DOOR MALOU VAN HINTUM FOTO'S MARLEEN DANIELS

Transcriptie

1 38 VRIJ NEDERLAND

2 Mensen met extreem overgewicht staan voor een enorme opgave: ze moeten hun hersenen in het gareel dwingen. Een te dikke, chronische eter lijkt net zo verslaafd als een verstokte roker of een alcoholist. En verdient daarom net zoveel hulp. DOOR MALOU VAN HINTUM FOTO'S MARLEEN DANIELS een eetstoornis,'zegt RogerAdan, als hoogleraar farmacologieverbonden aan het Rudolf Magnus Neurowetenschappen en het Universitair b4cdsch Centrum Utrecht. 'Bij een eetstoornis gaat er in de hersenen iets mis met de natuurlijke besluitvorming om juist wel of juist niet te eten. Er treedt een verstoring op in het natuurlijk evenwicht, dat door de hersenen wordt bewaakt, tussen energie-inname en energieverbruik.' Wat dat betreft verschilt obesitas dus eigenlijk niet van anorexia, al is het effect precies het omgekeerde. Door hun hersenfout 39 SMART NEW FOOD NOVEMBER 2006

3 worden mensen met obesitas te dik in plaats van Niet zogenaamde allelische variatie, kopieerfouten te dun. van de genen die toevallig ontstaan, zorgt ervoor Een groot verschil is ook dat mensen met ano- iedereen dat eengen harder ofjuist zachtergaatwerken. In rexia op psychologische en medische hulp kun- de loop van de evolutie heeft die variatie mensen nen rekenen om hun stoornis onder de knie te die gaat met een goede vetopslag uitgeselecteerd. Dat is 10- krijgen. Ze zijn ziek en zielig. Wie lijdt aan extreem gisch ook. Want als je goed energie kon opslaan, overgewicht-eenbody mass index(jegewichtge- lijnen, was je bij schaarste aan voedsel in het voordeel. deeld door het kwadraat van je lengte) van meer Als er eten was, dan nam je het ook. De mensen dan 30 -vindt een beschuldigende overheid op valt 00k af die die drang niet hadden, hadden een kleinere zijn weg. En moet meewarige, soms zelfs hatelijke blikken van medeburgers verduren. Vetzakken zijn mijlenver verwijderd van het alom bejubelde slankheidsideaal, en ze zijn nog ongedisciplineerd ook. Ze zijn niet ziek, maar zwak. En dat is onvergeeflijk. Maarwat is er nou werkelijk aan de hand met moddervette mensen? t niet precies, zegt Adan, die gespecionderzoek naar eetstoornissen, eetgedrag en energiemetabolisme, en daarbij vooral kijkt naar de regulatie daarvan door het centrale zenuwstelsel. Wat wél vaststaat, is dat de aansporing 'meer bewegen en minder eten' waarmee iedereen tegenwoordig om de oren wordt geslagen, voor hen veel te algemeen is. Iedereen valt af als-ie minder eet en meer beweegt, ookmensen met extreem overgewicht. Maar toch is dat advies te simpel. 'Wat er in de hersenen gebeurt, is veel complexer,' zegt Adan. 