IFRS en de commodity-branche

Transcriptie

1 IFRS Drs. E. J. Wolters RE RA, Dit artikel is op persoonlijke titel geschreven. De reikwijdte van IAS 2 en IAS 39 IFRS en de commodity-branche 41 Voor een groot aantal commodities is de termijnhandel gestandaardiseerd en bestaan er officiële prijsnoteringen. Hoewel de opstellers van IFRS branchespecifieke regelgeving proberen te vermijden, bevatten de standaarden een aantal expliciete verwijzingen naar de commodity-branche. In dit artikel worden de gevolgen van IFRS voor de commodity-branche geïnventariseerd. Met name IAS 2 (voorraden) en IAS 39 (financiële instrumenten) zijn in dit verband relevant. EELCO WOLTERS

2 42 De commodity-branche bestaat uit handelaren in en producenten van uiteenlopende natuurproducten, bijvoorbeeld koffie, cacao, soja, sinaasappelsap, maar ook diverse metalen zoals koper, aluminium en goud. Ook de energiesector (olie, aardgas en meer recentelijk elektriciteit) wordt gerekend tot de commodity-branche. Ondanks de diversiteit van de producten, hebben alle commodities een wezenlijke overeenkomst: er wordt op termijn gekocht en verkocht. De termijnhandel is ontstaan om de onzekerheden in de kwaliteit en kwantiteit van het aanbod te kunnen beperken. Voor een groot aantal commodities is de termijnhandel gestandaardiseerd en bestaan er officiële prijsnoteringen. De termijnhandel en de ermee samenhangende economische voorraadposities zijn van grote invloed op de externe verslaggeving in de commodity-branche. Binnen IFRS zijn voornamelijk IAS 2 (voorraden) en IAS 39 (financiële instrumenten) relevant. Wijzigingen De International Accounting Standards Board (IASB) heeft naar aanleiding van reacties van accountantsorganisaties en bedrijfsleven IAS 2 en IAS 39 op een aantal onderdelen aangepast. Een aantal aanpassingen is zelfs specifiek voor de commodity-branche doorgevoerd. Deze hebben voornamelijk FIGUUR 1: Specifieke wijzigingen in IAS 2 en IAS 39 Oud IAS 2 IAS 2.1 verklaarde dat voorraden van producers inventories of livestock, agricultural and forest products, and mineral ores buiten de reikwijdte van IAS 2 vielen en dat zijn hun technische voorraad tegen net realisable value moesten waarderen. Het was onduidelijk of verwerkers van geoogste of gedolven natuurproducten hier ook onder vielen. IAS 39 Nieuw In IAS 2.3 is de oude omschrijving uitgebreid met 'producers of agricultural produce after harvest', zodat ook de verwerkende industrie haar voorraden op net realisable value dient te waarderen. Daarnaast is in 2.3b toegevoegd dat commodity broker-traders hun voorraden op reële waarde waarderen. betrekking op de reikwijdte van de standaarden en zijn samengevat in figuur 1. IAS 41 Ondanks het feit dat het in de commodity-branche om natuurproducten gaat (waaronder ook agrarische producten) valt zij niet onder de bepalingen van IAS 41 ( agriculture ). De reikwijdte van deze standaard beperkt zich tot agricultural produce at the point of harvest (IAS 41.1b). Handelaren versus producenten In zowel IAS 2 als IAS 39 wordt voor de externe verslaggeving van commodity-ondernemingen een wezenlijk onderscheid gemaakt tussen handelaren en producenten. In IAS 2 is dit onderscheid uitdrukkelijk gemaakt (zie paragraaf 2.3a en b). Handelaren dienen hun technische voorraad op reële waarde te verantwoorden, terwijl voor producenten waardering op net realisable value is voorgeschreven. Net realisable value wordt gedefinieerd als de geschatte verkoopprijs minus de geschatte productiekosten. Voor zowel handelaren als producenten geldt dat waardeschommelingen van de technische voorraad in de winst- en verliesrekening dienen te worden verwerkt. In IAS 39 is het onderscheid tussen handelaren en producenten minder expliciet. In paragraaf 5 worden termijncontracten die tot doel hebben om tot fysieke levering te komen, buiten het toepassingsgebied van IAS 39 geplaatst. Met andere woorden, dit zijn geen financiële instrumenten en dienen dus off balance te blijven. In IAS 39.6 wordt toegelicht dat handelaren die contracten fysiek laten uitleveren om ze korte tijd later door te verkopen, wel degelijk binnen de reikwijdte van de standaard vallen. Termijncontracten met een