SamenSpraak 1 In gesprek met ouderen van SamenOud. Kwalitatief onderzoek naar ouderen die deelnemen aan SamenOud

Transcriptie

1 SamenSpraak 1 In gesprek met ouderen van SamenOud Kwalitatief onderzoek naar ouderen die deelnemen aan SamenOud

2 K. Slotman Juli 2013 Colofon Onderzoeksrapport SamenSpraak 1. In gesprek met ouderen van SamenOud - Kwalitatief onderzoek naar ouderen die deelnemen aan SamenOud Website: ISBN: Boek ISBN: E-boek/ PDF Auteur: Karin Slotman MSc Onderzoeker en communicatieadviseur karin@commitcommunicatieadvies.nl Onderzoeksteam: Karin Slotman MSc, onderzoeker en communicatieadviseur, Commit Communicatieadvies Dr. Andrea Fokkens, onderzoeker, Toegepast GezondheidsOnderzoek (TGO), afdeling Gezondheidswetenschappen, Universitair Medisch Centrum Groningen, Rijksuniversiteit Groningen Dr. Klaske Wynia, programmaleider SamenOud, afdelingen Gezondheidswetenschappen en Neurologie, Universitair Medisch Centrum Groningen, Rijksuniversiteit Groningen Sophie Spoorenberg MSc, projectleider en promovendus SamenOud, afdeling Gezondheidswetenschappen, Universitair Medisch Centrum Groningen, Rijksuniversiteit Groningen Ronald Brans MSc, onderzoeksmedewerker, Gezondheidswetenschappen, Universitair Medisch Centrum Groningen, Rijksuniversiteit Groningen 2

3 Voorwoord Dit rapport is een verslag van het kwalitatieve onderzoek waarbij ouderen geïnterviewd zijn over hun ervaringen met SamenOud. De resultaten van dit onderzoek vormen een aanvulling op de kwantitatieve onderzoeksgegevens voor het meten van de effecten van SamenOud. SamenOud is een nieuw zorgmodel voor ouderen, dat ontwikkeld en gerealiseerd is in opdracht van het Nationaal Programma Ouderenzorg (NPO). SamenOud realiseert samenhangende, vraaggerichte, preventieve en proactieve zorg en begeleiding voor thuiswonende ouderen van 75 of ouder. Doel van SamenOud is het in stand houden of bevorderen van het welbevinden en de zelfredzaamheid van ouderen zodat zij zo lang als mogelijk thuis kunnen blijven wonen. Namens het onderzoeksteam: dank aan Saskia Oldenburger-Withaar BN (casemanager SamenOud) voor haar kennis op het gebied van de ouderenzorg, en de experts in kwalitatief onderzoek: dr. Sijrieke van der Meij, Nicolien Kromme MSc, dr. Annemieke Visser en dr. Geke Dijkstra. Tot slot gaat mijn dank uit naar de collega s van het onderzoeksteam voor het gedegen onderzoekswerk, in het bijzonder aan Karin Slotman voor de coördinatie van het onderzoek en het schrijven van dit rapport. Dr. Klaske Wynia Programmaleider SamenOud Juni

4 Samenvatting SamenOud is een nieuw zorgmodel voor 75-plussers. Doel van SamenOud is het in stand houden of bevorderen van het welbevinden en de zelfredzaamheid van ouderen zodat een oudere zo lang mogelijk en op een prettige manier thuis kan blijven wonen. Uit de interviews, afgenomen bij ouderen die SamenOud zorg en begeleiding ontvangen, wordt duidelijk dat ouderen graag thuis willen blijven wonen. Zelfredzaamheid, eigen regie en veiligheid zijn belangrijke thema s voor deze ouderen. Door het ouder worden, en de daarmee gepaard gaande afnemende gezondheid, ervaren ouderen dat deze thema s bedreigd worden. De geïnterviewde ouderen maken duidelijk dat de Ouderenzorg Teams van SamenOud hen ondersteunen bij de zelfredzaamheid en het blijven voeren van de eigen regie. Doordat SamenOud structureel aandacht besteedt aan hun persoonlijke situatie ervaren ouderen het gevoel van geborgenheid en veiligheid: SamenOud geeft ouderen het vertrouwen (langer) thuis te kunnen blijven wonen. In dit kwalitatieve onderzoek komen ouderen zelf aan het woord, en geven daardoor een waardevolle aanvulling op het kwantitatieve (vragenlijst) onderzoek naar de effecten van SamenOud. In totaal zijn achttien diepteinterviews afgenomen bij ouderen die SamenOud zorg en begeleiding ontvangen. Deze interviews zijn afgenomen door twee onderzoekers, vonden plaats bij ouderen thuis en duurden gemiddeld 80 minuten. Het doel van de interviews was inzicht te krijgen in de