire transmitters veroorzaken alleen het openen van kaliumkanalen, waardoor hyperpolarisatie van de membraan optreedt en een actiepotentiaal moeilijker kan ontstaan. Door deze mechanismen wordt de transmissie van stimuli beïnvloed. Het vrijmaken van neurotransmitters kan ook via presynaptische receptoren worden beïnvloed. Bij deze systemen zijn vele receptoren betrokken. Meestal gaat het daarbij om selectieve ionenkanalen (zie intermezzo.6). Modulatie van prikkelgeleiding vindt ook plaats door cellulaire second messengers. Een voorbeeld hiervan is prostaglandine E 2,
15 5.3 Perceptie van pijn mestcel substancep. Figuur.2 Aangrijpingspunt analgetica (blauwe ellips). huidlaesie ontstekingsmediatoren interneuron bloedvat substancep dorsale wortelganglion vermijding motorneuron dat vrijkomt bij weefselbeschadiging. Via een Gproteïne (proteïnekinasea) gekoppelde receptor verhoogt prostaglandine E 2 de sensorische transductie. Hierdoor vergemakkelijkt de instroom van natrium en de uitstroom van kalium, zodat de elektrische lading over de membraan verandert en de zenuwcel prikkelbaarder wordt. Dit heeft tot gevolg dat een nociceptieve prikkel gemakkelijker wordt voortgeleid. Er is dus sprake van een lokaal versterkingssysteem. Anderzijds zijn er afferente vezels die juist een dempende werking op de transductie hebben. Zo verhoogt activatie van µreceptoren (opioïden) de prikkeldrempel, waardoor de transmissie negatief wordt gemoduleerd. Farmacologische pijnbehandeling grijpt vaak op deze modulatiesystemen aan (. figuur.2 )..3 Perceptie van pijn Bewustzijn is noodzakelijk voor de gewaarwording van pijn. De nociceptieve prikkels bereiken uiteindelijk de primaire sensorische cortex, waardoor pijn wordt ervaren en een fysiologische respons wordt opgewekt. Pijn leidt tot het vrijkomen van hormonen, zoals cortisol en catecholaminen, waardoor het katabolisme wordt gestimuleerd. Ook nemen ademhalingsfrequentie en de snelheid van de bloedsomloop toe. Door overdracht van de prikkel op het limbische systeem ontstaan angst en emotie. Er bestaan grote verschillen in pijnperceptie tussen mannen en vrouwen. Vrouwen hebben een lagere pijndrempel en een lagere tolerantie voor nociceptieve stimuli dan mannen. Daarnaast zijn
16 6 Hoofdstuk Pijn en prikkelgeleiding er grote sociaalculturele verschillen in de pijnervaring: de ene patiënt ervaart geen pijn, terwijl een ander het bij dezelfde prikkel uitschreeuwt van de pijn. De emotionele toestand van de patiënt en omgevingsfactoren spelen een belangrijke rol bij de beleving van de pijn. Zo hebben angst en opwinding een grote invloed op de beleving van pijn. Angst mobiliseert het lichaam om in actie te komen en daarmee een dreigende schade te laten afnemen of te verhinderen. Als gevolg hiervan treedt door angst een hypalgesie op. Opwinding heeft het tegengestelde effect. Geurstoffen hebben grote invloed op de gemoedstoestand; deze invloed is veel groter dan de invloed van muziek die in de tandartsenpraktijk vaak wordt toegepast. Ook treedt de invloed van geurstoffen sneller op dan die van geluid of van visuele prikkels. Recent is aangetoond dat geurstoffen via gemoedsverandering inderdaad een snelle en positieve invloed hebben op de beleving van pijn. Hier lijkt voor de tandarts nog een taak weggelegd..4 Nociceptie in het orofaciale gebied Het proces van transductie, transmissie, modulatie en perceptie speelt zich ook af in het hoofdhalsgebied. Pijn in gebitselementen wordt veroorzaakt door prikkeling van polymodale nociceptoren in de pulpa en het dentine die reageren op mechanische en thermische activatie. Zij kunnen ook op druk reageren. De intensiteit van de pijn wordt bepaald door de frequentie van prikkeling van de sensoren en door het aantal zenuwvezels dat wordt geëxciteerd. Temperatuurstimulaties geven via A δ vezels onmiddellijk pijnreacties. Bij mechanische prikkeling van een gebitselement beweegt vloeistof in de pulpa en in kanaaltjes in het dentine, waardoor de vorm van de zenuwmembraan verandert en langzaam een prikkel wordt opgewekt (via Cvezels ). Bij toediening van koude dooft de prikkel na enige tijd uit, omdat door vasoconstrictie zuurstofgebrek van de zenuw optreedt. Elektrische stimulatie veroorzaakt ionentransport, met stimulatie van de zenuwuiteinden als gevolg. Hetzelfde proces treedt op bij osmotische stimulatie, bijvoorbeeld door suiker en zout. Chemische ontstekingsfactoren veroorzaken prikkeling van de nociceptoren op de Cvezels in de pulpa. In het parodontium en in de pulpa van gebitselementen zijn substance P, calcitonine generelated peptide en neurokinine A aangetoond. In pijnlijke gebitselementen is de concentratie van deze ontstekingsmediatoren verhoogd. Ze komen bij prikkeling vrij uit de zenuwvezeluiteinden en activeren de nociceptoren. De prikkels