handelsoogmerk dienen als financiële instrumenten te worden beschouwd en moeten tegen reële waarde worden gewaardeerd. Waardeschommelingen komen tot uitdrukking via de winsten verliesrekening. Het toepassen van IAS 2 en 39 heeft tot gevolg dat zowel producenten als handelaren resultaten in hun winst- en verliesrekening moeten verantwoorden voordat daadwerkelijke levering heeft plaatsgevonden (zie casus 1). Opvallend is ook dat IAS 39 hiermee alle termijncontracten met handelsoogmerk binnen de reikwijdte van de standaard plaatst, dus ook handelsposities in natuurproducten waarvoor géén officiële prijsnoteringen bestaan (bijvoorbeeld amandelen en hazelnoten). Voor handelaren in dergelijke natuurproducten was het gebruikelijk winstneming uit te stellen tot het moment van levering. IAS 39.6 stelde commoditycontracten 'that were entered into and continue to meet the enterprise's expected purchase sale or usage requirements' buiten de reikwijdte van IAS 39. Het leek een ruime uitsluiting van alle soorten commodity-contracten. In IAS 39.5 en 6 wordt een en ander verduidelijkt door te stellen dat termijncontracten die worden geleverd en korte tijd later doorgeleverd wel degelijk binnen de standaard vallen: 'A contract [...] not entered into for the purpose of the receipt or delivery of the non-financial item [...] is within the scope [...].' Hedge accounting Naast het afsluiten van termijncontracten met leveranciers en afnemers, nemen commodityondernemingen ook posities in op de officiële termijnmarkten. Hier wordt op termijn gehandeld in een standaardvariëteit van het onderliggende natuurproduct. Deze termijnposities worden in beginsel niet aangehouden om tot levering te komen, maar voor het afdekken van prijsrisico. Voor zowel handelaren als producenten is het gebruikelijk dergelijke posities aan te houden. Deze termijnposities voldoen aan de definitie van derivaten (IAS 39.9) en moeten daarom tegen reële waarde worden

3 opgenomen. Bovendien is het doel van deze posities in beginsel niet om tot levering te komen, dus ook vanuit dat oogpunt ligt waardering tegen reële waarde voor de hand. Voor handelaren geeft dit weinig aanleiding tot discussie. Termijncontracten met afnemers en leveranciers evenals de technische voorraad worden immers op identieke wijze gewaardeerd. Voor producenten ontstaat er echter een mismatch in waardering: de termijnposities met afnemers en leveranciers blijven off balance, terwijl termijnposities op de officiële termijnmarkt, die juist zijn aangegaan om prijsrisico s van de toekomstige afname en leveringsverplichtingen af te dekken, wél tegen reële waarde moeten worden gewaardeerd. In casus 2 is een voorbeeld uitgewerkt. Door middel van het toepassen van hedge accounting biedt IAS 39 de mogelijkheid om deze mismatch te voorkomen. Voor commodity-producenten kan dit op twee manieren: door middel van een kasstroomhedge of een reële waardehedge. Enerzijds is het middels een kasstroomhedge mogelijk om waardeschommelingen van termijnposities op de officiële termijnmarkt, die zijn aangegaan om het prijsrisico op termijncontracten met leveranciers of afnemers af te dekken, rechtstreeks in het eigen vermogen te verwerken (IAS 39.95). Hierdoor blijven de resultaten op alle termijnposities buiten de winst- en verliesrekening. Anderzijds kunnen reële waarde-hedges van toepassing zijn voor producenten die het prijsrisico op hun technische voorraad afdekken met termijnverkopen op de officiële Handels- of productiepositie? termijnmarkt totdat er een afnemer voor is gevonden. Een reële waarde-hedge maakt het mogelijk dat zowel de technische voorraad als de termijnpositie tegen reële waarde worden opgenomen (IAS 39.89). Hybride organisaties en posities Veel commodity-ondernemingen hebben hybride activiteiten: handelaren ontwikkelen steeds meer productieactiviteiten en producenten nemen ook handelsposities in. Dergelijke organisaties zullen per contract moeten bepalen of het een productie of handelspositie betreft. Een pragmatische oplossing hiervoor is het afzonderlijk bijhouden van een productie- en een handelspositie. Hierbij is de productiepositie afgeleid van de gebudgetteerde of normale bezetting van de