remonstrants maandblad jaargang 25 nr. 5 mei 2015 Intimiteit Over verschillende aspecten van deze eerste levensbehoefte

Transcriptie

1 remonstrants maandblad jaargang 25 nr. 5 mei 2015 Intimiteit Over verschillende aspecten van deze eerste levensbehoefte

2 thema van de xxxxx redactie Intimiteit Het laatste onderwerp dat de redactie u wil aanbieden in het kader van onze jaarreeks levenskunst is intimiteit. Het verlangen naar intimiteit is van alle eeuwen. Onze eeuw gaat er soms nogal vreemd mee om. Veel van wat voorheen als intiem gold, is tegenwoordig het onderwerp van uitgebreide publieke aandacht. Dating-shows op televisie zijn daarvan een sprekend voorbeeld, en speciaal de nogal aparte variant waar de potentiële aanstaande geliefden naakt aan het spel deelnemen. Een andere kant is dat intimiteit juist uiterst beladen kan zijn. Er zijn scholen waar de leraren geen aai over de bol behoren te geven en een kind troosten al problematisch wordt. Michel Peters sprak erover met een aanstaand onderwijzer. Vanessa van Koppen bespreekt bijzondere vormen van het onuitroeibare verlangen naar intimiteit: bedrijfsuitjes, knuffelen met koeien of dolfijnen, de free hugs-beweging, en de immense populariteit van de Indiase Amma door haar geknuffeld worden is een diepe religieuze ervaring. Petra Galama, die in mei haar propopentsexamen aan het Remonstrants Seminarium aflegt, schrijft over intimiteit met Christus in de visioenen van Julianna van Norwich en het belang van zulk denken voor de geestelijke verzorging. Marjan van Hal vertelt over de door haar beproefde mogelijkheid onze protestantse diensten te verrijken met aandacht voor stilte, voor lichamelijkheid, voor inkeer en zelfreflectie. Het werd een rituelen-rijke themadienst Gelukkig lichaam, lief lijf. Bij het emeritaat van Johan Goud als remonstrants predikant verscheen zijn boek Onbevangen. Gezien de ondertitel, wijsheid van de liefde, is de bespreking ervan door Peter Korver helemaal op zijn plaats in dit themanummer. Uw hoofdredacteur ten slotte schreef een beschouwing over Wolke 9, een weinig verhullende film over een zeer passionele liefdesrelatie tussen twee mensen op leeftijd. Verder in dit nummer, passend bij de herdenking van 70 jaar bevrijding, een verhaal van Frits van Eck over de hongerwinter, en een artikel over de Pelgrimage-studiedag van het Arminius Instituut. Marius van Leeuwen schreef een in memoriam voor ds Atie Joosten, die 3 april overleed. Bert Dicou Hoofdredacteur Het volgende nummer van AdRem verschijnt op 5 juni 2015 in dit nummer onder meer: 3 Korte berichten 4 Vriendenwerfcampagne 5 Boekbespreking 6 Gelukkig lichaam, lief lijf 8 Intimiteit in de klas 10 Intimiteit met Christus 12 Filmbespreking 13 De kracht van knuffelen 14 Nabijheid 16 Overweging 17 In memoriam 18 Miniatuur 19 Studiedagbespreking 20 Het gezicht van... colofon Redactie: Bert Dicou (hoofdredacteur), Joan van Esveld, Vanessa van Koppen-Enters, Michel Peters (eindredacteur). Redactieadres: AdRem, p/a Nieuwegracht 27 a, 3512 LC Utrecht, tel , adrem@remonstranten.org Administratie (adreswijzigingen en andere mutaties): info@ remonstranten.org, of via boven staand redactieadres. ING t.n.v. AdRem Utrecht Website: Kosten: gratis voor remonstranten, 32,50 euro per jaar voor niet-remonstranten. Advertentiewerving: Michel Peters, , communicatie@remonstranten.org, tarieven op aanvraag verkrijgbaar. Uitgave: Boekencentrum Uitgevers Ontwerp: Marjorie Specht, www. ontwerpkantoor.nl Druk: Koninklijke BDU Barneveld ISSN X Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de redactie.

3 korte berichten Lintje voor penningmeester Sommelsdijk Op vrijdag 24 april heeft Jan de Vries, penningmeester van gemeente Sommelsdijk, een koninklijke onderscheiding ontvangen. Hij ontving dit lintje omdat hij veertig jaar penningmeester is van de remonstrantse gemeente Sommelsdijk en veertig jaar actief is in Veilig Verkeer Nederland. Bovendien is hij lid van de ledenraad van Woningbouwvereniging Fides en penningmeester van een vereniging van reizende dichters. Predikant Tjaard Barnard heeft hem namens de CoZa toegesproken en gefeliciteerd. Kom tekenen en schilderen op de Creatieve Midweek De Creatieve Midweek kan nog mensen gebruiken. Van 3 augustus t/m 7 augustus vindt de week plaats op de Hoorneboeg in Hilversum. Deelname aan deze week is mogelijk voor iedereen (van elke leeftijd) die zich graag creatief bezig houdt met tekenen of schilderen. Er wordt verwacht dat je actief meedoet en enigszins zelfstandig kunt werken. Begeleiding door kunstenares Antje Sonnenschein. Kosten zijn 315,- voor een eenpersoons kamer. Dit houdt in: logies (incl. alle maaltijden), koffie/thee gedurende de hele dag en professionele begeleiding/ workshops. Opgave voor deelname via tel of info@ remonstranten.org. Fantoomreligie in de reprise Het nieuwe boek Fantoomreligie. Over het spel van gedaanteverandering en rolverwisseling (ISBN ) van Heine Siebrand werd eerder aangekondigd in de AdRem van april. Natuurlijk is het boek nog te bestellen via het landelijk bureau, tel Het boek is gerecenseerd op de website van het Arminius Instituut, zie Small is beautiful Ontmoetingsdag buitenlandse gemeentecontacten De titel is bij uitstek van toepassing op de locatie De witte huisjes, bijgebouw van het eeuwenoude kerkje in Bunnik. Ook voortreffelijk aansluitend bij het thema van de ontmoetingsdag die wij daar bijwoonden. Het ging namelijk over klein zijn, over krimp. Maar dan in positieve zin: hoe mooi en warm het kan zijn om vanuit die situatie de uitdaging van de toekomst aan te gaan. Wij waren als Taakgroep Europese Contacten te gast bij de Landelijke Werkgroep Buitenlandse Gemeentecontacten van de PKN. We hebben hen ontmoet, en ook de gelegenheid gehad elkaar te ontmoeten. Het thema Waarderende Gemeenteopbouw is op basis van de ideeën van Jan Hendriks uitgewerkt door de Hogeschool Windesheim tot een model, waar gemeenten mee aan de slag kunnen. Inlichtingen bij Rieka Manschot, h.manschot3@upcmail.nl. Onze eigen ontmoeting, tussen de middag in een prettige aparte ruimte, leverde de gebruikelijke uitwisseling van ervaringen met onze bevriende gemeenten in het buitenland. Ook een PKN-gemeente (Gouda) schoof aan om hun gemoed te luchten over hun contact in Transsylvanië, veel herkenbaarheid over en weer. Een belangrijk agendapunt was de boodschap van het bestuur van Geloof en Samenleving uit de uitnodigingsbrief: Het is duidelijk dat in de plaatselijke gemeenten steeds meer gevraagd wordt van steeds minder mensen. Dit geldt ook voor de Europese contacten, die wellicht anno nu meer prioriteit hebben dan ooit, als tegenwicht tegen alle tendensen die Europa uiteen lijken te drijven. Voor Geloof en Samenleving is dit een aandachtsgebied dat landelijke steun behoeft en verdient, zowel wat betreft coördinatie als financieel. Bij het maken van nieuwe plannen kan dit voor u misschien nuttig zijn! Eén gemeente sprong hier ter plekke gretig op in. Was u misschien verhinderd op 21 maart, maar heeft u ook dergelijke plannen? Neem dan contact op met Onno Oeseburg, in het bestuur van G&S portefeuillehouder Europese Contacten, onno.oeseburg@planet.nl jaargang 25 nr. 5 mei