17 7.4 Nociceptie in het orofaciale gebied worden dus voortgeleid door primaire A δ en Cvezels in voornamelijk de n. trigeminus. Zij synapteren in het ganglion Gasseri op secundaire vezels die naar de trigeminuskernen in de hersenstam gaan. Van daaruit wordt op de thalamus en de hersenschors geprojecteerd. De secundaire Cvezels eindigen in het meest caudale deel van de ventrobasale thalamus om van daaruit naar de nucleus intralaminaris van de thalamus te gaan (ze vormen het activerend deel van de formatio reticularis) en te projecteren op de cerebrale cortex en de hypothalamus. De secundaire A δ vezels termineren in de nucleus caudalis en activeren van daaruit eveneens de pijnbanen naar het meest caudale deel van de ventrobasale thalamus. Van daaruit gaan de tertiaire banen naar andere delen van de thalamus en de somatosensorische cortex. Intermezzo.5 Lokaal anestheticum ingespoten in weefsels wordt in de bloedbaan geabsorbeerd. De snelheid van absorptie wordt bepaald door de doorbloeding van het betreffende weefsel, de concentratie van het anestheticum en de hoeveelheid die wordt ingespoten. Als een overdosis lokaal anestheticum wordt toegediend of als direct in het bloedvat wordt gespoten, zal dus een een (te) hoge concentratie in het bloed worden bereikt. Daardoor zal een effect optreden in hersenweefsel (amandelkern) en/of hartspier. Dit kan aanleiding zijn tot het optreden van een epileptisch insult, meestal gevolgd door bewusteloosheid, doordat eerst inhiberende en daarna pas faciliterende hersensystemen worden uitgeschakeld. In het hart kan vertraging van de hartslag of zelfs hartstilstand optreden door verstoring van de prikkelgeleiding in het hart. Intermezzo.6 Modulatie van nociceptieve prikkels Bij de verwerking van nociceptieve stimuli zijn verschillende ionenkanalen betrokken. Ze zijn onder andere aanwezig in de perifere uiteinden, betrokken bij de perceptie van de stimulus en moduleren daar de prikkelbaarheid: warmtegevoelige ionenkanalen (vanilloïdreceptoren, VR), zuurgevoelige kanalen (protongeactiveerde receptoren) en purinegevoelige ionenkanalen (P2Xreceptoren). Daarnaast zijn er voltagegated receptoren die vooral natrium of kaliumionen doorlaten en ligandgated kanalen, die voornamelijk op de release van neurotransmitters inwerken.
18 8 Hoofdstuk Pijn en prikkelgeleiding De neurotransmitters worden in grote hoeveelheden afgegeven door het presynaptische zenuwuiteinde en zijn in staat om de polariteit van zenuwmembranen te veranderen door ionenkanalen te openen. Hierdoor ontstaat een postsynaptische potentiaal, die afhankelijk van de aard een depolarisatie (excitatoire postsynaptische potentiaal) of een hyperpolarisatie (inhibitoire postsynaptische potentiaal) van de membraan veroorzaakt. Als neurotransmitters kationenkanalen openen, gaat het om excitatie van de zenuw (depolarisatie), als ze anionenkanalen openen om inhibitie (hyperpolarisatie). De belangrijkste excitatoire neurotransmitter in de nociceptoren is glutamaat. In peptiderge vezels speelt substancep een belangrijke rol. Neuropeptiden zijn niet alleen neurotransmitter in de koppeling naar spinale nociceptieve neuronen en autonome ganglia, maar zorgen ook voor vasodilatatie, contractie van gladde spieren, vrijmaking van histamine uit mestcellen, chemotaxie van neutrofiele granulocyten en proliferatie van Tlymfocyten en fibroblasten. Literatuur Brierly SM. Molecular basis of mechanosensitivty. Auton Neurosci 200;53:5868. Chidchuangchai W, Vongsavan N, Matthes B. Sensory transduction mechanisms responsible for pain caused by cold stimulation of dentine in man. Arch Oral Biol 2007;52:5460. Dubin AE, Patapoutian A. Nociceptors: the sensors of the pain pathway. J Clin Invest 200;20: Topp KS, Boyd BS. Peripheral nerve: from the microscopic functional unit of the axon to the biomechanically loaded macroscopic structure. J Hand Ther 202;25:425.
Pijn en prikkelgeleiding
j1 Pijn en prikkelgeleiding L.H.D.J. Booij Volgens de World Health Organisation is pijn een onplezierige gewaarwording die optreedt bij dreigende weefselbeschadiging. Fysiologisch gezien gaat het dus om
Nadere informatieH5 Begrippenlijst Zenuwstelsel
H5 Begrippenlijst Zenuwstelsel acetylcholine Vaak voorkomende neurotransmitter, bindt aan receptoren en verandert de permeabiliteit van het postsynaptische membraan voor specifieke ionen. animatie synaps
Nadere informatieBeide helften van de hersenen zijn met elkaar verbonden door de hersenbalk. De hersenstam en de kleine hersenen omvatten de rest.