ervaringen van de ouderen met het nieuwe zorgmodel en de betekenis die SamenOud voor hen heeft. Centraal in het onderzoek stonden de vragen: Hoe ervaren de deelnemers het ouder worden? Hoe ervaren de deelnemers de zorg, begeleiding en activiteiten van SamenOud? Wat heeft SamenOud voor de deelnemers opgeleverd? In SamenOud worden - met behulp van een jaarlijkse screening - de deelnemende ouderen ingedeeld in drie profielen: Complexe zorgbehoeften : ouderen met complexe zorgbehoeften, Kwetsbaar : een verhoogd risico op complexe zorgbehoeften en Robuust : ouderen die geen complexe zorgbehoeften hebben en niet kwetsbaar zijn. De profielen waren een belangrijk selectiecriterium binnen SamenSpraak omdat de zorgbehoeften tussen deze profielen verschillen en daardoor ook de (intensiteit van) zorg en begeleiding vanuit SamenOud. De interviews leverden een aantal belangrijke bevindingen op. Centraal begrip voor de ouderen was de gezondheid. De ervaren gezondheid blijkt in grote mate invloed te hebben op hoe mensen het ouder worden ervaren. Als de gezondheid matig tot slecht is, heeft dit direct invloed op het welbevinden van deze ouderen. Sociale contacten worden bijvoorbeeld minder, zeker bij alleenstaande ouderen. Bij een matige tot slechte gezondheid neemt de zelfredzaamheid af waardoor de afhankelijkheid van hulpverlening en/of begeleiding van derden toeneemt. Door deze afhankelijkheid neemt vaak ook de eigen regie af, bijvoorbeeld over de eigen dagindeling. De geïnterviewde ouderen hebben positieve ervaringen met de zorg en begeleiding aangeboden door SamenOud. Ouderen uit alle profielen vinden het prettig dat de huisarts goed geïnformeerd is over hun persoonlijke situatie. Ouderen die begeleid worden door de casemanager van het Ouderenzorg Team ervaren ondersteuning op de gebieden wonen, welzijn en zorg. Ouderen zijn heel tevreden over het contact met de casemanager. Zij is een belangrijk persoon geworden voor veel ouderen. Men heeft vertrouwen in haar en zij is goed bereikbaar; zij is een vraagbaak voor de ouderen. De bezoeken en gesprekken met de casemanager worden als een steun in de rug ervaren. Door de casemanager wordt er structureel aandacht besteed aan de persoonlijke situatie waardoor veel ouderen zich veiliger en meer geborgen voelen. Geïnterviewden geven aan door SamenOud het gevoel te hebben dat er aandacht voor hen is. SamenOud geeft vertrouwen: vertrouwen in de zorg en begeleiding, vertrouwen dat men thuis kan blijven wonen, vertrouwen dat ze zichzelf kunnen blijven redden. Uit de interviews blijkt dat de doelen van SamenOud overeenkomen met die van de ouderen, en dat SamenOud erin lijkt te slagen deze doelen te realiseren. 4

5 Inhoud Voorwoord... 3 Inhoud Inleiding SamenSpraak Methode van dataverzameling & analyse Resultaten Situatie van de ouderen Ontvangen hulp Hulpmiddelen Wensen Veiligheid, eigen regie, welbevinden en zelfredzaamheid Zorg en begeleiding van SamenOud SamenOud algemeen Ouderenzorg Team Schriftelijke producten SamenOud Activiteiten profiel Robuust Ervaringen en opbrengsten per profiel Eindconclusies Discussie Aanbevelingen Literatuur Bijlagen Bijlage 1: Tabel kenmerken onderzoeksgroep Bijlage 2: Interviewschema SamenSpraak

6 1. Inleiding SamenOud SamenOud is een nieuw zorgmodel voor 75-plussers. Het is een alternatief voor het huidige zorgmodel, dat onvoldoende aansluit bij de behoeften van mensen met chronische aandoeningen en langdurige beperkingen. Doel van SamenOud is het in stand houden of bevorderen van het welbevinden en de zelfredzaamheid van ouderen, zodat een oudere zo lang mogelijk en op een prettige manier thuis kan blijven wonen. Om dit te bereiken is in vijftien huisartsenpraktijken in Stadskanaal, Veendam en Pekela een Ouderenzorg Team (OT) actief. Het team biedt zorg en ondersteuning aan 75-plussers en mantelzorgers op het gebied van wonen, welzijn en zorg. Een OT staat onder leiding van een huisarts en bestaat verder uit een wijkverpleegkundige, een ouderenadviseur en een Specialist Ouderengeneeskunde. Eén keer per jaar ontvangen de ouderen een screeningsvragenlijst waarmee de persoonlijke situatie in kaart wordt gebracht. Op basis van hun antwoorden worden de ouderen in drie profielen ingedeeld: 1. Complexe Zorgbehoeften = complexe zorgbehoeften met multimorbiditeit (20% van de ouderen). 