4 vriendenwerfcampagne We are back! Het is de dag na Pasen en ik overweeg wat vijf maanden campagnevoeren voor de Remonstranten teweeg bracht. Best veel, bedenk ik, terwijl ik door het raam naar de oude Domtoren kijk. Over een tijdje ben ik het zicht op de toren kwijt, als de kastanje in de binnentuin weer vol in blad staat. De reclamecampagne is in het oog gesprongen, van vriend en vijand. Veel mensen hebben er een mening over, we krijgen uitermate lovende reacties binnen ( Geweldig mooie reclamecampagne ), maar ook verontwaardigde: Ik ben bang dat de geest van de antichrist in jullie kerk is terechtgekomen. De schrijver sluit af met: Gods zegen, dat dan weer wel. You love it or you hate it, marktonderzoekbureau Motivaction had het al geconcludeerd toen we de reclame-uitingen testten. Dat is ook helemaal goed, tenminste als je een campagne wilt maken die ons onderscheidt en die blijft hangen. Remonstranten. Geloof begint bij jou, ik was al 100% overtuigd van de zeggingskracht van deze slogan en ik word het nog meer door de reacties en de effecten van de campagne. We are back, schreef Margriet Oostveen een tijdje geleden in haar column over de Remonstranten in de Volkskrant. Het was wellicht een beetje badinerend stuk, maar hee, hoe lang is het geleden dat een sterk geseculariseerd dagblad aandacht aan ons besteedde. Ik ben er blij mee, het bewijst dat we iets weten te raken in deze tijd, waarin het soms lijkt dat religie alleen maar van doen heeft met rare uitwassen, waar een normaal mens niks mee te maken wil hebben. Geloof begint bij jou is een pakkende en krachtige vertaling van een grondbeginsel van het Remonstrantisme en heeft oude papieren. De zin is bedacht door ons reclamebureau Publicis, dat daarmee bewees deze historische kernwaarde in een ijzersterke oneliner te kunnen vertalen. Het is niet voor niets dat de campagne inmiddels genomineerd is voor een SAN-accent, een belangrijke reclameprijs. Rond deze tijd wordt bekend of de op zichzelf al eervolle nominatie omgezet is in een prijs, dat zou een prachtige bekroning zijn. Dat een kerk een reclamecampagne als de onze voert is immers al uniek in Nederland, laat staan dat die ook nog prijswinnend is. Voor ons is het natuurlijk belangrijker dat onze naamsbekendheid stijgt en dat zich elke dag een nieuwe vriend aanmeldt. Publicis deed de aftrap, en we gaven met de Paascampagne een opvallend vervolg: de beide uitingen, Mijn God heeft me verlaten op Goede Vrijdag, gevolgd door Mijn God staat achter me op Paasmorgen op een reclamemast bij Amsterdam, vielen zeer op. We vertaalden in deze campagne de oude woorden van lijden en opstanding op actuele en menselijke wijze. Net als bij de posters op de stations, werden ook deze pakkende beelden gemaakt met medewerking van diverse Remonstranten; we toetsten de uitingen bij de predikanten en Tjaard Barnard gaf op onze website de teksten een theologisch kader. Op de site stonden ook de ontroerende filmpjes met de passierap van moslimrapper UsF, met medewerking van weer andere Remonstranten. En nu weer moedig voorwaarts met nieuwe plannen en ideeën. We are back. Tom Harkema Coördinator vriendenwerving Remonstranten 4 adrem remonstrants maandblad

5 boekbespreking Johan Goud Onbevangen met emeritaat Na ruim dertig jaar predikant bij de Remonstranten te zijn geweest gaat prof. dr. Johan Goud met emeritaat. De laatste bijna 25 jaar was hij verbonden aan de gemeente Den Haag en was daar de drijvende kracht achter het Uytenbogaertcentrum voor religie en cultuur. Bij gelegenheid van zijn afscheid is een bundel essays en overdenkingen van zijn hand verschenen onder de titel Onbevangen. De wijsheid van de liefde. Geschreven en dikwijls ook uitgesproken in de loop van de ruim dertig jaren, waarin hij werkzaam was als predikant en als hoogleraar in de wijsgerige theologie en theologische esthetica. Tijdens een symposium georganiseerd door de remonstrantse gemeente Den Haag op 28 maart is de bundel gepresenteerd. Uiteenlopende thema s komen aan de orde: geloof en biografie; vermoedens van het goddelijke; de betekenis van inspiratie; de waarde van (zelf)spot; de angst voor het kwaad; het belang van traditie en de zin van het preken. Ze worden telkens gevolgd door één of twee preken die op een andere manier hetzelfde onder woorden brengen. In tweeërlei opzicht is een onmiskenbaar remonstrants visitekaartje afgegeven. Immers, enerzijds is er sprake van een degelijk theologische benadering, anderzijds wordt gepassioneerd gezocht naar verbinding met de moderne cultuur en met name in de kunst en de literatuur. Goud omschrijft zichzelf als iemand die een werkend leven lang geprobeerd heeft door te dringen in de betekenis van het woord God. Dat is iets anders als zich af te vragen of God echt bestaat. Die vraag was voor hem niet echt relevant, net zo min als dat het betekenis heeft zich af te vragen of Don Quichot, Hamlet of Ivan Karamazow historische personen zijn. Wél stelt Goud in het woord vooraf: Ik ben er vrij zeker van dat aan het raadselwoord God een werkelijkheid beantwoordt, één die in laatste instantie ongrijpbaar is, maar die in mensen woont en hen ertoe aanzet om te doen wat ze doen ten kwade, maar ook ten goede. Het woord zelf behoeven ze daarbij niet eens uit te spreken. Onbevangen, zo luidt de titel van dit boek. Dat woord verwijst in eerste instantie niet naar de filosofie en de theologie. De laatste wetenschap leunt zo dicht aan tegen de kerkelijke traditie dat een geheel onbevangen manier van theologiseren, los van dogma s en conventies, niet een eenvoudige zaak is. De titel sluit in laatste instantie aan bij kunst, literatuur en mystiek. Daar is ruimte voor een onbevangenheid. Anders dan in de academische beoefening van de theologie gebeurt God daar in gedichten of in de muziek, maar soms ook onverwacht in overdenkingen. Wat gebeurt er op zulke momenten? Het verrassende en aangrijpende ervan is de ontdekking dat niet zozeer jij aan het zoeken en vinden bent. Het is eerder omgekeerd. Wat je ontdekt is dat je gevonden wordt door wat je zoekt en vindt. Die omslag is essentieel en wordt door Goud liefde genoemd. Er is een ontmoeting met Jou en dat is wezenlijk anders dan wanneer bij onderzoek God als een Het geobjectiveerd en beoordeeld wordt. De ondertitel van de bundel geeft het accent weer dat de liefde krijgt in het filosofisch en theologisch werk van Goud. Het is een verwijzing naar de Joodse denker Emmanuel Levinas, die kwam tot een herdefinitie van wat filosofie is. Het woord betekent letterlijk liefde voor wijsheid en hij keerde de volgorde van die woorden om. Het gaat om wijsheid van de liefde, in dienst van de liefde. Over de liefde en het erotisch aspect daarvan ging het tweedaags symposium bij het afscheid als hoogleraar aan de Universiteit Utrecht dat op 23 en 24 april werd gehouden. Daar stonden de twee begrippen Eros en liefde centraal. Het erotisch verlangen is nauw verbonden met onze wil om te leven, zo is de leidende gedachte. Het maakt de kern uit van wat we liefde noemen, zowel in seksueel, vriendschappelijk, sociaal, religieus als filosofisch opzicht. Geloof, hoop en liefde. Maar de meeste hiervan is de liefde. Peter Korver Remonstrants predikant in Hilversum Johan Goud, Onbevangen. De wijsheid van de liefde, uitgeverij Meinema, Zoetermeer, ISBN Alleen te koop via het Landelijk Bureau, info@remonstranten.org, tel jaargang 25 nr. 5 mei

6 thema Intimiteit Op 1 februari hielden we als gemeente een dienst in het kader van de maand van de spiritualiteit. Het thema van deze maand, en ook van de dienst, was: Gelukkig lichaam, lief lijf. We wilden als kerk bewust aanhaken bij deze maand van de spiritualiteit, omdat tegenwoordig een groot aantal mensen op deze markt hun heil zoekt. Bovendien valt daar voor ons nog best wat te leren. Er is bijvoorbeeld aandacht voor stilte, voor lichamelijkheid, voor inkeer en zelfreflectie. Onze (protestantse) kerken kennen een eenzijdige cognitieve woordcultuur, waardoor mensen zijn afgehaakt en op zoek zijn naar een meer holistische benadering van het leven. Als dienaar van het Woord herken ik deze leemte. Het Woord is vlees geworden en kan veel dieper in ons woning vinden dan wij via de traditionele middelen aangereikt krijgen. Het thema Gelukkig lichaam, lief lijf leende zich er dus uitstekend voor om een meer zintuiglijke viering te houden. Gelukkig lichaam Mooi en jong Er is in onze samenleving veel aandacht voor het lichaam. Alles draait om mooi zijn, sexy zijn, gezond zijn, jong blijven. Vooral vrouwen gaan hier vaak onder gebukt. De plastische chirurgie en de sportscholen varen er wel bij. Daarom wilde ik in de kerk een ander geluid laten horen. Hoe kunnen wij ons lieve lijf terugkrijgen? Ons lichaam draagt ons, maar het is niet perfect. En dat hoeft ook niet. In de dienst was ruimte om bij ons niet perfecte lichaam stil te staan. Veel mensen hebben moeite met (een deel van) hun lichaam; ze worden ziek of hebben een handicap. Ik liet een paar ervaringsverhalen horen van mensen, die worstelden met hun lijf. Daarna konden de kerkgangers op een plaatje, met een lichaam erop getekend, een plek aangeven, waar een eventuele moeite of pijn was of wat aandacht nodig had. Vervolgens sprak ik er een zegen, een verzoeningsgebed over uit. Dit was het kyriëmoment in de viering. Aansluitend hieven we de lofzang aan met: Lof zij de Heer, die uw lichaam zo schoon heeft geweven (lied 868). Over het weven in de moederschoot spreekt Psalm 139 prachtig. Ik koos een aantal verzen uit deze psalm als schriftlezing, naast het vers in 1 Korinthe 6, waar gesproken wordt over het lichaam als tempel van de geest. Lichamelijke ervaring Het leek me geen goed idee om een preek te houden in deze dienst. Wat er gebeuren zou, moest vooral lichamelijk ervaren kunnen worden. En deze keer eens met andere zintuigen dan alleen het oor! Op You Tube had ik een voetwassing gezien, een onderdeel uit het programma Ikonhuis, toen Annemiek Schrijver het nog presenteerde. Annemiek Schrijver praat er met een vrouw, Anne-Miek Vroom, die lijdt aan Osteogenesis imperfecta, oftewel de broze bottenziekte. Deze vrouw loopt voortdurend het risico iets te breken en heeft veel pijn. Annemiek Schrijver legt tijdens het interview haar de vraag voor dat in de mystiek het lichaam van mensen een plek is waar God woont en hoe dat dan moet met zo n breekbaar huis? Zij antwoordt: door mijn glazen huis kan God juist heel erg stralen en is extra transparant. Anne- Miek Vroom leerde in haar leven haar ziekte te zien als een kans en niet (alleen) als een probleem. Hoe kostbaar is een kwetsbaar mens! Het filmpje van zo n acht minuten leek me een goede vervanging voor de preek. Ik vond het bovendien mooi dat er een hele lijfelijke voetwassing in voorkomt. Anne-Miek Vroom heeft ook een prachtig gedicht, Ode aan het lichaam, geschreven, dat ik voorlas na het filmpje. Twee strofen eruit: Mijn lichaam is stil op de momenten dat ik vraag of ze me daar kan brengen waar mijn vrije geest wil gaan als ik haar vraag te dansen eindeloos onvermoeid en we samen weten Ik vertel mijn lichaam 6 adrem remonstrants maandblad