productiecapaciteit. Alle contracten die buiten dit productieboek vallen, kwalificeren dan automatisch als handelsposities. Er bestaan echter niet alleen hybride organisaties, maar ook hybride posities. Deze kunnen bijvoorbeeld ontstaan indien commodity-producenten flexibel zijn in het benutten van hun productiecapaciteit. Van energieproducenten is bekend dat zij bij significant dalende prijzen productiecapaciteit terugnemen en hun leveringsverplichtingen door middel van kortetermijnaankopen voldoen. Simpelweg omdat dit goedkoper is dan het zelf produceren. Maar er bestaan ook andersoortige hybride posities, bijvoorbeeld als gevolg van leveringsrisico's (zie casus 3). IAS 39.6c & IAS 2.3b en 5 Handel Termijncontracten zijn financiële instrumenten en dus tegen reële waarde Technische voorraad tegen reële waarde Productie Termijncontracten met afnemers en leveranciers zijn géén financiële instrumenten en blijven off balance Termijncontracten op termijnmarkt zijn derivaten en dus tegen reële waarde Technische voorraad tegen net realisable value 43 IAS 39.5 en 9 & IAS 2.3a en 4 Wordt voldaan aan de voorwaarden voor hedge accounting? Reële waarde hedge: Technische voorraad afgedekt middels termijnposities op termijnmarkt tegen reële waarde Kasstroomhedge: Waardeschommelingen van termijnposities op termijnmarkt ter afdekking van termijncontracten met afnemers en leveranciers rechtstreeks via eigen vermogen ja IAS Nee Mogelijke mismatch tussen: Technische voorraad (net realisable value) en termijnverkopen op de termijnmarkt (reële waarde) Termijnposities met afnemers en leveranciers (off balance) en contractposities op termijnmarkt (reële waarde) IAS en 95 FIGUUR 2: Handels- of productiepositie?

4 44 Tenderen Op het eerste gezicht lijkt er een duidelijk onderscheid te bestaan tussen termijncontracten met leveranciers en afnemers en termijncontracten die zijn afgesloten op de officiële termijnmarkt. Zeker voor natuurproducten waarvan afnemers specifieke variëteiten kopen (denk aan koffie en cacao) blijft de fysieke markt doorgaans gescheiden van de financiële markt. Termijncontracten op de officiële termijnmarkt dienen dan primair als hedges tegen prijsrisico's. Dat betekent niet dat dergelijke termijncontracten nooit tot levering komen (zie casus 4). Het fysiek leveren van contractposities op de officiële Casus 1: Resultaatneming handelaar en producent Handelaar Een handelaar heeft 100 ton voorraad gekocht tegen 90 euro per ton. De voorraad is op termijn verkocht voor 110 euro per ton. Per balansdatum bedraagt de officiële marktnotering van het natuurproduct 100 euro. De reële waarde van de technische voorraad is toegenomen van euro naar euro, een winst van euro. De reële waarde van de termijnverkoop bedraagt ook euro. Er is voorraad verkocht voor 110 euro, terwijl een willekeurige derde deze voorraad voor 100 euro zou kunnen kopen. De totale winst bedraagt euro. Producent Een producent heeft een identieke positie per balansdatum. Zijn gebudgetteerde productiekosten bedragen 50 euro per ton. De termijnverkoop wordt niet tot waardering gebracht. De geschatte opbrengst van de technische voorraad is euro, een winst van euro. Na aftrek van de productiekosten bedraagt de net realisable value euro. Een producent die zijn technische voorraad op termijn heeft verkocht, laat een met een handelaar vergelijkbaar resultaat zien. Overigens wordt in IAS 2.7 uiteengezet dat net realisable value en reële waarde niet door middel van een eenduidige formule naar elkaar te herleiden zijn ('net realisable value for inventories may not equal fair value less costs to sell'). Casus 2: Mismatch termijninkopen versus termijnverkopen Om in haar productiebehoefte te kunnen voorzien heeft een commodityproducent een termijninkoop gedaan van een leverancier voor 100 ton tegen een prijs van euro. Aangezien hij nog geen kopers heeft kunnen vinden, dekt hij het prijsrisico af door op de officiële termijnmarkt 100 ton short te gaan, tegen de dan geldende marktprijs van 125 euro. Per balansdatum is de marktprijs gestegen naar 150 euro. Er heeft nog geen levering plaatsgevonden. De verkooppositie op de officiële termijnmarkt moet worden gewaardeerd. Dit resulteert in