2. Kwetsbaar = een verhoogd risico op complexe zorgbehoeften (16% van de ouderen). 3. Robuust = geen complexe zorgbehoeften en niet kwetsbaar (64% van de ouderen). Voor elke groep varieert de intensiteit van zorg en ondersteuning door SamenOud: van groepsbegeleiding (zelfmanagement support) tot (intensieve) individuele begeleiding door een casemanager. Ouderen in de eerste twee profielen ontvangen individuele begeleiding van respectievelijk een wijkverpleegkundige of een ouderenadviseur (casemanagers). Aan Robuuste ouderen worden de preventieve groepsinterventies aangeboden, bijvoorbeeld SamenOud-dagen. Door het nieuwe zorgmodel SamenOud verandert het zorgaanbod voor 75-plussers rigoureus. Verwacht wordt dat hierdoor de complexiteit van de zorgbehoeften en de kwetsbaarheid van ouderen afnemen, het welbevinden van ouderen en de kwaliteit van zorg toenemen, en het zorggebruik en de kosten afnemen of minimaal gelijk blijven. Vanuit het UMCG vindt onderzoek plaats om deze effecten te meten. 2. SamenSpraak Aanleiding De effecten van SamenOud worden hoofdzakelijk onderzocht met experimenteel onderzoek. Dit is een goede methode om het effect van een interventie te onderzoeken, maar is minder geschikt om meningen en ervaringen vast te leggen van de doelgroep die de interventie ondergaat. Kwalitatief onderzoek, met interviews waarin ouderen zelf aan het woord komen, is daarom een waardevolle aanvulling in het onderzoek naar de effecten van SamenOud. In het kader van SamenOud is daarom het onderzoek SamenSpraak uitgevoerd. De resultaten van dit onderzoek concretiseren de betekenis van SamenOud voor de ouderen zoals zij dat in hun eigen woorden uitleggen. Doel en onderzoeksvragen Het doel van het onderzoek is inzicht te krijgen in de ervaringen van de ouderen die deelnemen aan SamenOud met het nieuwe zorgmodel en de betekenis die SamenOud voor hen heeft. Om dit doel te bereiken zijn de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: 1. Hoe ervaren de deelnemers het ouder worden? Hoe ervaren de deelnemers de ontvangen hulp? Welke behoeften en wensen hebben de deelnemers? Wat betekenen onafhankelijkheid, veiligheid, zelfredzaamheid, eigen regie en welbevinden voor de deelnemers? En hoe belangrijk zijn deze zaken voor de individuele deelnemer? 2. Hoe ervaren de deelnemers de zorg en begeleiding van SamenOud? 3. Wat heeft SamenOud voor de deelnemers opgeleverd? 6

7 3. Methode van dataverzameling & analyse Methode: diepte-interviews Er is gekozen voor een kwalitatieve aanpak. Kwalitatief onderzoek kenmerkt zich door een cyclisch en iteratief proces waarbij dataverzameling en data-analyse zich afwisselen totdat het geen nieuwe gegevens meer oplevert, ook wel dataverzadiging genoemd (Boeije, 2012). In dit geval gaat het specifiek om een kwalitatieve survey: een onderzoek dat gericht is op de beschrijving van de inhoudelijke variatie in een bepaalde populatie met betrekking tot een bepaald gedrag of een bepaalde cognitie (Jansen, 2005). Uiteindelijk levert dit onderzoek een beschrijving op van meningen en gedragingen van zelfstandig wonende 75-plussers die deelnemen aan SamenOud (de interventiegroep van SamenOud). Het onderzoek is uitgevoerd door twee onderzoekers en een onderzoeksmedewerker. Als methode voor dataverzameling is gekozen voor semigestructureerde interviews. Interviews zijn geschikt om met enige diepgang informatie te verzamelen over de belevingswereld van de oudere vanuit een onderzoeksvraag (Evers, 2007). Met behulp van een interviewschema (bijlage 2) zijn de interviews afgenomen door de twee onderzoekers; beide hebben de helft van de interviews afgenomen. De vragen in het interviewschema vormden