7 Delf mijn gezicht op, maak mij mooi lief lijf dat ik zo trots ben op wie ze kan zijn waar ze me brengt door haar spreken kan door haar stralen kan door haar strelen kan door haar mens kan zijn Daarna waren we even stil. Vervolgens zongen we een paar keer achter elkaar het lied: Neem mij aan, zoals ik ben, wek in mij wie ik zal zijn, druk uw zegel op mijn hart en leef in mij. (lied 833) Zalving Het meest zintuiglijke onderdeel was de zalving van ogen, oren, mond en handen, die hierna kwam. Ik vertelde iets over zalving in de bijbel en het gebruik ervan in de kerkelijke traditie bij de doop of het ziekbed. Uit het oecumenisch maandblad Open Deur, dat in januari 2014 het thema Lichaam had, citeerde ik een gedeelte van Dick Stap en Willem Marie Speelman: Gebroken zijn is in het christelijk geloof belangrijk. Dit is mijn lichaam is een uitspraak van Jezus. Hij spreekt die woorden uit als hij voor de laatste keer eet met zijn vrienden. Hij roept ons op die maaltijd te herhalen om hem te gedenken. Wanneer wij hem gedenken dan herinneren we ons zijn kapotgeslagen lichaam. Dus niet vanwege een gezond lichaam, maar juist door een gebroken lichaam worden we herinnerd aan de man die stierf door geweld terwijl hij zelf geweldloos leefde. Ook wij zijn, net als Jezus maar kwetsbare mensen met geschonden lichamen. Dit is mijn lichaam, het betekent dat hij in zijn zachtheid ons niet in de steek zal laten. (Dick Stap) En van Willem Marie Speelman las ik: Hier ben ik, dit is mijn lijf, hier mag uw woord geboren worden, zei Maria tegen de engel Gabriël. Ook wij hebben ons lijf te bieden aan de Aanwezige, zodat hij in ons en uit ons als echt mens geboren kan worden. En ik vervolgde: Ons lijf als tempel, woning voor de Allerhoogste. Om dat te oefenen als het ware, ons lijf aandacht te geven, zalven we zodadelijk ons gezicht en handen met olie. Om ons lichaam open te stellen, het te aanvaarden als een wonder en het tot woning te maken voor Gods geest. Vóór de zalving zongen we nog: Delf mijn gezicht op, maak mij mooi (lied 789). De mensen hadden een parel met rozenolie gekregen, die ze nu konden openmaken. Ik nodigde hen in vrijheid uit mee te doen en mijn woorden te volgen: Mijn ogen zalf ik opdat ik echt leer zien, de dingen waar het werkelijk om gaat in het leven; de dingen die me verwonderen doen; de schoonheid in mensen, in het wonder van de natuur; de kleine lichtpuntjes in het donker; dat mijn ogen zacht blijven en stralen zullen. Mijn oren zalf ik opdat ik zal kunnen luisteren; ook naar gevoelens achter de woorden; naar de klanken van muziek die de ziel in vervoering kunnen brengen; dat ik een luisterend oor mag hebben voor wie me nodig heeft, dat verhalen van hoop mijn oren blijven bereiken. Mijn mond zalf ik opdat ik woorden van troost kan zeggen, de goede woorden weet te vinden en op tijd weet te zwijgen. Ik zalf mijn mond opdat ik niet ondoordacht oordeel. En ik zalf mijn mond, opdat ik ermee kan kussen en zingen. Mijn handen zalf ik opdat ik kan vasthouden en ook loslaten, kan aanraken en liefkozen. Ik zalf mijn handen, opdat ze kunnen delen, troosten en zegenen. Zo was naar mijn beleven in deze dienst aan den lijve te ervaren wat incarnatie kan betekenen. Een voor mij onbekende mevrouw uit een naburig dorp, zei bij de uitgang: als het er op deze manier zou toegaan in de kerk, zou ik weer terugkomen. Marjan van Hal Predikant in de remonstrantse gemeente in Leeuwarden jaargang 25 nr. 5 mei

8 thema Intimiteit OMGAAN MET INTIMITEIT IN DE KLAS IS VANZELF Erwin van Koppen is onderwijzer in opleiding en verwacht voor de zomer aan de PABO in Leiden af te studeren. Hij deed de middelbare hotelschool en werkte in Zwitserland in de horeca. Dat verdiende slecht en was onregelmatig werk. Daarom switchte hij naar de ICT-sector en ging daar werken in de bankenwereld. Terug in Nederland werkte hij als ICT er bij een jongerenproject voor voortijdig schoolverlaters in Leiden. Toen dat project ophield te bestaan, waren zijn perspectieven als generalist in de ICT-wereld niet groot en besloot hij zich (opnieuw) om te scholen. Op zijn eenenvijftigste komt hij dus met een diploma voor de klas te staan. Overigens werkt hij al regelmatig als oproepkracht op scholen, op het moment doet hij dat op een protestants-christelijke school in Hazerswoude. Hij heeft daardoor ervaring in alle groepen en begeleidt nu twee plusgroepen voor kinderen die extra uitdaging kunnen gebruiken. Hoe ga je om met intimiteit in de klas? Ik neem kinderen wel eens mee uit de klas voor een toets of om een stuk tekst te lezen. Zo n kind heeft natuurlijk afzondering nodig om zich te kunnen concentreren. Maar het moet zich ook veilig voelen en niet opgesloten. Ik laat dan ook altijd de deur open. Op een van mijn stagescholen was de regel dat je als leerkracht nooit 1-op-1 met een kind bent. Daar nam ik altijd twee kinderen tegelijk mee om te toetsen. De kinderen verkleden zich natuurlijk voor een gymles. Vanaf groep drie gaat dat gescheiden. Bij de jongens loop ik zo naar binnen, bij de meisjes klop ik eerst en wacht dan even voordat ik naar binnen ga. Bij de kleuters is er helemaal geen probleem, die kan ik op schoot nemen en een knuffel geven om te troosten, maar als ze ouder zijn doe ik dat niet meer. Is het lastiger voor jou om als man voor de klas te staan? Ja dat denk ik wel. In de tijd dat Benno L. kinderen misbruikte als zwemleraar en Robert M. dat in de kinderopvang deed, werd ik daar door collega s op aangesproken. Niet meteen beschuldigend, maar in de zin van hoe vind je die commotie nou? Het voelde toch of ik er op werd aangekeken, ik heb dat als heel ongemakkelijk ervaren. Met jongens is de omgang natuurlijk niet moeilijk, maar met meisjes heb ik mezelf wel een duidelijke beperking opgelegd. Dat voelt niet als een verkramptheid, maar als een professionele houding ten opzichte van de kinderen. De maatschappij is in dat opzicht veranderd, als leerkracht heb ik gewoon met die realiteit te maken en moet ik me daaraan aanpassen. Overigens vinden kinderen uit veilige milieus, zoals op mijn huidige school, het niet zo bedreigend als ik ze aanraak, maar dat kan dus heel erg verschillen. Ik sprak met mijn directeur over dit thema en we constateerden dat het ene kind wel een knuffel of lichamelijk contact op prijs stelt en het andere helemaal niet. De band die je hebt met een kind speelt hierbij een grote rol. Je hebt mijn kind toch niet aangeraakt? Zijn er richtlijnen of protocollen vanuit de school over intimiteit? Nee niet echt, er zijn protocollen over pesten en over luizen en er is een belangrijk protocol over veiligheid. Maar niet afzonderlijk over intimiteit. Mijn directeur gaf aan dat er geen problemen met intimiteit op school zijn waardoor er ook nauwelijks beleid voor geschreven is, behalve wat er over veiligheid in de schoolgids staat. Ik denk dat dat de situatie op veel scholen is. We waren het er over eens dat het omgaan met intimiteit bij het beroep hoort en daardoor als vanzelfsprekendheid gezien wordt. Ik heb ook nog nooit een gesprek over intimiteit gehad wanneer ik op een school ging werken. 8 adrem remonstrants maandblad