Biologie SE4 Hoofdstuk 14 Paragraaf 1 Het zenuwstelsel kent twee delen: 1. Het centraal zenuwstelsel bevindt zich in het centrum van het lichaam en bestaat uit de neuronen van de hersenen en het ruggenmerg
Nadere informatieAnatomie / fysiologie. Zenuwstelsel overzicht. Perifeer zenuwstelsel AFI1. Zenuwstelsel 1
Anatomie / fysiologie Zenuwstelsel 1 FHV2009 / Cxx56 1+2 / Anatomie & Fysiologie - Zenuwstelsel 1 1 Zenuwstelsel overzicht Encephalon = hersenen Spinalis = wervelkolom Medulla = merg perifeer centraal
Nadere informatie1. De Nernst potentiaal vertegenwoordigt een evenwichtssituatie in de zenuwcel. Welk statement beschrijft deze situatie het beste? 1: De elektrische en de diffusiekrachten houden elkaar precies in evenwicht.
Nadere informatieDe hersenen, het ruggenmerg en hun bloedvaten worden beschermd door drie vliezen.
Samenvatting door R. 1795 woorden 30 maart 2016 6,7 11 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Biologie samenvatting hoofdstuk 14 zenuwstelsel 14.1 centraal zenuwstelsel het zenuwstelsel bestaat uit
Nadere informatieSamenvatting Biologie Hoofdstuk 14 Zenuwstelsel
Samenvatting Biologie Hoofdstuk 14 Zenuwstelsel Samenvatting door Elin 1218 woorden 9 april 2018 7,9 8 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Biologie Hoofdstuk 14 14.1 * Het zenuwstelsel bestaat
Nadere informatieH6: zintuigcellen. Zintuiglijke waarneming
H6: zintuigcellen Zintuiglijke waarneming *Zintuiglijke waarneming / perceptie = proces dat instaat voor registratie van omgevingsprikkels verwerking interpretatie 4 types van zintuiglijke waarneming 1.
Nadere informatieSamenvatting Biologie hoofdstuk 14 - zenuwstelsel
Samenvatting Biologie hoofdstuk 14 - zenuwstelsel Samenvatting door een scholier 1962 woorden 5 oktober 2016 7,1 11 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Biologie hoofdstuk 14 Zenuwstelsel 14.1 Centraal
Nadere informatieSamenvatting NLT Hersenen en Leren
Samenvatting NLT Hersenen en Leren Samenvatting door een scholier 2525 woorden 18 januari 2010 6,4 82 keer beoordeeld Vak NLT Samenvatting NLT Hersenen en Leren Basisblokken 3, 4 en 5 3. Basisblok: bouw
Nadere informatieLes 18 Zenuwstelsel 1
Les 18 Zenuwstelsel 1 Zenuwweefsel, neuron, depolarisatie, neurotransmitters, CZS, vegatatief, sensorisch, motorisch ANZN 1e leerjaar - Les 18 - Matthieu Berenbroek, 2000-2011 1 Zenuwweefsel Cellen met
Nadere informatieHoofdstuk 1: Electrofysiologie van het hart
Hoofdstuk 1: Electrofysiologie van het hart Chapter 21, blz. 504 t/m 528: Cardiac electrophysiology and the electrocardiogram Het bestaat uit een hoop verschillende cellen, met elk een eigen functie. Ze
Nadere informatieHoorcollege 1: De bouwstenen van het brein en communicatie
Hoorcollege 1: De bouwstenen van het brein en communicatie Hoofdstuk 1 en 2. De mens is een combinatie van neuraal weefsel, elektriciteit, chemie; een bewegend lichaam in interactie met een wereld. In
Nadere informatieFARMACOLOGIE VAN CHRONISCHE PIJN
NEUROBIOLOGIE EN FARMACOLOGIE VAN CHRONISCHE PIJN BART MORLION DOELSTELLING Inzicht verwerven in de processen van perifere/centrale sensitisatie en descenderende modulatie als basismechanismen voor het
Nadere informatieH4: elektrisch geladen celmembranen
H4: elektrisch geladen celmembranen Meten van membraanpotentialen en stromen Zenuwcellen kunnen prikkels ontvangen en vervoeren exciteerbare cellen Stromen geladen deeltjes in waterige milieus (=wateroplosbare
Nadere informatieSamenvatting door Hidde 506 woorden 31 maart keer beoordeeld. Biologie Hoofdstuk 14: Zenuwstelsel Centraal zenuwstelsel
Samenvatting door Hidde 506 woorden 31 maart 2017 0 keer beoordeeld Vak Biologie Biologie Hoofdstuk 14: Zenuwstelsel 14.1 Centraal zenuwstelsel Zenuwstelsel bestaat uit 2 delen: - centraal zenuwstelsel
Nadere informatieH2 Bouw en functie. Alle neuronen hebben net als gewone cellen een gewone cellichaam.
Soorten zenuw cellen Neuronen H2 Bouw en functie Alle neuronen hebben net als gewone cellen een gewone cellichaam. De informatie stroom kan maar in een richting vloeien, van dendriet naar het axon. Dendrieten
Nadere informatieFysiologie / zenuwstelsel
Fysiologie / zenuwstelsel Zenuwcel/neuron. 5 1. Korte uitlopers dendrieten 2. Lange uitloper neuriet of axon 3. Myelineschede/schede van Schwann 4. Motorische eindplaat of synaps 5. Kern of nucleus Zenuwcel/neuron.
Nadere informatieWERKING VAN HET ZENUWSTELSEL
WERKING VAN HET ZENUWSTELSEL Om de werking van psychopharmaca, de pharmaca die op onze hersenen inwerken en daarmee onze geest beïnvloeden, te begrijpen is enig inzicht in de werking en de bouw van hersenen
Nadere informatie2 Hoe zal bij het onderzoek naar een geschikte medicatie tegen bepaalde hersenaandoeningen hiermee rekening gehouden moeten worden?