het begin van het gesprek waarna de onderzoeker doorvroeg naar aanleiding van de antwoorden. Om het interviewschema te testen hebben beide onderzoekers een interview met een oudere uitgevoerd waarna de lijst op details is aangepast. De interviews duurden een tot anderhalf uur en zijn opgenomen op een geluidsband. Alle ouderen zijn aan het begin van het interview geïnformeerd over het onderzoek en hebben een informed consent getekend. Selectie ouderen Een belangrijk uitgangspunt bij de werving en selectie van deelnemers aan een kwalitatief onderzoek is dat er zoveel mogelijk variatie is in persoonskenmerken ten aanzien van relevante situaties, opvattingen en meningen, en dat die variatie is vertegenwoordigd in de onderzoeksgroep. Om dit te bereiken is vooraf een lijst met kenmerken opgesteld waarvoor het wenselijk was een goede spreiding te krijgen. Het belangrijkste kenmerk waarmee bij de selectie van ouderen rekening is gehouden zijn de drie profielen waarin de ouderen ingedeeld zijn: Complexe Zorgbehoeften, Kwetsbaar en Robuust. De zorg- en begeleidingsbehoeften tussen deze profielen verschilt en daardoor ook de intensiteit van de SamenOud zorg en -begeleiding. Daarnaast is gekeken voor een spreiding van de volgende kenmerken: De drie gemeenten: Stadskanaal, Veendam en Pekela. De urbanisatiegraad verschilt tussen deze drie plaatsen. Dit kan van invloed zijn op het verschil in voorzieningen en contacten. Geslacht. Verschil tussen mannen en vrouwen in ervaren gezondheid en leefstijl (Idler, 1997) kan van invloed zijn op de ervaring en mening over SamenOud en op de zorg- en begeleidingsbehoeften. Bezoek van de Specialist Ouderengeneeskunde. Omdat dit een speciaal zorgaanbod is van SamenOud zijn ook deelnemers die hiermee ervaring hebben geïnterviewd. Na de selectie is tevens gekeken hoe onderstaande kenmerken in de onderzoeksgroep verspreid waren: Sociaal economische status (SES). Een lage SES kan van invloed zijn op bijvoorbeeld de hoeveelheid gezondheidsproblemen (Bruggink 2009) en daardoor het type hulpvraag. Woonsituatie: alleenstaand / samenwonend. De sociale omgeving van een alleenstaanden versus samenwonenden is zeer verschillend. Daardoor kan de zorg en begeleiding variëren. Type woning: zelfstandige woning / verzorgingstehuis / aanleunwoning. Het type woning kan invloed hebben op de beschikbare zorg, begeleiding en het aanbod van sociale contacten in de directe omgeving. Zie bijlage 1 voor een overzicht van de verdeling van deze kenmerken binnen de onderzoeksgroep. De deelnemers aan het onderzoek zijn geworven via een aantal casemanagers die na instructie van een van de onderzoekers ouderen hebben geselecteerd op basis van bovenstaande selectiecriteria. Doordat de casemanagers de ouderen benaderden is de kans op deelname aan het onderzoek vergroot. Ouderen Er hebben in totaal achttien interviews plaatsgevonden. Twaalf solo-interviews met deelnemers aan SamenOud en vijf dubbelinterviews met echtparen die beide meededen aan SamenOud. Alle interviews zijn vervolgens op 7

8 dezelfde manier geanalyseerd, waarbij elk interview is gezien als een beschrijving van één huishouden. Binnen de huidige onderzoeksgroep was sprake van verzadiging. Dat wil zeggen dat er op een gegeven moment geen nieuwe informatie meer is verkregen bij de ouderen die relevant was om de onderzoeksvragen te beantwoorden. Aanpak analyseproces De volgende stappen zijn doorlopen bij de analyse van de gegevens (Procedure naar Baarda 2005, Jansen 2005): 1. De geluidsopnames van de interviews zijn integraal uitgetypt (verbatim getranscribeerd) door de onderzoeksmedewerker. Hierbij is gebruik gemaakt van het programma F4. Voordien is een transcriptieprotocol opgesteld. Doel was het maken van een kwalitatief hoogwaardig en leesbaar verslag. Om de kans op vertekening zo klein mogelijk te houden is de transcriptie zo snel mogelijk na het interview gemaakt. Bovendien hebben de onderzoekers de transcripties van de eigen interviews gecontroleerd. 