9 SPREKEND Wel moest ik een Verklaring Omtrent Gedrag overleggen, maar dat werd pas achteraf gevraagd. Ik heb overigens wel meegemaakt dat ik op een school niet geacht werd om leerlingen aan te raken. Een leerkracht was daar eerder geschorst omdat hij vechtende jongens uit elkaar had gehaald. Maar ja, dat is toch je eerste reflex als leerkracht, dat doe je onbewust. Ook positief belonen, zoals een aai over de bol, is een heel natuurlijk gebaar. Ik vond dat die school daarin was doorgeslagen! Seksuele aanrakingen zijn natuurlijk uit den boze, maar functioneel contact moet toch mogelijk zijn. Denk aan een kind oprapen, samen voetballen, een kind troosten, een elastiekje in het haar doen. Maar mijn richtlijn is dat het kind er om moet vragen, hij of zij moet het initiatief nemen, ik ben in eerste instantie afwachtend. Moet je allochtone kinderen anders benaderen? Ja allochtone meisjes in de bovenbouw zijn heel mondig, die protesteren hevig als je ze aanraakt. Hun kleedkamers zijn taboe. Overigens hebben ze die houding ook naar de jongens in hun klas. In groep 7 en 8 lopen meisjes vaak al met hoofddoekjes, het leven van jongens en meisjes is op die leeftijd al voor een groot deel gescheiden. Het vastpakken van hun kinderen door een leerkracht lijkt voor allochtone ouders sowieso een gevoelig punt. Ik heb wel eens meegemaakt dat een Turkse vader mij op hoge toon vroeg je hebt mijn kind toch niet aangeraakt? Ik ben daar dus heel voorzichtig mee. Michel Peters Coördinator communicatie bij de Remonstranten jaargang 25 nr. 5 mei

10 thema Intimiteit VISIOEN VAN GODDELIJKE LIEFDE EN DIEPMENSELIJK MEDELIJDEN Intimiteit met Het visioen is als een fijn geslepen diamant, opgebouwd uit de grondstof van Gods liefde, waarin aspecten van de God-menselijke liefdesintimiteit geslepen zijn: Zie hoe ik je liefheb. 1 Woorden schieten tekort om deze dieptedimensie van de godservaring te communiceren. De godservaring kan alleen door God zelf aan de mens gegeven worden. Haar Visioen is in het Nederlands vertaald met de titel Alles komt goed, waarin een eschatologisch perspectief doorklinkt. 2 Julianne s visionaire inzicht in onze intimiteit met Christus is doordesemd met dit eschatologisch perspectief. Christus wil de mens nabij zijn, ons leed meedragen, verzachten en in vreugde omzetten. Hij zag van ieder het leed, de eenzaamheid en de angst, en maakte deze in zijn liefde en medelijden tot de zijne. En nu Hij verrezen is en niet meer kan lijden, lijdt Hij toch nog met ons mee. 3 In de Passie, de lijdende Christus, openbaart zich een intimiteit van compassie, waarin het verdriet van ieder mens verzacht mag worden. Toen zag ik dat, benevens de deugd van naastenliefde, ook elk natuurlijk elan dat de ene mens doet meevoelen met de andere, Christus is in deze mens. En ik vond in dit medelijden van Christus dezelfde zelfvergetelheid die ook zijn Passie kenmerkt, in al haar vormen terug. Dit medelijden moet in dubbele zin begrepen worden. Er is ten eerste het geluk waar wij naartoe gebracht worden, en waarin Hij wil dat we ons verheugen. En vervolgens moet zijn medelijden ons leed verzachten. Hij wil immers dat we beseffen dat we trouwens niets, maar ook niets helemaal alleen moeten doormaken, maar alles steeds samen met Hem. 4 Goddelijk medelijden Julianne s mystagogie (inwijding in de geloofswaarheden) geeft steun in het dragen en verwerken van lijden door ons in aanraking te brengen met een goddelijk medelijden dat luisterend in ons aanwezig is en in dit luisteren ons verdriet draagt. Spirituele en mystieke teksten geven woorden aan een existentiële ervaring van compassie die reeds als een mysterie verborgen in ons aanwezig is. Spirituele tradities willen 1 Julianne, 8,20 2 Gerda Valkenborgh, Alles komt goed: Julian van Norwich visioenen (Kampen: Kok, 1994). 3 Julianne, 8,20 4 Julianne, 13,28. ons bemoedigen vertrouwen te geven aan die verborgen goddelijke intimiteit. Het is niet van belang welke traditie toegang geeft tot deze intimiteit, omdat het niet gaat om de overdracht van een geloofsinhoud maar om een vertrouwen dat gewekt en verinnerlijkt wordt. Het vertrouwen zal geleidelijk een grondtoon vormen waardoor de zingeving of zinvinding van ons bestaan geworteld kan worden in het innerlijk en verborgen mysterie. Wat Julianne beschrijft vanuit een visionair perspectief dat vertrouwen wil geven in de meedragende, verzachtende kracht van Christus passie, vertelt Bieke Vandenkerckhove (1969) vanuit haar ervaring. Zij beschrijft dit in De smaak van stilte. 5 Bieke was negentien jaar toen ze de diagnose A.L.S. kreeg met een beperkte levensverwachting. Toen ze veertig was heeft ze haar ervaringen met de 5 Bieke Vandekerckhove, De smaak van stilte: Hoe ik bij mezelf ben gaan wonen (vijfde druk, Utrecht: Ten Have, 2011). 10 adrem remonstrants maandblad

11 Julianne van Norwich (1342-ca.1416) was een intelligente en eigenzinnige vrouw die op dertigjarige leeftijd een visioen van goddelijke liefde kreeg. Het visioen vormde haar tot mystiek theologe en mystagoge: zij leidt (agein) ons binnen in het geheim (mustèrion) van de ziel en van God. Christus zenspiritualiteit; niet over Christus zien van ieders leed, eenzaamheid en angst, maar over het luisterend hart van een Boddhisattva. De Soetra Dharani van de grote mededogende spreekt over het ingaan tot het hart dat luistert. Elke keer dat die Soetra gezongen wordt, ontroert het mij weer. Dat ik mag ingaan tot dit hart dat luistert. Het is van alle zingeving de volheid, grond en loutering van al wat leeft. Zo ervaar ik dat ook. Wie afdaalt in het eigen hart, ontdekt op de bodem daarvan dit luisterende hart dat de grond is van al wat leeft. En de ontdekking van dit hart dat luistert, van die grenzeloze solidariteit op de bodem van ons eigen hart, is in feite niets anders dan het besef van onze fundamentele armoede en kwetsbaarheid. De ervaring dat we ten diepste allemaal naakt en berooid én tegelijk gezegend in het leven staan. 7 De zen traditie, waarin het mededogen met alles wat leeft en lijdt centraal staat, brengt tot het ontwaren van een omvattend eschatologisch perspectief. Het perspectief van zen dat alles gered wordt, zelfs gered is, tot en met de laatste kiezelsteen, heeft mij diep getroffen. Er is een genade waar niemand uit valt. 8 Deze genade is een compassie, een mededogen en medelijden waarvan niemand en niets uitgesloten is. mystagogische werking van de benedictijnse monastiek en de boeddhistische zen opgeschreven. Haar zingeving is ontstaan doordat zij zich heeft durven toevertrouwen aan de richtingwijzers die deze monastieke tradities haar aanreiken, zowel door stilte als met woorden. Na een verschrikkelijke worsteling met de broosheid van dit bestaan, belandde ik op een punt van puur, eenvoudig, naakt, overvloedig en louter zijn. Vraag mij niet hoe. Ik kan er geen zinnig woord over zeggen. De vrijheid die in dit zijn opengaat is even onbegrensd als de kracht die het in mensen loslaat. Op dit merkwaardige punt terechtgekomen had ik echt het gevoel alles aan te kunnen. 6 In haar innerlijkheid ontdekt Bieke een compassie die haar wezenlijk ontroert en zegent. Zij spreekt over deze ervaring niet vanuit de christelijke maar vanuit de In de ervaringen van Julianne en Bieke zijn gelijke theologische grondtonen herkenbaar die hun spiritualiteit, hun gelovig vertrouwen en zinvinding, richting geven: Christus passie en compassie, het luisterend hart van een Bodhisattva, de eschatologie dat in het weefsel van de gehele schepping een liefdevolle compassie is ingeweven. Binnengeleid worden in het geheim van de ziel; ons innerlijk is een intimiteit die luistert, ontfermt, ontroert, zegent, kracht en vertrouwen geeft dat de kwetsbare levensweg begaanbaar is. Deze tekst is ontleend aan mijn proponentspaper Kwetsbaar verlangen: mystagogische oriëntering in de geestelijke verzorging. Bezinningsbijeenkomsten mystieke tekstlezing. www. spiritwijs.eu. Dissertatie: files/behold_how_i_love_you.pdf Petra Galama (Remonstrants) geestelijk verzorger Amphia Ziekenhuis te Breda 6 Vandekerckhove, Vandekerckhove, Vandekerckhove, jaargang 25 nr. 5 mei