'Er zijn allerlei gebieden in de hersenen betrokken bij het mechanisme dat voedselinname reguleert.' Voor het gemak maakt hij een driedeling: de hersenstam, de hypothalamus en het mesolimbische systeem. Alle drie maken ze het veel mensen moeilijk zonder enige moeite slank te blijven, en mensen met obesitas zitten ze extra dwars. Waarom? zou je denken. Dik zijn is ongezond. Hebben we domme hersenen? Lopen ze achter? In zekere zin is dat zo. Maar je zou ook kunnen zeggen dat onze omgeving in een sneltreinvaart isveranderd, terwijl vergeleken met de mate waarin onze hersenen zich hieraan aanpassen, eenslak op leeftijd nog de nieuwste Formule l-wagen is. Hersenen veranderen heel, heel erg traag. Adan: 'Elke generatie vinden er een paar honderd veranderingen plaats in de drie miljard chemische bouwstenen van ons DNA. Die kans om te overleven. Dus al die allelen van genen die ervoor zorgen dat wevet opslaan, zijn bewaard gebleven.' Vanuitde hersenstam krijgenwe hetbevel teeten totdat we verzadigd zijn. Maar dat betekent niet dat we daarna automatisch ophouden met eten. Want.de hypothalamus op zijn beurt laat weten dat er vet opgeslagen moet worden. Hersenstam en hypothalamus communiceren wel met elkaar, maar niet optimaal. Het is heel goed mogelijk dat je, met eenvolle maag, nog steeds de behoefte hebt om d66r te eten. Je bent verzadigd, maar hebt toch nog steeds 'honger'. Adan: 'Dan zegt de hypothalamus dat er méérvet opgeslagen moet worden dan je tot dan toe hebt opgegeten. Dat kan zovergaan, dat je dooreet terwijl je al maagpijn hebt omdat je vol zit.' Ais je dat maar vaak genoeg doet, rekt je maag mee. En komt er ookvanuit die contreien steeds later een stopsignaal. Vijand nummer drie in de strijd tegen extra kilo's is het mesolimbische systeem. Adan: 'Dan hebben we het over een situatie waarin je geen honger meer voelt en ook verzadigd bent, maar toch nog een keer opschept. Omdat het lekker is. Dat noemen we de non-homeostatische voedselinname. Homeostase is evenwicht; non-homeostase betekent dat je eet terwijl je lichaam dat voor zijn energiebalans niet meer nodig heeft. Ook als je overvol zit, zijn er dingen die heel erg lekker zijn. Je stopt toch nog een heerlijk toetje in die al overladen maag. Dat is een hedonische waarde.' Het mesolimbische systeem is het beloningssysteem, en misschien wel het lastigste om te tackelen. Want in deze hogere hersendelen bevindt zich ook het verslavingsgebied. Wat dat betreft spelen bij (te) veel eten dezelfde mechanismen als bij roken of alcohol drinken, zegt Adan. 'Het wordt een gewoonte, en dan lijkt het heel veel op een verslaving. 40 VRIJ NEDERLAND