2. De uitgewerkte interviews zijn doorgelezen door de onderzoekers om een globaal idee te krijgen van de kwaliteit van de teksten in relatie tot de vraagstelling en mogelijke codes. 3. De onderzoekers hebben de interviews in het analyseprogramma Kwalitan geladen en hebben ieder de eigen interviews gecodeerd. o Aan de hand van het interviewschema is van tevoren een thematische codelijst opgesteld. o De teksten zijn in Kwalitan ingedeeld in fragmenten (segmenten) die globaal over hetzelfde thema gingen. o Vervolgens is tegelijkertijd thematisch en open gecodeerd. Teksten die niet thematisch gecodeerd konden worden zijn open gecodeerd: het onderwerp kreeg een code die kenmerkend was voor het fragment. Een fragment kon meer dan één code krijgen. o Stukken tekst zijn gecodeerd als anekdote als de relatie met de centrale vraag niet direct duidelijk was. In een latere fase zijn deze anekdotes nog een keer gecontroleerd op hun relatie met de onderzoeksvragen. 4. Elke code is direct voorzien van een definitie met als doel de betrouwbaarheid van de analyse (= operationaliseren) te verhogen. De betekenis van de code is beschreven in een memo (in Kwalitan) en is gedurende het proces aangescherpt. 5. Nadat alle interviews waren gecodeerd zijn de codes gecontroleerd en waar mogelijk gecombineerd. 6. In een totaaloverzicht zijn vervolgens de codes geclusterd in overkoepelende thema s. In het overzicht zijn resultaten, conclusies en citaten opgenomen om uiteindelijk de centrale vragen te beantwoorden. 7. Op basis van de gegevens in het totaaloverzicht is gekozen voor een aantal overkoepelende thema s. Deze thema s waren vooraf ook zichtbaar in het interviewschema en bleken nu ook op basis van de data relevant te zijn voor de beantwoording van de centrale vragen. De thema s worden in het volgende hoofdstuk beschreven en geïllustreerd met de meest informatieve citaten van de ouderen. Validiteit en betrouwbaarheid In kwalitatief onderzoek wordt vertekening van de onderzoeksresultaten tegengegaan door de rol van de onderzoeker zo zichtbaar mogelijk te maken. Dit zijn maatregelen om de betrouwbaarheid en validiteit van het onderzoek te verhogen. Hierbij zegt de validiteit iets over de deugdelijke opzet van het onderzoek en de betrouwbaarheid iets over de deugdelijke uitvoering van het onderzoek (Van Zwieten & Willems, 2004). Ter verhoging van de betrouwbaarheid hebben de onderzoekers gedurende het analyseproces elkaars materiaal beoordeeld. De onderzoekers hebben beiden een deel van dezelfde transcripties gecodeerd en geanalyseerd. Bij verschillen zijn gemeenschappelijke oplossingen gevonden. Daarnaast heeft een collega-onderzoeker het analysemateriaal gecontroleerd. Waar nodig zijn daarna kleine aanpassingen gedaan aan de codelijst. In geval van twijfel heeft er onderling overleg plaatsgevonden totdat consensus is bereikt. Om de objectiviteit van de interpretatie van de resultaten te bevorderen is triangulatie toegepast (Baarda, 2005). In dit kader waren twee onderzoekers betrokken bij de analyse van de interviews. Er zijn experts op gebied van kwalitatief onderzoek en ouderenzorg geraadpleegd. Daarnaast heeft ter voorbereiding op het onderzoek een expertmeeting plaatsgevonden en een interview met een professional uit het veld. Ook in de analysefase hebben gesprekken met experts plaats gevonden. 8

9 4. Resultaten In dit hoofdstuk worden de resultaten van de interviews beschreven aan de hand van een aantal thema s. Hiermee worden drie onderzoeksvragen beantwoord. Als hieronder wordt gesproken over ouderen wordt gerefereerd aan de ouder een die zijn geïnterviewd in het kader van dit onderzoek. De belangrijkste thema s die tijdens de interviews aan de orde kwamen: 1. Situatie van de ouderen: a. Ontvangen hulp. b. Hulpmiddelen. c. Wensen. d. Onafhankelijkheid, veiligheid, zelfredzaamheid, eigen regie, welbevinden. 