12 thema Intimiteit / Filmbespreking (Andreas Dresen, 2008) Cloud 9 Wolke 9 In het gemiddelde gesprek kunnen we het over van alles en nog wat hebben. Het zal alleen niet zo snel gaan over de ins en outs van ons liefdesleven. Dat behoort tot de meer intieme gespreksonderwerpen, waar je het alleen met bepaalde intimi over wil hebben. Of zelfs dat niet, zeker als daar een ander dan je vaste partner bij aan te pas komt. Hoe zou de filmavond verlopen als we een film programmeerden die juist dit in beeld brengt, op een weinig terughoudende manier? En dan niet zoals in de meeste films, met twee ver van ons afstaande uiterst aantrekkelijke acteurs in de beste jaren van hun leven, maar in een film die niet anders dan als een spiegel kan werken in onze gemeentes, waar ouderen de boventoon voeren? Ik heb het over de filmavond die we kort geleden in Hoorn hielden. Mijn collega en ik hadden gekozen voor de Duitse film Cloud 9 (Wolke Neun), waar op een niet-romantiserende, eerder koel registrerende manier de aantrekkingskracht tussen de 67-jarige Inge (Ursula Wener) en de 76-jarige Karl (Horst Westphal) zichtbaar gemaakt wordt. Al in de eerste scène is het raak: naaister Inge komt een broek brengen bij een klant. Kort na het passen van de broek, waarbij je merkt dat zij steeds meer in elkaars ban raken, gaan alle kleren uit en bedrijven ze de liefde op het tapijt. Inge geniet er volop van, maar realiseert zich terdege dat het onvoorstelbare problemen gaat opleveren met haar man Werner (Horst Rehberg), met wie zij na 30 jaar samenzijn in een kalm, niet onprettig, maar weinig opwindend huwelijk is terechtgekomen. Ze neemt zich voor om het bij die ene keer te laten, maar de aantrekkingskracht is zo sterk dat ze daar onmogelijk weerstand aan kan bieden. Langzamerhand ontdekt ze dat het vooral Werner s patronen en voorkeuren zijn die hun leven zijn gaan bepalen, en dat er voor haar verlangens weinig plaats meer was. Toch zegt ze tegen Werner, als ze hem haar overspel heeft opgebiecht, en hij wanhopig vraagt wat hij dan verkeerd heeft gedaan die 30 jaar, dat hij niets verkeerd gedaan heeft. Het is nu eenmaal gelopen zoals het gelopen is. Het past in onze serie over De Tijd. Met deze film wilden we onderzoeken wat er verandert als je ouder wordt. Ben je op je 70e in wezen nog wie je was op je 16e of je 30e? Andreas Dresen wilde laten zien dat het met die verandering wel meevalt. Het irriteerde hem, vertelde hij in een interview, dat onze samenleving vergrijst, maar er in onze beeldcultuur zo goed als geen aandacht is voor liefde en seks op leeftijd. Alsof die op gevorderde leeftijd geen rol meer zouden spelen. Een bijzonder aspect van de film is de grote alledaagsheid. Het zijn uiterst gewone mensen om wie het hier gaat. Een klein, versleten, kneuterig ingericht flatje ergens in Berlijn. Een lawaaierige metro voor de deur. Haast symbolisch voor de gewoonheid is de grote rol van het koffiezetapparaat in hun keuken. Tijdens de heftigste discussies en de pijnlijkste stiltes pruttelt het oude apparaat luidruchtig verder. Onze aarzeling bij het programmeren betrof de niet zuinig aanwezige frontal nudity, zoals de Amerikaanse filmbeoordeling het graag expliciet vermeldt, de in close up gefilmde vrijscènes. Misschien komt er wel niemand naar een film waar het intieme zo onbekommerd in beeld gebracht wordt, dachten we. Dat viel erg mee. De belangstelling was goed, wel met bijna uitsluitend bezoekers in de leeftijd 60+. Ook opvallend: een grote meerderheid vrouwen. In het nagesprek, in de koffiekamer van de kerk, bemerkten we dat de bezoekers weinig moeite hadden met deze (volgens onze aankondiging) qua liefdesleven weinig verbergende film. We hadden een goed gesprek over het niet zo onvoorstelbare fenomeen van hartstocht op leeftijd. En over de gevolgen. Zoals de film laat zien, leidt zoiets tot genot en geluk, maar net zo goed tot pijn en verdriet. Meer dan je lief is. Bert Dicou 12 adrem remonstrants maandblad

13 thema Intimiteit De kracht van knuffelen In een nummer over intimiteit kan een artikel over knuffelen natuurlijk niet ontbreken. Toen ik vroeger als advocaat in een strafpraktijk werkte, zeiden wij als collega s al vaak over ontspoorde cliënten: die werden thuis vast niet voldoende geknuffeld. Knuffelen als graadmeter voor algemeen welbevinden. Wetenschappelijk onderzoek In een maatschappij die alles wil onderzoeken en bewijzen, zijn ook vele wetenschappelijke onderzoeken naar knuffelen gedaan. Zo weten we inmiddels dat het je weerstand verhoogt, het stressniveau verlaagt en leidt tot meer intimiteit. Denk bijvoorbeeld aan de beruchte proef met jonge aapjes en de kunstmoeder van ijzerdraad tegenover de kunstmoeder van pluche. De Amerikaanse experimenteel - psycholoog Harry Harlow bestudeerde medio vorige eeuw gedrag bij apen in dierentuinen en raakte ervan overtuigd dat de jonge aapjes die veel moederliefde in de vorm van knuffelen en aanraking kregen, beter in staat waren om zich goed te ontwikkelen. Hij ging de proef op de som nemen en gaf pasgeboren aapjes de keuze om hun voedsel te halen bij een kunstmoeder van ijzerdraad of eentje van pluche. Bij de moeder van ijzerdraad was veel meer voedsel te halen, dan bij de pluche moeder. Desondanks kozen de meeste aapjes voor de zachte moeder. Knuffel-armoede Hoewel de meeste mensen al is het maar uit eigen ervaring wel weten dat knuffelen heel prettig kan zijn, is niet iedereen in staat om te knuffelen of om een knuffel te ontvangen. In een wereld die volgens sommigen steeds meer draait om het individu, komen we nog steeds of misschien wel steeds meer knuffels te kort. En al werd je in je jonge jaren wél genoeg geknuffeld: als je ouder wordt neem het knuffelen af. Je hebt geen warme moeder meer rondlopen die je voorziet van je dagelijkse portie knuffels. Daar wordt handig op ingesprongen door de commercie: je kunt als individu of met een bedrijfsuitje gaan knuffelen met koeien of varkens, zelfs gaan zwemmen en knuffelen met dolfijnen. Knuffelen met een dier als eerste stap naar normaal, warm intermenselijk contact? En hoe zit dat als je oud en/of eenzaam bent? Dan kom je helemaal knuffels te kort. Ik ben dan wel niet oud en eenzaam, maar spreek toch uit eigen ervaring. Hoe makkelijk ik als kind ook knuffelde met mijn vriendjes en vriendinnetjes, een knuffel geven aan die oude tante, met prikkende haren in haar gezicht en een vreemd geurtje, deed ik liever niet. Dat beseffen ze tegenwoordig ook in verpleegtehuizen. Om dit probleem op te lossen is onlangs zelfs een robot (!), Rose genaamd, ontwikkeld, die kan knuffelen. Maar er zijn gelukkig ook mensen opgestaan die van knuffelen een onbaatzuchtige missie hebben gemaakt. Internationale knuffeldag In 1986 initieert de dan 24-jarige medewerker voor jeugdige delinquenten Kevin Zaborney internationale knuffeldag op 21 januari. Hij kreeg de grootouders van zijn vriendin, die de eigenaren waren van een uitgever van kalenders, zo ver om deze dag op hun kalender te plaatsen. Zijn motivatie was, dat hij iets wilde doen aan de schaamte van de gemiddelde Amerikaan om zijn of haar gevoelens in het openbaar te uiten. Inmiddels vieren we ook in Nederland internationale knuffeldag. Niet geheel zonder gevaar overigens, want dit jaar zaten we midden in een uiterst besmettelijke griep die dankzij het knuffelen op lagere scholen tot aansluitend tijdelijk hoog ziekteverzuim heeft geleid, niet alleen op school, maar ook bij de ouders. Maar dat terzijde. Free hugs mouvement Een ander initiatief is de free hugs beweging van Juan Mann. Hij staat bij luchthavens, stations of gewoon op straat met een bordje waarop staat: free hugs. Wie wil, kan van hem of van zijn volgers een warme gratis knuffel krijgen. Het begon voor hem allemaal in 2004, toen hij een keer na een lange vlucht uit Londen naar Sydney moederziel alleen op de luchthaven jaargang 25 nr. 5 mei