een verlies van euro. Er is immers verkocht voor euro, terwijl deze positie moet worden teruggekocht tegen euro. Op de termijninkoop zit een tegenovergestelde winst. Deze mag echter volgens IAS 39 niet tot waardering worden gebracht, omdat deze voorziet in de grondstofbehoefte van de productiecapaciteit. termijnmarkt wordt tenderen genoemd. Ook hierdoor hoeft niet altijd op voorhand duidelijk te zijn of een termijncontract als handels- of productiepositie moet worden beschouwd (zie figuur 2). Economische versus technische voorraad IAS 2 kent geen economisch voorraadbegrip zoals de Nederlandse verslaggevingregels (RJ 220). In beginsel wordt alleen de technische voorraad tot waardering gebracht. Daarnaast vallen termijncontracten die betrekking hebben op productie of verwerking buiten de reikwijdte van IAS 39 en blijven daarom off balance. Dit heeft ten eerste tot gevolg dat het resultaat van producenten wordt beïnvloed door het feit of termijnverkopen zijn gedaan uit de technische voorraad, of dat deze zijn gedekt door termijninkopen (zie casus 5). Hierdoor moeten ondernemingen met gelijke risicoposities toch heel verschillende resultaten rapporteren. Ten tweede zal het voor het resultaat gaan uitmaken of een producent haar technische voorraad op termijn heeft verkocht op de officiële termijnmarkt of aan een echte afnemer. In het eerste geval wordt de termijnverkoop in beginsel wel tot waardering gebracht, in het tweede geval niet. Dit terwijl de verkoop op de termijnmarkt uiteindelijk zal worden vervangen voor een (termijn)verkoop aan een afnemer. Ook hier geldt dat resultaten tussen ondernemingen kunnen uiteenlopen, terwijl de economische voorraadpositie gelijk is. Dit sluit niet aan bij de in de commodity-branche bestaande resultaatbeleving die sterk met de economische voorraadpositie is verbonden. Casus 3: Handel versus productie Een cacaoverwerker smelt cacaoboter uit oorsprongslanden om tot een zuiverder gehalte. Hiervoor heeft hij voornamelijk cacaoboter uit West- Afrika nodig. Er zijn echter geen leveranciers die betrouwbaar genoeg zijn om er langetermijnforward-inkoopcontracten mee af te sluiten. Daarom koopt de cacaoverwerker forward Aziatische cacaoboter in, die uiteindelijk wordt omgeruild tegen West-Afrikaanse cacaoboter. De forward-inkooppositie in Aziatische cacaoboter wordt dus niet daadwerkelijk in de fabriek verwerkt, maar heeft wel tot doel het risico van onvolledige bezetting van de fabriek af te dekken. Moeten de forward-aankopen Aziatische boter nu als handels- of als productiepositie worden beschouwd?

5 45 Effectiviteit van de hedge IAS 39 stelt strikte eisen voor het toepassen van hedge accounting. Een van de meest relevante voorwaarden in dit kader is dat de effectiviteit van de hedge moet kunnen worden aangetoond (IAS 39.88). Voor een aantal commodities is het echter maar zeer de vraag of dit kan. Op de officiële termijnmarkt wordt alleen gehandeld in bepaalde standaardvariëteiten, terwijl commodity-ondernemingen posities in een reeks van verschillende variëteiten kunnen aangaan. De prijzen van de verschillende variëteiten zijn weliswaar gecorreleerd aan de officiële noteringen, maar hebben ook te maken met autonome prijsontwikkelingen. Deze zijn niet af te dekken. In bijvoorbeeld de cacaobranche bestaan nog additionele niet afdekbare risico s ten aanzien van afgeleide producten, zoals cacaomassa en cacaoboter. Het gevolg hiervan is dat commodityproducenten met ongewenste mismatches in het resultaat blijven zitten. Ten eerste geldt dit voor termijninkopen van leveranciers die zijn afgedekt door verkoopposities op de termijnmarkt. Deze laatstgenoemde moeten tegen reële waarde tot waardering worden gebracht, terwijl de tegenovergestelde termijninkopen off balance blijven. Ten tweede zullen producenten hun technische voorraad die op de officiële termijnmarkt is verkocht, tegen net realisable value Casus 4: Tenderen Een commodityproducent heeft op termijn zijn gehele productiecapaciteit voor het komende jaar verkocht. Hij heeft geen technische voorraad en omdat de oogst nog op zich laat wachten, is het moeilijk de benodigde grondstoffen op termijn in te kopen. Om het prijsrisico af te dekken, koopt