2. Zorg, begeleiding en activiteiten van SamenOud: a. SamenOud in het algemeen. b. Ouderenzorg Team met de huisarts, casemanagers en Specialist Ouderengeneeskunde. c. Activiteiten profiel Robuust, zoals SamenOud-dag, nieuwsbrief etc. d. Schriftelijke producten SamenOud. Kenmerkend aan de rapportage van kwalitatief onderzoek is het grote aantal citaten. Het gaat om de inhoud van de meningen en de context waarbinnen meningen gestalte krijgen. De citaten zijn letterlijk overgenomen inclusief dialect (fonetisch geschreven) en combinaties van Nederlands en dialect. Achter de citaten staat een getal waarbij het eerste nummer het profiel is waartoe de oudere behoort (1 = Complexe Zorgbehoeften, 2 = Kwetsbaar, 3 = Robuust). Bij de dubbelinterviews met de echtparen is de oudere uit de groep met het laagste getal aangehouden. Het tweede getal is het nummer van het interview, het derde getal is het nummer van het fragment. Aan het einde van elk thema worden de bevindingen samengevat weergegeven in een box, waarbij de gegevens in een breder perspectief worden geplaatst. 4.1 Situatie van de ouderen Ontvangen hulp Huishoudelijke hulp In het profiel Complexe Zorgbehoeften krijgen alle ouderen huishoudelijke hulp via een thuiszorgorganisatie of particuliere hulp. In de kwetsbare groep hebben ook bijna alle ouderen hulp in de huishouding. In de Robuuste groep treffen we een heel andere situatie aan: in deze groep heeft slechts één oudere huishoudelijke hulp. Ouderen in dit profiel doen alles zelf zoals een oudere letterlijk uitdrukt: Wij zijn zuiver zelfstandig. (3-4-2) 9

10 Over het algemeen zijn mensen tevreden met de geboden hulp al geven enkelen aan dat de geboden huishoudelijke hulp via de thuiszorg te weinig uren bevat: Eén keer in de week tweeënhalf uur eigenlijk niet lang genoeg. Maar ja. (1-3-13) Zorg Vier van de zes ouderen in het profiel Complexe Zorgbehoeften ontvangt hulp bij de lichamelijke verzorging. Bij één oudere komt veel thuiszorg over de vloer. Deze oudere geeft aan dat het bezoek van de casemanager voor hem weinig meerwaarde heeft: één van de verzorgenden van de thuiszorg vervult voor hem een coördinerende rol. Ouderen zijn over het algemeen tevreden over de ontvangen hulp zoals uit volgend citaat blijkt: "Elke zuster die hier 's morgens komt voor de kousen of, en medicijnen of zoiets. Nou, ik vind ze allemaal prima, stuk voor stuk. (1-2-40) Een aantal ouderen maakt opmerkingen over het feit dat er vaak verschillende zorgverleners komen, op verschillende tijden, waardoor zij moeilijk hun eigen dagindeling kunnen bepalen: "Maar ik heb al zo veel gezichten gezien [ ] Als je de eerste bent ben je vroeg (aan de beurt, KS). Als je de laatste bent, ben je laat (aan de beurt, KS), dus. (1-1-1) Informele hulp Naast de professionele hulp spreekt een aantal ouderen uit de profielen Complexe Zorgbehoeften en Kwetsbaar over informele hulp die ze krijgen van hun kinderen of van buren. Ze krijgen hulp bij uiteenlopende zaken zoals klusjes in huis en tuin, boodschappen doen, financiën of de belastingaangifte. Mensen in het profiel Robuust doen nauwelijks een beroep op informele hulp. De ouderen in het profiel Robuust zien het als belangrijk en positief om zelf actief bezig te zijn, ook in eigen huis en tuin: Het is ook weer goed om bezig te zijn. Kijk een tuin is ook weer beweging. (3-1-7) De helft van de ouderen uit het profiel Robuust doet zelf regelmatig vrijwilligerswerk voor een maatschappelijke organisatie en vindt dit belangrijk. Hulp vragen De ouderen is gevraagd wie ze bellen op het moment dat ze hulp nodig hebben. Mensen die hierbij denken aan acute hulp noemen de huisarts of de eigen kinderen. Een aantal heeft een alarmknop. Veel ouderen geven aan zich veiliger te voelen door een alarm: hierdoor kan hulp snel ter plaatse komen als dat nodig is. Voor niet-acute hulp geven mensen aan te bellen met de thuiszorg, de kinderen, de verzekeraar, het gemeentehuis of de welzijnsorganisatie in Stadskanaal (Welstad). Eén persoon uit het profiel Complexe Zorgbehoeften noemt de casemanager. Eén oudere uit het profiel Robuust zegt: Dan zou ik denk ik wel naar 't