14 thema Intimiteit stond en zag hoe blij iedereen was, die door een dierbare werd opgewacht en geknuffeld. Inmiddels vindt Mann wereldwijd navolging. Amma en Embracing the world Vanuit India is er ook een beroemde dame, die nagenoeg niets anders lijkt te doen dan knuffelen. Mata Amrtanandamayi - beter bekend als Amma, wat moeder betekent - wordt gezien als een van de grootste op dit moment levende spirituele leiders. Reeds als 4-jarig meisje, bracht zij uit eigen beweging kleding en voedsel vanuit haar huis naar de arme mensen die zij in haar omgeving tegenkwam. Mensen stortten hun hart bij haar uit en ze begon daarop mensen te knuffelen. Ze weigerde diverse door haar ouders gearrangeerde huwelijken en vanuit haar liefde voor alles wat leeft, maakte ze van knuffelen een ware missie. Inmiddels staan dagelijks duizenden mensen, die vanuit de hele wereld naar haar toe reizen, uren in de rij om van haar een knuffel en soms ook advies te krijgen. Velen zien haar als verlichte ziel ( Mahatma ). Mensen die door haar geknuffeld zijn, beschouwen dit vaak als een diepe religieuze ervaring, waarna hun leven meer diepgang en betekenis krijgt. Dát haar knuffels en adviezen het verschil maken, blijkt ook wel uit het feit dat er rondom haar een hele beweging is ontstaan van liefdadigheid, onder de noemer Embracing the world. Deze organisatie heeft inmiddels in India alleen al meer dan huizen gebouwd voor de meest kwetsbaren uit de samenleving, ziekenhuizen opgericht en nog veel meer. Nu wij nog, zou ik tot slot bij wijze van uitdaging willen neerzetten. Wie durft het aan te gaan om meer warme knuffels uit te delen en te ontvangen, niet alleen bij je geliefden, maar bij al je naasten? Om op deze wijze een tijdloze en effectieve invulling te geven aan het begrip van naastenliefde? Ik ben benieuwd! Vanessa van Koppen Redactie AdRem, gemeentelid in Den Haag Nabijheid Telkens weer elkaar uitdagen tot het tederste, inspireren tot het meest menselijke, elkaar niet met rust laten, niet laten verschrompelen (Hans Bouma) Ongewenste intimiteiten, wie er ooit mee te maken heeft gehad zal moeite hebben met het woord intimiteit. Zelfs op latere leeftijd kan zo n ingrijpend gebeuren invloed hebben op wie je bent, hoe je in het leven staat en hoe je erna omgaat met intimiteit. Hoe weinig pastoraal het ook klinkt, we laten nu die negatieve intimiteit los en gaan op zoek naar wat intimiteit in positieve zin je kan brengen en hoe je erdoor kan groeien. Intimiteit is vooral vertrouwelijkheid, groeien in tederheid, in liefde. Een bepaalde verbondenheid tussen twee mensen die alleen te verklaren lijkt vanuit liefde voor elkaar. Dat is waar iedereen op hoopt, naar verlangt. Uitgaande van dat wederzijdse vertrouwen is gepaste aanraking fijn, het doet je goed, het maakt dat je je (meer) mens voelt. Het is met recht een kwestie van aanvoelen, kan ik die ander zomaar aanraken? Grenzen stellen, je grenzen kennen en bewaken. Door het wederzijds vertrouwen ken je die ander, durf je het aan om iemand aan te raken. Aan de ander lees je soms af of iemand aangeraakt wil worden, gevoel en verstand gaan hier samen op. Juist ook in het pastoraat zijn die grenzen belangrijk, niet iedere pastorant zit te wachten op een aai van de dominee Verstandelijk beperkten In het dagelijks leven lijkt een schouderklop of aai over je bol soms erg amicaal, niet iedereen is daar van gediend. In mijn werk als geestelijk verzorger op een instelling voor verstandelijk beperkten kan ik ook niet zomaar iedereen een aai over de bol of arm geven. Ook hier is gepaste nabijheid van belang, ook hier is het een kwestie van het bewaken en overzien van de grenzen. Juist ook mensen met een verstandelijke beperking hebben behoefte aan vertrouwelijkheid, aan aanraking in de goede zin van het woord. Ze voelen als geen ander, vaak omdat ze anders denken dan wij, dat vertrouwen. Ze zijn meestal ook overgeleverd aan de zorg van begeleiders of verpleegkundigen, kunnen niet anders dan zich uit handen geven. Intimiteit krijgt dan bijna een andere betekenis, als je je letterlijk en figuurlijk bloot moet geven. Dan moet er wel sprake zijn van een goed gevoel, van vertrouwelijkheid. Ook onderling is er soms sprake van intimiteit. Zo was ik pas op een woning met oudere, en veelal dementerende, mensen met het syndroom van Down. Een kleine viering op de woning, wat liederen zingen, een kort verhaal uit de bijbel. Tijdens het zingen van het lied Geef mij je hand, geef mij ze allebei (Toon Hermans) pakten twee bewoners elkaar bij de hand, ondanks hun beperking en hun dementie voelden ze dat dit gepast was. Zo zijn zij elkaar nabij, in kleine gebaren, in kleine momenten. Het is mooi om daar als geestelijk verzorger een rol in te mogen spelen. 14 adrem remonstrants maandblad

15 Ouder worden kan worden beleefd als een spirituele weg waardoor de kwaliteit van leven toeneemt Basisbehoefte Behoefte aan tederheid, wie heeft dat nu niet? Jonge mensen, soms hevig verliefd, zijn soms uitermate teder. In een volgende fase komt het aan op een soort andere intimiteit, in het vuur van het spel van de liefde komt het begrip lust en verlangen om de hoek kijken. Ook daar is dan het overzien en bewaken van grenzen van belang. Seks, een basisbehoefte. Dan speelt opwinding een rol en lijkt intimiteit even minder (of anders) belangrijk. Naarmate we ouder worden zal dat wellicht veranderen, alhoewel? Juist ook mensen op leeftijd zullen die basisbehoefte blijven houden, het zou goed en mooi zijn als we dat met elkaar erkennen. Wel zal die behoefte veranderen, door de tijd heen worden veel mensen wat milder, wat zachter. In verzorgingshuizen en verpleeghuizen, maar ook in instellingen, zal daar goed over moeten worden nagedacht. Hoeveel privacy hebben de bewoners, patiënten? Is er een plekje om teder voor jezelf te zijn? Is er ruimte om toch met elkaar intiem te zijn? Dat vraagt om goede zorg, juiste aandacht en vooral om het bespreekbaar maken van wensen en verlangens. En dat is misschien wel het moeilijkste dat er is Liefde Groeien in liefde, groeien in vertrouwen. Als dat geen liefde is? Juist ook liefde verandert door de tijd heen. Niet altijd in positieve zin, je kunt uiteindelijk ook uitgekeken raken op elkaar. Dan is het zaak om met elkaar in gesprek te gaan, soms met een professional (psycholoog, therapeut) erbij. Blijft de liefde, zoals ooit aangewakkerd door een blik, een geur, een beweging, leven dan groeit die met de dag. Dan is de verbondenheid sterk, misschien door schade en schande gegroeid, misschien gewoon echte liefde. En waarom zouden mensen het dan niet vijftig jaar of langer met elkaar kunnen uithouden? Sterker nog, ik vermoed (ik heb er geen onderzoek naar gedaan) dat die tederheid juist dan groeit. Je weet wat je aan elkaar hebt, je vertrouwt elkaar door en door, de jaren samen geven dat je met elkaar verstrengeld bent en elkaar anders, dieper, kent dan wie dan ook. Dan is intimiteit, vertrouwelijkheid, bijna vanzelfsprekend. De lusten mogen misschien wat getemperd zijn, de tederheid en liefdevolle nabijheid spreken dan boekdelen. Wellicht dat het wat meer te vinden is in de kleine dingen, een hand pakken, een kus op een wang. Paul van Vliet zingt het, in een ondeugend lied (te vinden op YouTube), zo aan ons voor: En boven op de boulevard zitten hand in hand twee oude mensen bij elkaar, kijken naar het strand. In de schaduw van het leven, in de kantlijn van de tijd, veel verloren, maar gebleven is de tederheid. Door dat groeien in vertrouwelijkheid ontstaat er wellicht ook een meer geestelijke intimiteit, niet alleen de lichamelijke verbondenheid staat centraal maar juist ook die innerlijke band. Je weet wat je aan elkaar hebt, je weet wat die ander fijn vindt, je voelt de ander meer dan aan. Dat heeft wel veel te maken met hoe je in het leven staat, hoe je terugkijkt op je leven (tja, op een bepaalde leeftijd gaan we dat kennelijk allemaal doen). Jean-Jacques Suurmond is er in zijn boekje Meer geluk dan grijsheid heel duidelijk over: ouder worden kan worden beleefd als een spirituele weg, waardoor de kwaliteit van leven toeneemt. Naast alles wordt minder kan men dan tegelijkertijd zeggen: ten diepste wordt alles meer dan ooit. God Die diepere verbondenheid kan men ook voelen met die kracht die wij veelal God noemen, met de gegroeide tederheid is de Onnoembare met je mee gegroeid. Die heeft gezegd dat Hij er voor je zal zijn. Hij doet zijn naam eer aan, intimiteit op weer een heel ander niveau. Diep van binnen voel je dat de Eeuwige grond van je bestaan is, of geworden is, of dat je er (nu al/pas) voor openstaat. Zijn nabijheid voelt goed, zo elkaar nabij zijn voelt vertrouwd. Dan doen we recht aan dat wat God telkens weer van ons vraagt: elkaar liefhebben met geheel ons hart en met geheel ons verstand. Dan vervagen bijna als vanzelf die grenzen, dan wordt intimiteit een soort logisch gevolg van de liefde ons gegeven. Geef mij je hand (ook denkend aan de schepping van Adam van Michelangelo) krijgt dan een diepere zin en betekenis, we weten ons die goede God nabij, ook (of misschien zelfs juist) als ons levenseinde steeds dichterbij komt. Intimiteit als verlengstuk van Gods liefde voor ons, intimiteit in het licht van de Eeuwige. Roelof van Dijk Geestelijk verzorger bij Swetterhage, een woon- en leefgemeenschap voor mensen met een verstandelijke beperking, in Zoeterwoude-Dorp jaargang 25 nr. 5 mei