hij de benodigde voorraad op de officiële termijnmarkt in. Het doel is om deze positie weer te verkopen wanneer een leverancier is gevonden. Na verloop van tijd blijkt echter dat er onvoldoende grondstoffen uit de oogst worden gewonnen. De producent laat haar termijninkopen op de officiële termijnmarkt verstrijken en krijgt voorraden van de termijnmarkt geleverd ('getendered') om in de fabriek te worden verwerkt, ook al zijn ze niet van het gewenste kwaliteitsniveau. De oorspronkelijke hedge tegen prijsrisico is zo een hedge tegen leveringsrisico geworden. Casus 5: Economische versus technische voorraad Producent A en B verwerken beide tropische oliën. Op enig moment hebben beide een termijnverkoop van 200 ton tegen een prijs van 150 euro afgesloten. Producent A heeft de 200 ton al als technische voorraad in een tank. Hij had deze ingekocht voor 100 euro per ton. Producent B heeft geen technische voorraad, maar een termijninkoop van 200 ton, tegen een prijs van 90 euro. Beiden hebben productiekosten van 25 euro per ton. Beiden hebben een economische voorraadpositie van nihil. Producent A moet zijn technische voorraad tegen net realisable value waarderen. Dit is euro (de geschatte opbrengst is immers euro en de productiekosten zijn begroot op euro). Daartegenover staat wel een kostprijs inkopen van euro. De brutomarge bedraagt dus euro. De termijnverkoop moet worden gezien als een verkoop uit de beschikbare productiecapaciteit en moet niet tot waardering worden gebracht. Producent B heeft geen technische voorraad komt dus niet met IAS 2 in aanraking. De termijnverkoop valt ook voor producent B buiten de reikwijdte van IAS 39. Hij heeft dus geen resultaat. Zijn ongerealiseerde brutomarge bedraagt echter euro. Indien de economische voorraad tot waardering zou worden gebracht, zou het brutoresultaat van B dus hoger zijn dan dat van A. moeten blijven waarderen, terwijl de termijnverkopen tegen reële waarde worden opgenomen. Conclusies Commodity-ondernemingen die zich uitsluitend met handel bezighouden hoeven weinig van IFRS te vrezen: zij moeten hun gehele economische voorraadpositie tegen reële waarde waarderen, hetgeen al usance in de bedrijfstak was. Hierdoor zullen ze zich ook niet druk hoeven te maken over de stringente voorwaarden voor hedge accounting. Wel is opvallend dat handelaars in natuurproducten waarvoor geen officiële termijnmarkt bestaat, ook hun termijnposities tot waardering zullen moeten brengen. Voor commodity-ondernemingen met productieposities zit aan de toepassing van IFRS een aantal haken en ogen. Allereerst kunnen ze maken krijgen met hybride posities waarvan op voorhand niet duidelijk is hoe ze tot afwikkeling zullen komen. Daarnaast zijn er stevige obstakels voor het toepassen van hedge accounting, waardoor mismatches in resultaatneming van hedges en de posities die zij afdekken onvermijdelijk kunnen zijn. Tenslotte wordt in beginsel alleen de technische voorraadpositie tot waardering gebracht, wat tot arbitraire verschillen in het resultaat kan leiden van ondernemingen met vergelijkbare economische risicoposities. Wanneer de bepalingen van IFRS strikt worden gevolgd, dan is het resultaat van een producent die haar technische voorraad op termijn heeft verkocht vergelijkbaar met dat van een handelaar. Heeft de producent de voorraden nog niet geleverd gekregen (er is sprake van termijninkopen), dan ontstaan er substantiële verschillen met de resultaatverantwoording van een handelaar. Het is de vraag of dit een bewuste keuze van IFRS is. Aangezien de IASB met de aanpassingen van IAS 2 en IAS 39 heeft laten zien ontvankelijk te zijn voor de specifieke usances in de commoditybranche, lijkt dit op het eerste gezicht niet waarschijnlijk. Daartegenover staat dat in de standaarden wel expliciet onderscheid wordt gemaakt tussen producenten en handelaars. Hoe het ook zij, indien het producenten toegestaan zou zijn om productieposities (zoals termijninkopen) tot waardering te brengen, zou het onderscheid tussen resultaatverantwoording van producenten en handelaren vrijwel volledig verdwijnen. En daarmee ook de discussies over hybride posities en obstakels voor het toepassen van hedge accounting. C 45