gemeentehuis bellen. Want dan komt toch maar eerst eentje kijken voor. [ ] Ja, en we hebben Welstad hier in Stadskanaal, daar kun je ook heel veel inlichtingen weghalen. (3-4-6) Box 1: Hulp Hulp Tussen de drie profielen zijn grote verschillen te zien als het gaat om ontvangen hulp. De ouderen in het profiel Complexe Zorgbehoeften zijn vaak afhankelijk van hulp van anderen. Dit kan professionele hulp zijn maar ook informele hulp. Het gaat vaak om een heel systeem van huishoudelijke hulp, thuiszorg en mantelzorg dat onmisbaar is voor de ouderen in het profiel Complexe Zorgbehoeften en in mindere mate ook voor ouderen in het profiel Kwetsbaar. Deze hulp is noodzakelijk om zelfstandig thuis te kunnen wonen. Bijna alle ouderen zijn tevreden met de hulp. Deze ouderen zijn nauwelijks kritisch op de geboden hulp en reageren bijna gelaten op de grilligheid van het zorgaanbod (wisselende hulpverleners én tijden waarop hulp wordt gegeven). De ouderen uit de Robuuste groep staan anders in het leven doordat zij zichzelf redden zonder hulp van anderen. Een aantal doet zelf aan vrijwilligerswerk en vindt dit belangrijk. De kwetsbare groep zit er letterlijk tussen in en heeft 10

11 meestal wel huishoudelijke hulp nodig maar weet zich verder nog prima te redden. Opvallend is het grote aantal ouderen dat een alarm in huis heeft of om heeft hangen. Veel ouderen geven aan zich veiliger te voelen door een alarm omdat hulp dan snel ter plaatse kan zijn als dit nodig is Hulpmiddelen Er is een aantal hulpmiddelen dat door de ouderen in de profielen Complexe Zorgbehoeften en Kwetsbaar wordt gebruikt. Er zijn vier ouderen die buiten en soms binnen een stok gebruiken. Twee ouderen hebben een scootmobiel in bruikleen van een gemeentelijke instelling (Welzorg) en drie hebben een (elektrische) rolstoel. De helft van alle ouderen heeft een rollator. De stap om met een stok of achter een rollator te gaan lopen is voor een aantal ouderen moeilijk. Ze voelen zich daardoor oud of gehandicapt. Dit gevoel is een reden om het gebruik van het hulpmiddel uit te stellen. Ook als hierdoor het risico op vallen groter is. Een aantal wil bijvoorbeeld een stok of rollator zelfs binnenshuis niet gebruiken en gebruiken dan het meubilair als houvast: Ik ga er echt niet mee op pad ( oudere spreekt over rollator, KS) [ ], 't gaat met de rolstoel al net zo, ik vind 't een verschrikking. Ik dacht, van alles wat mij overkomt, als ik maar lopen blijf. Maar nou zeg ik, ik kan mij thuis overal aan vasthouden. (1-4-5) Twee ouderen zijn teleurgesteld dat een traplift niet wordt vergoed. De scootmobiel is voor de enkeling die er één heeft een middel om boodschappen te doen. Er is ook een oudere die aangeeft regelmatig met de scootmobiel er op uit te trekken: Dan kleedt deze man zich aan en gaat ie op de scootmobiel. Want ik ben feitelijk een echt natuurmens. (2-3-1) Bijna een derde van de ouderen ervaart problemen met hulpmiddelen zoals de rollator en de rolstoel. Wieltjes die klem zitten, een rolstoel die niet gemakkelijk in een lift rolt. Het zijn redenen om niet zo graag gebruik te maken van het hulpmiddel waarvan men meestal wel afhankelijk is: De lift staat haast nooit gelijk. Ik heb er al heel vaak vastgezeten. Daar word je angstig van hoor. Dus ik zit hier als het ware een beetje opgesloten. (1-3-1) Box 2: Hulpmiddelen Hulpmiddelen Sommigen stellen het gebruik van hulpmiddelen zo lang mogelijk uit omdat men zich oud voelt door het gebruik van een hulpmiddel. Als mensen het hulpmiddel wel gebruiken zorgt het er voor dat mensen mobiel blijven en daardoor onafhankelijk en zelfstandig blijven. Een aantal ouderen is ontevreden over de hulpmiddelen die ze gebruiken vanwege gebreken of belemmeringen in de omgeving. Hierdoor maken ze er minder gebruik van dan gewild Wensen Er is met de ouderen gesproken over wensen en behoeften die men (nog) heeft. Een betere gezondheid is een vaak geuite wens, in het bijzonder bij de ouderen in het profiel Complexe Zorgbehoeften: Ja, als je jarig bent, 'wat zou je graag hebben'. [ ] Dat kun je me niet geven, dat krijgen we niet; de gezondheid. (1-4-24) Dingen die ik mis? Ja, ik zeg altijd geef me maar 'n beetje gezondheid. (1-3-2) De oudere van het laatste citaat wil ook graag beter kunnen lopen zodat ze haar huis zelf kan schoonmaken. Er op uit gaan is een wens die ook vaak wordt genoemd door ouderen in het profiel Complexe Zorgbehoeften, maar ook in het profiel Kwetsbaar. Zo geeft een oudere uit het profiel Kwetsbaar aan graag af en toe uit te willen 11