16 overweging EEN MENS TE ZIJN OP AARDE TIJDENS DE HONGERWINTER Dit verhaal over de Hongerwinter is geënt op de bijna tweeduizend jaar geleden geschreven evangeliën van Marcus en Lucas. Er wordt met name een verband gelegd met de beproevingen die Jezus veertig dagen lang moest doorstaan in de woestijn. Jezus als ons voorbeeld Jezus wordt daar in de woestijn danig op de proef gesteld. Daarna is hij des te beter in staat om andere mensen die ook een vorm van beproeving ondergaan, bij te staan. Hij kan angsten en wanhoop wegnemen, doordat hij zijn eigen angsten en wanhoop heeft weten te overwinnen. Daarop voortbordurend kun je stellen dat ook wij, nadat wij zelf een beproeving hebben doorstaan, bij uitstek in staat zijn iets voor een ander te betekenen. Twee concrete voorbeelden. Wie kan een alcoholist beter begrijpen en helpen dan een ex-alcoholist? En wie kan beter de angst en onzekerheid invoelen van iemand die een zware operatie moet ondergaan dan degene die diezelfde operatie achter de rug heeft? Wij staan steeds voor de keuze een medemens die op je pad komt bij te staan, of aan zijn lot over te laten, of zelfs misbruik te maken van zijn of haar situatie. In de woorden van Marcus en Lucas gezegd: we moeten er voor oppassen niet te vervallen in dierlijk gedrag, maar we hoeven ook geen engel te zijn. Marcus schrijft: Veertig dagen bleef hij in de woestijn, waar hij door Satan op de proef werd gesteld. Hij leefde er te midden van de wilde dieren, en engelen zorgden voor hem. De laatste zin is essentieel. Je kunt er namelijk uit afleiden dat Jezus noch bij de wilde dieren, noch bij de engelen hoort. Kortom, Jezus is volgens dit verhaal een mens. Als zodanig moet hij tegelijkertijd weerstand bieden aan de dierlijke trekken die in ieder mens aanwezig zijn, en het mens-zijn trachten te verbinden met krachten van boven. Met engelen, zo formuleert Marcus het. Ongeveer dertig jaar later bericht Lucas uitvoerig over wat er gebeurde op de laatste van de veertig dagen. Jezus heeft dan al die tijd dat hij in de woestijn rondzwierf, niet gegeten. Dat hoorde bij zijn opdracht. Hij was bijna uitgehongerd en daardoor kwetsbaar. Daar heeft Satan op gewacht. Dat is het moment om het geloof van Jezus in God op de proef te stellen. Satan probeert, tot drie keer toe, Jezus er toe te verleiden een beslissing te nemen die hem, Jezus dus, zal maken tot een mens die toegeeft aan zijn dierlijke instincten. Maar Jezus bezwijkt niet onder de verlokkelijke voorstellen die Satan hem doet. Ervaringen in de Hongerwinter Uitgangspunt zijn twee gebeurtenissen uit mijn eigen leven. Zij spelen in de Hongerwinter, eind 1944, begin Ik was toen een jochie van vijf jaar en woonde in Rotterdam. Er was in die winter een groot tekort aan voedsel in alle grote steden. Mijn moeder ging, samen met een buurvrouw, geregeld langs bij boeren rondom Rotterdam, om eten te vragen. Toen we het daar, veel later, over hadden, vertrouwde ze mij het volgende toe. Ik kwam een keer bij een boer en vroeg hem of hij wat aardappelen kon missen. Hij zei: Je kunt voor niks een mud aardappelen van me krijgen, als je in natura betaalt. Maar dat deed ik natuurlijk niet, besloot zij haar verhaal opnieuw verontwaardigd. Bij die boer hadden dierlijke instincten duidelijk even de overhand. De tweede gebeurtenis speelde in maart In West- Nederland was het voedseltekort in de grote steden zo nijpend geworden, dat vooral veel kinderen en ouderen stierven van de honger. Ze lagen soms dood op straat. Mijn ouders zagen geen andere mogelijkheid dan te proberen mij onder te brengen in het oosten of noorden van het land. Mijn moeder en ik gingen lopend op pad. Met dien verstande dat ik meer in de wandelwagen zat dan dat ik liep. We belandden uiteindelijk in Vaassen, op de Veluwe. Daar werd ik liefdevol opgevangen door een echtpaar dat we nooit eerder hadden gezien. In goed 16 adrem remonstrants maandblad

17 vertrouwen liet mijn moeder mij, haar enig kind, achter. Ze ging, opnieuw lopend, terug naar huis. Ik bleef in Vaassen tot na de oorlog, bij tante Anna en oom Barend. Ik geef toe: zij waren geen echte engelen, maar vanuit mijn innerlijke beleving zeg ik: het scheelde niet veel! Geen engel en geen dier, maar mens te zijn op aarde. Eigenlijk is dat een opdracht die je aan het begin van je leven meekrijgt. Op het eerste gezicht lijkt het een makkelijke opdracht. Maar veel meer is het een hachelijke opdracht. Want je hebt maar een beperkte bandbreedte tussen de engelen aan de ene kant en de dieren aan de andere kant. Een opdracht ook die nooit af is. Want tot het eind van je leven moet je keuzes maken, en wel zodanig dat je wordt, of blijft, zoals je bedoeld bent: een mens te zijn op aarde (naar een gedicht van Willem Barnard). Hoe het verder ging Ik werd liefdevol door oom Barend en tante Anna opgevangen. En binnen de kortste keren was ik onafscheidelijk van dochter Iet, die een half jaar ouder was dan ik. In augustus 1945, toen het treinverkeer weer op gang was gekomen, kwam ik weer thuis. Twintig jaar lang was er een intensief contact. Dat verwaterde toen zowel Iet als ik in de jaren 70 een eigen gezin stichtten. In 1995 kwam het tot een hernieuwde kennismaking. Tot onze grote verrassing bleek de chemie tussen ons nog aanwezig; het voelde onmiddellijk weer vertrouwd. Ook de wederzijdse partners pasten er bij. Jammer genoeg waren onze ouders daar geen getuige meer van. Een absoluut hoogtepunt, een ontroerend moment ook, was het cadeau dat ik in 2011 van Iet kreeg: een door haar zelf gemaakt schilderij van het huis in Vaassen waar ik in 1945 zo hartelijk was ontvangen. Door twee mensen die hun levensopdracht hadden begrepen en er naar handelden: een mens te zijn op aarde. Frits van Eck Remonstrant te Dordrecht in Memoriam Atie Joosten - Waale ( ) Op 3 april is ds. Agatha (Atie) Joosten - Waale overleden, 88 jaar oud. Zij was een late roeping. In het maatschappelijk werk had zij al ruimschoots haar sporen verdiend, toen zij, begin jaren tachtig, een oud plan oppakte: theologie studeren. Vanwege een dreigend predikantentekort had de Broederschap een spoedopleiding ingesteld. Atie Joosten volgde die route en deed in december 1985 het proponentsexamen. Intussen was zij waarnemend predikant te Hilversum (mei 1983 juli 1985) en Naarden- Bussum (najaar 1985). Begin 1986 volgde een beroep tot predikant van de Remonstrantse Gemeente Utrecht (RGU), waaronder zij, woonachtig te Leersum, al als lid ressorteerde. Atie Joosten was een praktisch mens: geloof had veel te maken met levenspraktijk. Haar afstudeerscriptie ging niet toevallig over Levinas, de joodse denker die zei dat we God herkennen in het aangezicht van onze naaste. Dat haalde ze vaak aan. Soms zie ik dan Esther voor me, mijn joodse vriendinnetje op school in Gorkum, dat in 1942 voor mijn ogen werd weggevoerd, zei ze me eens, dat neem je een leven lang mee. (Wie Atie Joosten Waale googlet kan meer lezen over Esje ). In de RGU had zij een bijzondere opdracht: als adviseur Wijkorganisatie zette zij zich in voor het optimaliseren van het contactledenwerk. Daarbij kwam de ervaring in het maatschappelijk werk van pas. De gemeente werd secuur in kaart gebracht; overal werden kernen van contactleden gevormd; ieder lid kreeg te horen wie zijn contactlid was. Het droeg ertoe bij dat de domineeskerk meer een participatiegemeente werd. De RGU plukt nog altijd vruchten van Atie Joosten s energieke inzet destijds. Ook in de landelijke Commissie Contactledenwerk had zij een belangrijke inbreng. Een praktisch, energiek mens: ook na het emeritaat, in 1993, bleef ze actief, o.a. als voorganger van de NPB te Amerongen ( ). Daarheen was ze na de dood van haar man verhuisd. Ze leidde er nog jarenlang kringen en cursussen. Maar de laatste tijd ging het minder. Ze verhuisde naar Amsterdam, dicht bij een van de kinderen. Daar is ze, toch plotseling, overleden. Op Goede Vrijdag. We gedenken haar in eerbied. Marius van Leeuwen jaargang 25 nr. 5 mei

18 miniatuur VAN KIPPIGHEID TOT STRUISVOGELGEDRAG Hè getver, Jan, daar wil ik helemáál niet aan denken! De gedachte alleen al! Mijn ouders! Laat staan bejaarden die aan elkaar Nee hoor, houd op! Het is de gebruikelijke reactie als ik seksualiteit van ouderen en dus ook ouders ter sprake breng. Een soort zelf opgelegde acute kippigheid. Onlangs stond er een artikel in de krant, op pagina zoveel zeker niet op de voorpagina, ja ja we hebben nog taboes waarin gemeld werd dat veel verzorgingshuizen koppels uit elkaar halen. Huizen die dat niet doen blijken overigens sowieso niet erg faciliterend te zijn als het gaat om intimiteit en seksualiteit van hun bewoners. Kippigheid die verworden is tot institutioneel struisvogelgedrag. Daar moet je niet te lang over nadenken, dit soort betuttelend gedoe, en dan ook nog eens voor de generaties die de seksuele revolutie hebben ontketend, er tenminste in zijn opgegroeid, maar ons hoe dan ook op de wereld hebben gezet. Als gevolg van de intimiteit die ze nu niet meer geacht worden te bezitten. Intimiteit lijkt ongewenst te worden, voortkomend uit de angst dat het kan ontaarden in misbruik. En soms doet het dat natuurlijk ook. Ik denk aan de kippen waar ik tijdens mijn landbouwopleiding ja, in Barneveld mee te maken kreeg. Wat er overdag in zo n kippenren gebeurt zou je inderdaad niet graag in je verzorgingshuis willen hebben: de hanen gedragen zich ronduit schandalig: geen enkele hen is veilig tijdens het achteloos gescharrel en gekakel. Maar van de andere kant: gezelliger dan s avonds met z n drieën in een legnest of met z n allen op stok na deze uitputtende schandelijke vertoningen kan het toch niet worden?! Punt is dat intimiteit bij ons hoort. En dat we het vooral niet moeten ontkennen. Iedereen heeft er behoefte aan, dus laten we vooral aan elkaar zien dat intimiteit bestaat en niet eng is. En dat het bij alle leeftijden hoort. Jaren geleden stond ik voor de klas, op een middelbare school. Geweldig vond ik het. Doe mij een klas met moeilijke pubers en ik ben in mijn element. En dan vooral in het vmbo. Want duidelijker dan vmbo ers kunnen leerlingen niet zijn. Ze vinden je geweldig of ze vinden je niks. De bevlogen lerares Rita Pierson vertelt op ted.com hoe hard kinderen genegenheid nodig hebben. Ze roept letterlijk kids don t learn from people they don t like! En dat gold zeker voor mijn vmbo ertjes. Sterker nog, veel van die kinderen groeiden op in gezinnen waar iets mee was, in gezinnen waar intimiteit ontbrak. Die kinderen hebben behoefte aan begrip, maar ook aan een arm om hen heen. Want ze maken wat mee, die kinderen. Laten we zichtbaar maken dat intimiteit gewenst is, nodig is en natuurlijk is. Voor iedereen en door iedereen. Het is ook puur eigenbelang hoor, want wat zullen kinderen die geen intimiteit meer ervaren wel allemaal niet bedenken om mijn intimiteit onmogelijk te maken als ík straks in het verzorgingshuis ben beland? Ik ben ongetwijfeld een vréselijke haan, dus die intimiteit en seksualiteit heb ik zeker dan ook nog heel hard nodig. Net als iedereen. Jan Berkvens Landelijk lid van de Remonstranten 18 adrem remonstrants maandblad