Examentrainer Vragen De bloed-hersenbarrière Hersenziekten zijn in het algemeen lastig te behandelen met medicijnen. Dit komt doordat het grootste deel van het bloedvatenstelsel in de hersenen heel erg
Nadere informatieSamenvatting NLT Hersenen en leren H2 en H3
Samenvatting NLT Hersenen en leren H2 en H3 Samenvatting door L. 2204 woorden 11 januari 2017 4,7 7 keer beoordeeld Vak NLT NLT Hersenen en Leren Neuronen en gliacellen Neuronen: neuronen zijn cellen die
Nadere informatieTentamen Neuroanatomie en Fysiologie 1008 mei 2007
Tentamen Neuroanatomie en Fysiologie 1008 mei 2007 1. De Nernst potentiaal vertegenwoordigt een evenwichtssituatie in de zenuwcel. Welk statement beschrijft deze situatie het beste? 1: De elektrische en
Nadere informatie3. Van welke structuren is het het meest waarschijnlijk dat je ze bij een rat in één (rechte) coronale doorsnede vindt?
Vragen neuroanatomie en neurotransmissie 1. Gegeven zijn de volgende stellingen: I. De globus pallidus ontwikkelt zich uit het telencephalon II. De substantia nigra vindt zijn oorsprong in het mesencephalon
Nadere informatieH3: de cellen van het zenuwstelsel
H3: de cellen van het zenuwstelsel Zenuwcellen en steuncellen Zenuwweefsel: 1) Zenuwcel/neuron: morfologische en functionele eenheden van het zenuwstelsel verwerken info, sturen info door en slaan info
Nadere informatieV5 Begrippenlijst Hormonen
V5 Begrippenlijst Hormonen ADH Hormoon dat de terugresorptie van water in de nierkanaaltjes stimuleert. adrenaline Hormoon dat door het bijniermerg wordt afgescheiden. Adrenaline wordt ook door zenuwvezels
Nadere informatieOnwillekurig of Autonoom Ingedeeld in parasympatisch en orthosympatisch
Paragraaf 8.1 en 8.2 perifere zenuwstelsel Uitlopers van zenuwcellen buiten de hersenen en het ruggenmerg centrale zenuwstelsel Zenuwcellen en uitlopers in hersenen en ruggenmerg autonome zenuwstelsel
Nadere informatie1 De neurofysiologie van acute en chronische pijn
1 De neurofysiologie van acute en chronische pijn Jo Nijs en C. Paul van Wilgen Om educatie over pijnfysiologie toe te passen bij patiënten met chronische pijn is een gedegen kennis van pijnfysiologie
Nadere informatieHet zenuwstelsel. Het zenuwstelsel bestaat uit het centrale zenuwstelsel (hersenen en ruggenmerg) en het perifere zenuwstelsel. Figuur 3.7 boek p. 68.
1 Elke gedachte/ gevoel/ actie komt op de één of andere manier door het zenuwstelsel. Ze kunnen niet voorkomen zonder het zenuwstelsel. is een complexe combinatie van cellen (functie: zorgen dat organismen
Nadere informatie1. Welke rol heeft Cajal gespeeld in de geschiedenis van de Neurowetenschappen?
Tentamen Neurobiologie 29 juni 2007 9.00 12.00 hr Naam: Student nr: Het tentamen bestaat uit 28 korte vragen. Het is de bedoeling dat u de vragen beantwoordt in de daarvoor gereserveerde ruimte tussen
Nadere informatievwo zintuigen, zenuwen en spieren 2010
vwo zintuigen, zenuwen en spieren 2010 Integratie In onderstaande afbeelding is schematisch de regulatie van een aantal animale en vegetatieve functies bij de mens weergegeven. Al deze functies spelen
Nadere informatieWorkshop ziekte-specifiek programma: chronische pijn. Ronde 1 en 2 Linda de Vries-Rijkuiter Ronde 3 en 4 Linda de Vries-Rijkuiter en John Voorham
Ronde 1 en 2 Linda de Vries-Rijkuiter Ronde 3 en 4 Linda de Vries-Rijkuiter en John Voorham Programma Introductie Kennisoverdracht Casus Oefening met casus Smaakmaker Discussie/vragen Workshop ziekte-specifiek
Nadere informatieAnatomie / fysiologie. Centraal/perifeer zenuwstelsel AFI1. Autonoom zenuwstelsel algemeen. Zenuwstelsel 5. Staat niet onder invloed van de wil
Anatomie / fysiologie Zenuwstelsel 5 FHV2009 / Cxx56 9+10 / Anatomie & Fysiologie - Zenuwstelsel 5 1 Centraal/perifeer centraal perifeer medulla spinalis autonoom somatisch sympatisch parasympatisch FHV2009
Nadere informatieHOOFDSTUK 1: CELLEN VAN ONS LICHAAM...
DE ZENUWCEL HOOFDSTUK 1: CELLEN VAN ONS LICHAAM... 3 Cellen, weefsels en organen (grondig lezen)... 3 Cellulaire differentiatie (grondig lezen)... 3 Delen van de cel (grondig lezen)... 4 Celmembraan (grondig
Nadere informatieH8: motorische cellen
H8: motorische cellen Reflexbogen Elke gedraging = gevolg van gecoördineerde spierbewegingen = samentrekking (contractie) van skeletspieren is een respons van een prikkel die verwerkt wordt in het centrale
Nadere informatie3 keer beoordeeld 15 maart Regelkring van de lichaamstemperatuur is homeostase. Homeostase is een voorbeeld van zelfregulatie.