12 met haar echtgenoot. Een andere oudere zou wel graag een keer weer naar een tuincentrum willen. En weer iemand anders zegt dat zijn vrouw weer graag een keer op vakantie wil: We kunnen niet meer op vakantie, zou mijn vrouw graag willen. (1-6-8) De ouderen in het profiel Robuust voelen zich meestal nog gezond en zij hebben de wens om gezond te blijven. Eén oudere uit deze groep zou ook graag zien dat ouderen en jongeren meer activiteiten samen ondernemen. En activiteiten niet alleen op ouderen richten maar tegelijk ook voor jongeren aanbieden. Daarnaast zou hij graag zien dat ouderen en jongeren in dezelfde buurt (blijven) wonen zodat er meer integratie mogelijk is. Box 3: Wens gezondheid Grootste wens is: Gezondheid Een goede gezondheid is belangrijk. Het bepaalt in zo n grote mate hoe iemand zich voelt en wat iemand kan doen. Zodra de gezondheid minder wordt is dit voor velen het belangrijkste thema in hun leven. Het bepaalt onder andere hoe mobiel mensen zijn Veiligheid, eigen regie, welbevinden en zelfredzaamheid Veiligheid De meeste ouderen voelen zich veilig in huis en vinden dit belangrijk. Als gevraagd wordt naar veiligheid zijn de angst voor vallen en inbraken het meest genoemd. Een aantal ouderen treft diverse maatregelen om niet te vallen in huis, zoals het plaatsen van steungrepen of het strategisch plaatsen van de meubels. De angst voor inbraken beïnvloedt het gevoel van veiligheid. Maatregelen die mensen hiervoor hebben genomen zijn bijvoorbeeld het plaatsen van een deurknip of een bewegingssensor. Een groot aantal mensen heeft een persoonlijk alarm dat ze kunnen gebruiken als ze vallen, maar ook bij een inbraak. Er is ook een aantal ouderen die helemaal geen maatregelen nemen tegen vallen of inbraken omdat ze zich veilig voelen in huis. Het woord veiligheid in de betekenis van geborgenheid kwam niet altijd letterlijk in de interviews naar voren, maar kon vaak wel uit de context worden gehaald. Zo geeft een oudere bijvoorbeeld aan dat ze deelneemt aan SamenOud omdat ze dan hoopt op iemand te kunnen terugvallen als ze hulp nodig heeft: Ja, omdat je nooit weet wat er gaat gebeuren op onze leeftijd. En we hebben bijna geen familie hier hè. Iets om op terug te vallen. (2-1-7) Uit een ander citaat van een oudere uit het profiel Complexe Zorgbehoeften blijkt dat zij zich geborgen voelt door de SamenOud hulpverleners. Ze weet dat de wijkverpleegkundigen en de huisarts regelmatig overleg hebben met elkaar en daardoor voelt ze dat men haar in de gaten houdt. Dat vindt ze een prettig idee: Jawel hoor, ze zegt dan 'Ik heb met de dokter gepraat en die vond dit of die vond zus'. Och ja, wij worden wel in de gaten gehouden, dat idee heb ik wel. (1-6-11) Welbevinden Het onderwerp welbevinden is niet letterlijk aan de ouderen uitgevraagd maar door te analyseren wat mensen vinden van hun sociale contacten en hun lichamelijke en psychische situatie is inzicht in dit thema gekregen. Sociaal Bijna iedereen vindt het hebben van sociale contacten belangrijk: Kiek, maar ik zeg contacten hebben we wel [ ], dat is belangrijk. Daar ken je niet zonder. (1-4-15) Maar de ervaringen van de ouderen met sociale contacten verschillen. Vooral de mensen in de profielen Complexe Zorgbehoeften en Kwetsbaar ervaren veel verschil met vroeger: ze hebben minder sociale contacten. In hun omgeving zijn veel mensen overleden, door beperkingen kan men er niet meer zo gemakkelijk op uit gaan of het contact is veranderd door ziekte: 12