19 Op zoek naar geestelijk welzijn De verschillende vormen die pelgrimage aan kan nemen worden kort behandeld. Seculiere pelgrimage bestaat bijvoorbeeld wel, maar men is in het gezelschap sceptisch over dit verschijnsel. Te denken valt bijvoorbeeld aan een heidag van een bedrijf. Er kan misschien wel een transformatie optreden, maar omdat het niet betrokken is op iets hogers, iets transcendents, houdt iedereen toch wat reserves. Mag deze toepassing van technieken uit de pelgrimage ook echt pelgrimage heten? Maar wat zijn dan eigenlijk wel legitieme verschijningsvormen van een pelgrimage? Berkvens -Stevelinck rekt de mostudiedagbespreking ARMINIUS INSTITUUT LAAT WEER VAN ZICH HOREN! Pelgrimeren Op 16 april organiseerden het Remonstrants Seminarie en het Arminius Instituut een studiedag over pelgrimeren aan de Vrije Universiteit. Prof. Christiane Berkvens-Stevelinck leidde de dag en gaf de hoofdinleiding. Lucas van Heerikhuizen was erbij en haalt de krenten uit de pap. Catharsis in de akkers De eerste vraag die klinkt is: Hoe zou je pelgrimeren definiëren? De gelegenheid is aan de aanwezigen om daar wat suggesties voor te doen, beginnend met een eenvoudig onderweg zijn, loskomen naar een wat strikter etymologische, maar daarom niet minder romantische opvatting van door de akkers lopen. Er wordt ook al verfijnder gezocht, waar iemand opmerkt dat lekker een stukje lopen bijvoorbeeld iets wezenlijk anders is dan werkelijk pelgrimeren. Berkvens - Stevelinck geeft zelf ook nog een samenvattende benadering. Ze beschrijft pelgrimeren als een zoeken naar catharsis, het moment waarop je kantelt als het ware naar iets nieuws. Zij voegt daar aan toe: Dat kan door lopen, dat kan door het aankomen bij een bepaalde heilige plaats, of een symbolische plek. Berkvens - Stevelinck staat stil bij het dichter bij jezelf of dichter bij het goddelijke willen komen dat altijd bij pelgrimage speelt. Ze benadrukt wel dat er veel debat bestaat of dat hem zit in het doel of in de weg. Zij staat, met Huizinga, ook nog stil bij de historische sensatie die een rol kan spelen bij pelgrimage. Als je in Jeruzalem plekken bezoekt waarvan je weet dat vóór jou vele anderen ze ook bezocht hebben, dan kan dat een grote indruk maken. Het kan je je verbonden doen voelen met die voorgangers. Het wordt zelfs in verband gebracht met een esthetische ervaring, die je alleen kunt kennen als je het ook doet. Zij vraagt zich tegelijkertijd af of deze dimensie nu in het geding is, waar men zich niet altijd meer van een bestaande traditie rond een pelgrimsoord bewust is. gelijkheden op, met een beschrijving van de pelgrimage naar Ian Bradley: Het verlaten van het dagelijks leven voor een reis op zoek naar geestelijk welzijn. Dit maakt vele verschijningsvormen mogelijk. Als voorbeelden worden gegeven een mini-pelgrimage door het kerkgebouw, vredesdemonstraties, labyrinten, spirituele wandelingen, gebedstochten, een open-luchtviering en virtuele pelgrimage. Walk of Wisdom Ook aanwezig is Damiaan Messing, organisator van de Walk of Wisdom, een nieuwe pelgrimsroute, onafhankelijk van religieuze traditie (walkofwisdom.org). Messing vertelt enthousiast over dit nieuwe idee, dat langzaam heeft kunnen groeien en dat ook bewust ruimte laat voor de deelnemers zelf, om bijvoorbeeld nieuwe rituelen spontaan te ontwikkelen. Je kunt niet vanachter de bureautafel zo n traditie bedenken, beargumenteert Messing. De route beweegt zich rond een groot gebied in de buurt van Nijmegen, van zo n honderdvijfentwintig kilometer. Messing is enthousiast over zijn nieuwe idee en durft te dromen dat op een dag zijn walk of wisdom een wereldwijde route zal zijn. Toch is hij nuchter en weet hij dat hij ergens moet beginnen. De combinatie van durven dromen en praktisch handelen is aanstekelijk. Het is dan ook begrijpelijk dat hij kunstenaars, sponsors en lokale partijen weet te mobiliseren voor zijn nieuwe project door deze mix. De aanwezigen bij deze studiedag zijn duidelijk al om. Lucas van Heerikhuizen Godsdienstwetenschapper, momenteel werkzaam als redacteur voor Zinweb. Dit verslag is ook op Zinweb.nl verschenen. jaargang 25 nr. 5 mei

20 het gezicht van... Anneke Companjen Deze maand zetten we grootmoeder in het zonnetje. Kleinzoon Ries Companjen is al eens in beeld geweest, zoon Bert Companjen is ook actief lid van de kerk in Arnhem, maar nu ben ik op bezoek bij Anneke Companjen (1922). Zij woont op haar 92e nog zelfstandig in een huis aan de rand van Arnhem. Zestig jaar lang al. Haar man overleed in 1968 op 45-jarige leeftijd. Anneke loopt krom, maar hoort en ziet nog alles en haar verstand is uitstekend. Mijn geheugen wordt de laatste tijd wel wat minder hoor en alles gaat langzaam hè, zegt ze. Lijkt me niet zo raar eigenlijk. Wortels Mijn ouders hadden een hotel in Dieren, daar ben ik ook geboren. Ik heb daar de MULO gedaan en ben vervolgens in Dieren bij de PTT achter het loket terecht gekomen. Mijn vader is in 1943 overleden, ik was toen 20. In de oorlog heeft mijn moeder dat hotel toen verkocht en in oktober 1945 een pension overgenomen in Velp. Van daaruit ging ik werken bij de Inspectie van de PTT in Arnhem, waar ik mijn man ben tegengekomen. In mei 1949 zijn we getrouwd, een jaar later werd Bert geboren, twee jaar daarna Lily en weer twee jaar later Irene. Kerk Mijn grootouders waren remonstrants. Mijn moeder ook, maar zij deed er niks meer aan. Vader was niet religieus. Mijn zus en ik we schelen anderhalf jaar gingen met vriendinnen mee naar de zondagsschool bij de NPB, dat vonden mijn ouders prima. In maart 1942 zijn we allebei aangenomen: zij bij de Vrijzinnig Hervormden in Spankeren, ik bij de Remonstranten in Doesburg. Sinds ik in Arnhem woon, ben ik naar de remonstrantse kerk hier gegaan. Ik ben altijd contactlid geweest en heb nog contact met één mevrouw hier in de buurt. Een tijd lang heb ik ook in de kerkenraad gezeten. Tot mijn 89e heb ik zelf gereden, maar nu kan ik dat niet meer. Iedere zondag ga ik nog naar de kerk hoor, maar nu met de autodienst van de Parkstraatgemeente, of met mijn zoon die me dan ophaalt. Het is fijn om daar bekende mensen te zien waar ik een sterke band mee heb. Ik geniet van gezellige dingen zoals het Paasontbijt. De koffieruimte in de kerk is pas opgeknapt, ik verheug me al op de opening een week na Pasen. Oude dag Ik red me nog best hoor. Mijn boodschapjes doe ik op een pleintje in de buurt waar een supermarkt, een drogist en een slager zit. Ik had drie vriendinnen van de kleuterschool, maar die zijn de afgelopen jaren overleden. Maar ik heb gelukkig nog contact met drie dames in de buurt. Op maandagmiddag en -avond hebben we ons vaste clubje. Ik kook nog zelf, maar op dinsdag gebruik ik de maaltijd in een flatcomplex in de buurt. En ik doe nog bejaardengym in het buurtcentrum in de wijk hiernaast. De dochter van een overleden vriendin neemt me regelmatig mee naar concerten van het Gelders Orkest in Musis Sacrum hier in Arnhem, heerlijk! Maar het fijnst vind ik dat al mijn kinderen in Arnhem wonen. Die zie ik meestal in het weekend, beter kan ik het me niet wensen. Michel Peters 20 adrem remonstrants maandblad