7 Boekverslag door H. 1590 woorden 3 keer beoordeeld 15 maart 2016 Vak Biologie Methode Biologie voor jou Biologie Thema 6 Bassisstof 1 Regelkringen en homeostase Een sensor à Normwaarde: De afgestelde
Nadere informatieInhoudsopgave. 0.1 Netwerkmodel voor passieve geleiding langs een zenuwcel.. 2
Inhoudsopgave 01 Netwerkmodel voor passieve geleiding langs een zenuwcel 2 1 01 Netwerkmodel voor passieve geleiding langs een zenuwcel I Figuur 1: Schematische voorstelling van een deel van een axon Elk
Nadere informatieCannabinoid Receptor Function in the Medial Prefrontal Cortex F.S. den Boon
Cannabinoid Receptor Function in the Medial Prefrontal Cortex F.S. den Boon Nederlandse samenvatting Het lichaamseigen cannabis-systeem, oftewel het endocannabinoïde systeem, is vernoemd naar de cannabis
Nadere informatieNederlandse samenvatting GABAerge neurotransmissie in de prefrontale cortex
Nederlandse samenvatting GABAerge neurotransmissie in de prefrontale cortex De prefrontale cortex (PFC) is een hersengebied betrokken bij cognitieve functies als planning, attentie en het maken van beslissingen.
Nadere informatieSamenvatting Biologie Zenuwstelsel
Samenvatting Biologie Zenuwstelsel Samenvatting door een scholier 2341 woorden 5 februari 2009 6,5 30 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie Interactief Samenvatting Biologie 1 Inleiding Zintuigen
Nadere informatiebiologie vwo 2019-I Mambagif als pijnstiller
Mambagif als pijnstiller De zwarte mamba (Dendroaspis polylepis, afbeelding 1) is de giftigste slang van Afrika. Met een snelle beet injecteert zij een gifcocktail die een mens binnen 20 minuten kan doden.
Nadere informatieSamenvatting in het Nederlands
Samenvatting in het Nederlands Algemeen Een goed functionerend zenuwstelsel is van essentieel belang voor ons dagelijkse, bewuste en onbewuste handelen en denken. Het functioneren van het zenuwstelsel
Nadere informatie2. Van welke van de onderstaande factoren is de hartslagfrequentie NIET afhankelijk? a. de wil b. lichamelijke activiteiten c.
Take-home toets Thema 4.6 Anatomie en fysiologie van het centrale en perifere zenuwstelsel 1. Door activiteiten van de nervus vagus wordt a. de hartslagfrequentie verhoogd b. de hartslagfrequentie verlaagd
Nadere informatievoortgeleidingssnelheid van de actiepotentiaal
Hoofdstuk 6 Neuronale impulsoverdracht Intermezzo 6.1 Vorming van de myelineschede 2 Intermezzo 6.2 Meting van de elektrische activiteit van neuronen en de 4 voortgeleidingssnelheid van de actiepotentiaal
Nadere informatieNederlandse Samenva ing
Nederlandse Samenva ing Nederlandse Samenva ing De ziekte van Crohn en colitis ulcerosa zijn de meest voorkomende vormen van chronische ontstekingen van het maag-darm-kanaal. In het engels wordt deze groep
Nadere informatieGEZONDHEIDSKUNDE-AFP LES 3. Zintuigen
GEZONDHEIDSKUNDE-AFP LES 3 Zintuigen 1 INLEIDING Zintuigcellen Reuk-, smaak- en PH-sensoren Smaakzintuig Warmte- en koudesensoren Tast-, druk- en pijnsensoren Fotosensoren 2 ZINTUIGEN VORMEN DE VERBINDING
Nadere informatieZenuwcellen met Nissl-substantie
Zenuwcellen met Nissl-substantie Download deze pagina als.pdf, klik hier Bronvermelding: 1 Theorie: Junqueira L.C. en Carneiro J. (2004, tiende druk), Functionele histologie, Maarssen. Uitgeverij Elsevier.
Nadere informatie6.6. Boekverslag door D woorden 26 juni keer beoordeeld. Biologie voor jou. Biologie thema 5, Homeostase
Boekverslag door D. 2035 woorden 26 juni 2011 6.6 69 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie thema 5, Homeostase 1. Elke cel van je lichaam is omgeven door weefselvloeistof. Weefsel
Nadere informatie-receptoren in celmembranen van bepaalde neuronen. Na binding van de neurotransmitter GABA aan een GABA A
Benzodiazepinen Uit gezondheidsoverwegingen wordt in Nederland geprobeerd het gebruik van bepaalde kalmerende middelen, de benzodiazepinen, terug te dringen door ze niet meer te vergoeden via de zorgverzekering.
Nadere informatieHOOFDSTUK 1: CELLEN VAN ONS LICHAAM
HOOFDSTUK 1: CELLEN VAN ONS LICHAAM Cellen, weefsels en organen (grondig lezen) Cellen: Organen: Weefsel: kleinste functionele eenheden van ons lichaam zeer uiteenlopende morfologie (=vorm/bouw) die samenhangt
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Wat verandert er in het zenuwstelsel als een dier iets leert? Hoe worden herinneringen opgeslagen in de hersenen? Hieraan ten grondslag ligt het vermogen van het zenuwstelsel om
Nadere informatieANTWOORDEN COMMUNICATIE HOOFDSTUK 7
ANTWOORDEN COMMUNICATIE HOOFDSTUK 7 Tekstvragen 28 voorbeelden van een juist antwoord: Aspirine werkt koortsverlagend en heeft zo een nadelig effect op de remming van de vermeerdering van virussen ten
Nadere informatiePijn. Wat is pijn 1,2,3? Hoe ontstaat pijn 1,3?
Pijn Wat is pijn 1,2,3? Pijn is een natuurlijk beschermingsmechanisme. Pijn geeft aan dat er een mogelijke beschadiging is van een deel van het lichaam. Denk maar eens aan het vastpakken van een te hete
Nadere informatieSamenvatting Biologie Hoofdstuk 13 en 14
Samenvatting Biologie Hoofdstuk 13 en 14 Samenvatting door Amber 3849 woorden 22 april 2018 9,5 5 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Hoofdstuk 13 13.1 Hormoonklieren Hormoonklieren Hormoonklieren
Nadere informatieSamenvatting Biologie Regeling
Samenvatting Biologie Regeling Samenvatting door P. 1319 woorden 20 maart 2016 10 1 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie samenvatting Regeling SE2 Het zenuwstelsel Het zenuwstelsel
Nadere informatieZenuwstelsel a3. Wat kun je hier intekenen wat goed weergeeft waar dit hoofdstuk over gaat?
Zenuwstelsel a3 Wat kun je hier intekenen wat goed weergeeft waar dit hoofdstuk over gaat? Bewustwording 1 Wanneer wordt een mens zich bewust van prikkels? A Als de prikkels worden omgezet in impulsen.
Nadere informatieWat is centrale sensitisatie en wat zijn de onderliggende mechanismen? Moderne pijnneurowetenschappen voor de klinische praktijk
3 Wat is centrale sensitisatie en wat zijn de onderliggende mechanismen? Moderne pijnneurowetenschappen voor de klinische praktijk.1 Inleiding 4. Neurofysiologie van acute pijn: van weefselnociceptie tot
Nadere informatieH10: plastische cellen
H10: plastische cellen Neuroplasticiteit: Ontwikkeling van het zenuwstelsel Beschadiging: ischemisch letsel (beroerte), lesie of traumatisch letsel, etc Informatie-opslag in de hersenen Ontwikkeling van
Nadere informatieRegeling. Regeling is het regelen van allerlei processen in het lichaam. Regeling vindt plaats via twee orgaanstelsels: Zenuwstelsel.
Regeling Regeling is het regelen van allerlei processen in het lichaam. Regeling vindt plaats via twee orgaanstelsels: (1) Zenuwstelsel (2) Hormoonstelsel Verschillen in bouw en functie: bestaat uit functie
Nadere informatieCarol Dweck en andere knappe koppen
Carol Dweck en andere knappe koppen in de (plus)klas 2011 www.lesmateriaalvoorhoogbegaafden.com 2 http://hoogbegaafdheid.slo.nl/hoogbegaafdheid/ theorie/heller/ 3 http://www.youtube.com/watch?v=dg5lamqotok
Nadere informatieGating Neuronal Activity in the Brain Cellular and Network Processing of Activity in the Perirhinal-entorhinal Cortex J.G.P.
Gating Neuronal Activity in the Brain Cellular and Network Processing of Activity in the Perirhinal-entorhinal Cortex J.G.P. Willems Regulatie van neuronale activiteit in het brein Verwerking van verspreidende
Nadere informatiespasticiteit en decerebratiestijfheid
Hoofdstuk 10 Beweging en bewegingscontrole Intermezzo 10.1 Ontregeling van de activiteit van de γ-motorische neuronen: 2 spasticiteit en decerebratiestijfheid Intermezzo 10.2 Macro- en microanatomie van
Nadere informatieModule: Pacemaker in het brein - h45. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 20 July 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/74820 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatiePijn. Matthieu Berenbroek. Pijn 2 - Matthieu Berenbroek 1998-2008 PIJN. Wat is Pijn?
Pijn Matthieu Berenbroek PIJN Wat is Pijn? 1 PIJN Pijn is een onaangename, sensorische en emotionele ervaring die gepaard gaat met feitelijke of mogelijke weefselschade of die wordt beschreven in termen
Nadere informatieProfielwerkstuk Biologie Invloed van kou op het concentratievermogen
Profielwerkstuk Biologie Invloed van kou op het concentratievermogen Profielwerkstuk door R. 1428 woorden 20 februari 2013 7,2 19 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Voorwoord Wij hebben
Nadere informatieNormwaarde = is een waarde die je af leest, zoals bij de thermostaat, zie je 19 graden staan dan is dat de normwaarde. Zo warm moet het zijn.
Boekverslag door E. 1602 woorden 17 maart 2014 6.8 55 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie samenvatting paragraaf 1 Een regelkring = is een kring van meerdere apparaten die samen
Nadere informatieSamenvatting NLT Hersenen en leren
Samenvatting NLT Hersenen en leren Samenvatting door Jet 1979 woorden 14 maart 2018 7,2 8 keer beoordeeld Vak NLT Hersenen en leren Hoofdstuk 2: Bouw en functie van het menselijk zenuwstelsel Zenuwstelsel
Nadere informatieanatomie en fysiologie van het hart
1 KLINISCHE INTERPRETATIE VAN ECG S 1 anatomie en fysiologie van het hart 1.1 Het hart is de pomp van het lichaam Het hart pompt met gecoördineerde bewegingen bloed door het lichaam en voorziet zo de weefsels
Nadere informatieSamenvatting Biologie Homeostase bij de mens en gedrag
Samenvatting Biologie Homeostase bij de mens en gedrag Samenvatting door een scholier 1440 woorden 27 juni 2007 6 17 keer beoordeeld Vak Biologie Biologie 5.1 + 5.2 We hebben een zenuwstelsel. Door impulsen,elektrisch,snel,kortdurend,via
Nadere informatieHoe ontstaat acute pijn?
Praktijk voor Fysiotherapie Sportfysiotherapie en Medische Trainings Therapie R. de Vries Kerkweg 45a 4102 KR Everdingen Telefoon 0345-642618 Fax 0345-641004 Hoe ontstaat acute pijn? E-mail vriesfysio@planet.nl
Nadere informatiePrincipes van zenuwgeleidingsonderzoek
11 Principes van zenuwgeleidingsonderzoek J.G. van Dijk.1 Inleiding 1. Actiepotentialen 1.3 Stroomsterkte 1.4 Het stimuleren van zenuwen 13.5 Het meten van een potentiaal 14.6 Het stimulusartefact 14.7
Nadere informatieHORMONALE EN NEURALE REGULATIE ZICHTBAAR MAKEN IN DE KLAS
HORMONALE EN NEURALE REGULATIE ZICHTBAAR MAKEN IN DE KLAS Beste docent, Welkom bij de workshop Hormonale en neurale regulatie zichtbaar maken in de klas. We gaan vooral veel doen de komende vijf kwartier.
Nadere informatiePijn en pruritus. Yusuf Özbay, AIOS Anesthesiologie MDO-praatje
Pijn en pruritus Yusuf Özbay, AIOS Anesthesiologie 02-08-2017 MDO-praatje Pruritus Samuel Hafenreffer (350 jr geleden) onaangenaam sensatie/gevoel waarbij de wens of een reflex is om te krabben Acute en
Nadere informatie6,4. Samenvatting door N woorden 6 november keer beoordeeld. Biologie voor jou. Biologie H5 Homeostase
Samenvatting door N. 1886 woorden 6 november 2010 6,4 16 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie H5 Homeostase Paragraaf 1 Interne milieu: weefselvloeistof samen met bloedplasma
Nadere informatieSamenvatting Biologie Hoofdstuk 3: Zintuigen, zenuwstelsel en spieren
Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3: Zintuigen, zenuwstelsel en spieren Samenvatting door een scholier 2452 woorden 7 mei 2012 6,9 51 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie Interactief Paragraaf 1
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Dit proefschrift behandelt moleculaire veranderingen die plaatsvinden in de hersenen van de rat na blootstelling aan morfine, een verslavende stof. Dit type onderzoek is zowel
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/33399 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33399 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Farajnia, S. Title: Neuroplasticity in the mammalian clock : the effect of aging
Nadere informatieDOCENT: A. SEWSAHAI VWO KLASSE 6
DOCENT: A. SEWSAHAI VWO KLASSE 6 HENRY N. HASSANKHAN SCHOLENGEMEENSCHAP LELYDORP [HHS-SGL] ARTHUR A. HOOGENDOORN ATHENEUM - VRIJE ATHENEUM - AAHA De student moet: de bouw en functies van het zenuwstelsel
Nadere informatieSamenvattingen. Samenvatting Thema 6: Regeling. Basisstof 1. Zenuwstelsel regelt processen:
Samenvatting Thema 6: Regeling Basisstof 1 Zenuwstelsel regelt processen: - regelen werking spieren en klieren - verwerking van impulsen van zintuigen Zintuigcellen: - staan onder invloed van prikkels
Nadere informatieNEUROFISIOLOGISCH KADER
NEUROFISIOLOGISCH KADER Optimens Sane - MNI Therapie Microcurrent Neuro Insertion Therapie De innovatie in de pijnzorg Auteurs: Kris Dierckxsens, product specialist MC/DC, deskundige MNI-therapy Mish Dierckxsens,
Nadere informatieOoit nagedacht over wat er gebeurt onder een halsband?
Ooit nagedacht over wat er gebeurt onder een halsband? Bij mensen kan slechts 1 w h i p l a s h a c c i d e n t langdurige pijn en lijden veroorzaken. De anatomie van de hond is fundamenteel gelijk aan
Nadere informatie3 Anatomie en fysiologie 1
3 Anatomie en fysiologie 1 3.1 Acute pijn 17 3.2 Chronische pijn 23 3.3 Chronische pijn en limbisch systeem? 23 Om het verschijnsel pijn goed te beschrijven is het zinvol een onderscheid te maken tussen:
Nadere informatiemitochondria kern vet Het verschil in functie van witte en bruine vetcellen komt tot uiting in de verschillen in bouw van beide celtypen.
Bruin vet In de winter kun je een minder warme trui aantrekken en de thermostaat een graadje lager zetten. Bruin vet zorgt er dan voor dat je extra vet verbrandt om warmte op te wekken. Maar lukt het ook
Nadere informatieLens plat of lens bol?
Lens plat of lens bol? Lens plat of lens bol? In de verte kijken: plat Spannen kringspieren of radiale spieren in iris? Spannen kringspieren of radiale spieren in iris? Van donker naar licht: pupil wordt
Nadere informatieSignaaltransductie versie
Signaaltransductie versie 2015-2016 Vragen bij COO over hoofdstuk 16 van Alberts Essential Cell Biology, 4e druk De vragen die voorkomen in het COO-programma zijn op dit formulier weergegeven. Het is de
Nadere informatieLes 21 Zintuig 1. Medische interpretatie. Codering Psychologische interpretatie
Les 21 Zintuig 1 Sensorisch systeem, fantoompijn,oor, lawaaidoofheid, adaptatie van zintuigen, organisatie waarnemen ANZN 1e leerjaar - Les 21 - Matthieu Berenbroek, 2000-2011 1 Medische interpretatie
Nadere informatieACUTE PIJN BIJ KINDEREN
2009 Peter F Soethoudt Referentieverpleegkundige ACUTE PIJN BIJ KINDEREN Volledige erkenning van de waardigheid en de persoonlijkheid van het kind is de ultieme eerste stap naar de efficiënte behandeling
Nadere informatie5. Waarop berust de werking van het neurotoxine BOTOX als anti- rimpel middel?
1. Waar vindt snelle geleiding plaats van elektrische signalen in een neuron? 1. In de axonen die omgeven zijn door een myeline schede 2. In de dendrieten die voorzien zijn van diverse ionkanalen 3. In
Nadere informatieDocent: A. Sewsahai Thema: Zintuigelijke waarneming
HENRY N. HASSENKHAN SCHOLENGEMEENSCHAP LELYDORP [HHS-SGL] ARTHUR A. HOOGENDOORN ATHENEUM - VRIJE ATHENEUM - AAHA Docent: A. Sewsahai Thema: Zintuigelijke waarneming De student moet de verschillende typen
Nadere informatieCasuïstiek voor doktersassistenten Ik heb barstende hoofdpijn ISBN 978 90 313 7884 5. Hoofdstuk 1: Medische achtergrondkennis
Antwoorden ISBN 978 90 313 7884 5 Hoofdstuk 1: Medische achtergrondkennis 1.1 Centrale zenuwstelsel Onderdelen hersenen 1. voorhoofdskwab 2. sensorische schors 3. achterhoofdskwab 4. slaapkwab 5. verlengde
Nadere informatieLeren & Geheugen Deeltentamen
Leren & Geheugen Deeltentamen 1 2012 SAMENVATTING 2 open vragen en 25 meerkeuzevragen Ghijsen 1. Een traumatische ervaring die bij proefdieren is opgewekt door koppeling van een toon aan een irriterende
Nadere informatie6,7. Samenvatting door een scholier 1580 woorden 20 juni keer beoordeeld
Samenvatting door een scholier 1580 woorden 20 juni 2011 6,7 3 keer beoordeeld Vak Biologie Les 1. - Organen zorgen bijvoorbeeld voor je bloedsomloop, spijsvertering en uitscheiding. - Onder alle omstandigheden
Nadere informatieStructuur van een sarcomeer. H zone is waar de dunne filamenten niet zitten, op de zwart wit foto wijzen ze naar M lijn ipv H zone.
Spierfysiologie 1,2&3 Structuur van een sarcomeer. H zone is waar de dunne filamenten niet zitten, op de zwart wit foto wijzen ze naar M lijn ipv H zone. ^Dwarsdoorsnede van een myofibril(serie van sarcomeren)
Nadere informatieAnatomie van de nervus trigeminus
19 Anatomie van de nervus trigeminus G.E.J. Langenbach.1 Inleiding 0. Centrale deel van de nervus trigeminus 0..1 Oorsprong 0.. Trigeminuskernen.3 Perifere deel van de nervus trigeminus 4.3.1 Nervus ophthalmicus
Nadere informatieExamen Voorbereiding Waarneming Regeling
Examen Voorbereiding Waarneming Regeling Teylingen College Leeuwenhorst 2015/2016 Thema 6 Waarneming en Regeling Begrippenlijst: Begrip Normwaarde Negatieve terugkoppeling Positieve terugkoppeling Homeostase
Nadere informatieThema 5 Regeling en waarneming Doelstelling 1 Homeostase bij de mens Homeostase Dynamisch evenwicht Homeostatische regelkringen
Thema 5 Regeling en waarneming Doelstelling 1 Homeostase bij de mens Homeostase : het min of meer constant houden van de omstandigheden (het interne milieu) in een organisme door middel van regelkringen
Nadere informatieSamenvatting Biologie Biologie samenvatting H17 + H18
Samenvatting Biologie Biologie samenvatting H17 + H18 Samenvatting door A. 3929 woorden 22 juni 2013 5,7 7 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar 17.1 Een ogenblik De pupilgrootte bepaalt de hoeveelheid
Nadere informatieMembranen, membraantransport en cytoskelet Versie 2015
Membranen, membraantransport en cytoskelet Versie 2015 Vragen bij COO over hoofdstuk 11, 12 en 17 van Alberts Essential Cell Biology, 4e druk Membranen 1. Je wordt gevraagd een kunstmatige membraan te
Nadere informatieBenzodiazepinen. Eindexamen vwo biologie pilot 2014-II
Benzodiazepinen Uit gezondheidsoverwegingen wordt in Nederland geprobeerd het gebruik van bepaalde kalmerende middelen, de benzodiazepinen, terug te dringen door ze niet meer te vergoeden via de zorgverzekering.
Nadere informatie