4 Bij de meeste individuen is sprake van een milde Een 'Om te beginnen is het belangrijk dat je beverslaving, maar bij mensen met extreem overge- grijpt hoe dat in je hersenenwerkt,'zegtadan. wicht kán het weleens een echteverslaving zijn. volle maag 'Want dan kun je proberen die systemen te ma- Ikzeg niet dat dat voor al die mensen geldt, want nipuleren. Als je beloningssysteem erop aan- dat weten we nog niet. Maar je kunt in zijn alge- en toch dringt om een taartje te nemen, snij je dat meenheid wel zeggen dat mensen met overge- doormidden en gooi je de helftweg. Je systeem wicht die er ondanks allerlei pogingen niet in zin in is tevreden, en jij eet iets lekkers, maar niet te slagen hun eetpatroon te reguleren, wat hun ver- slavingbetreft op één lijn staan met verstokte ro- eten - dat Je kunt bovendien niet alle te dikke mensen kers en alcoholisten.' veel.' op één hoop gooien, legt hij uit. 'Op grondvan of dat nog niet erg genoeg is, zorgt het meso- kan best iemands genetisch profiel, zo heeft dr. Mariken limbische systeem er bovendien voor dat dikkerds almaar dikker worden. Hoe? Adan: 'Je lichaam probeert je energie in balans te houden, wat betekent dat je energie-inname en je energieverbruik in evenwicht moeten zijn. Maar die balans heeft geen absolute waarde, die past zich aan. Als je in een situatie leeft waarbij er voldoende voedsel is, lijkt het erop dat dat setpoint op een hoger niveau wordt ingezet, en dat de hersenen dat hogere lichaamsgewicht gaan verdedigen.' In dat geval wordt de hypothalamus overruled door het belonende mesolimbische systeem, dat zegt 'neem nog lekker wat'. Dat doe je: je neemt weer iets, en nog iets, en je beloningssysteem ontpopt zich als eenveelvraat: het heeft steeds meer nodig om tevredengesteld te worden. Resultaat: je eet veel te veel, en je wordt ongezond dik. 'Als dat gebeurt, wordt afvallen natuurlijkwel heel erg moeilijk,' zegt Adan. 'Want dan moet je vechten tegen autonome processen in je hersenen.' et obesitas hebben, dat mag duidelijk zijn, last van de remmende voorsprong. De Pima-indianen zijn er een goed voorbeeld van. Duizenden jaren lang leefden ze volgens het ritme: soms veel te eten, soms bijna niets. Hun lichaam(eigen1ijkmoet je dus zeggen: hun brein) was daarop ingesteld. Sinds ze dankzij hun deelname aan de Amerikaanse maatschappij dagelijks over voldoende voedsel kunnen beschikken, lijden vier van de vijf Pima's aan obesitas. Wat ooit positiefwas om te overleven, is nu een risicofactor voor diabetes en cardiovasculaire ziekten. Valt daar helemaal niets aan te doen? de Krom in ons lab laten zien, kun je al ten minste twee soorten eters onderscheiden. Je hebt mensen die nooit tussendoortjes eten, maar die tijdens de maaltijden hun bord veel te vol scheppen. Anderen eten de hele dag door kleine beetjes; die hebben last van het snack-allel, dat overigens de helft van de Nederlandse bevolking heeft. Het is niet zo dat je niet meer snackt als je dat allel weghaalt, maar de kans dát je snackt, is met dat allel wel groter. Er zijn waarschijnlijk nog wel tien genen die we nog niet kennen en die een klein beetje de kans vergroten dat je gaat snacken.' Blameyour brains - of is dat te slachtofferig gedacht? Ja, vindt Adan. Eten wordt heel snel een gewoonte; het is iets wat onbewust gebeurt, zoals de alcoholist zichzelf nog eens bijschenkt en de roker een sigaret opsteekt. Maar je schuift wel zelf al dat voedsel naar binnen. Daar kun je op letten. 'Om te beginnen moet je je bewust worden van al die mechanismen die aan hetwerk zijn. We moeten ervoor zorgen dat de hogere hersencentra beter gaan luisteren naarwat er op het niveau van de hersenstam en de hypothalamus gebeurt. Dat kun je stimuleren door te proberen het hongeren verzadigingsgevoel beter te voelen. We hebben nauwelijks meer honger en houden ookgeen rekening meer met die signalen, sterker nog, we anticiperen erop.' Hij weet het uit eigen ervaring. 'Als ik een uur of acht in het vliegtuig moet zitten, zorg ik ervoor dat ikvan tevoren op Schiphol flinkwat eet, want tegenwoordigweet je nooit zeker of je tijdens de vlucht wel wat krijgt. Je houdt er dus al rekening mee dat er straks misschiengeen eten is, en dat je dan honger krijgt. De hogere hersencentra zijn verant- 41 SMART NEW FOOD NOVEMBER 2006

5 woordelijk voor dat anticiperende gedrag, dat je Met Adan: 'Je kunt n6gzo'n sterke wil hebben, de "wil" terugziet in de neiging om nog eens op te schep- van je lichaam om die energiebalans op een be- pen-ookal weet je best dat je helemaal geen hon- een half paald niveau te handhaven, kan nog sterker zijn. ger zult lijden.' En dat betekent dat als je gaat lijnen, je hersenen Daarom zullen veeleters in eerste instantie 's taartje denken:er is teweinigenergie.te weinigvoedselavonds wat minder op hun bord moeten schep- voorraad. Vervolgens wordt met man en macht pen, zegt hij. 'Eet dat op, en vraag dan aan jezelf: is je dat lichaamsgewicht verdedigd, waardoor je niet heb ik eigenlijk nog wel honger? Waarom zou ik afvalt. En je eigenlijk nogveel meer moet gaan lijnog een keer extra opscheppen? Heeft mijn bel0 belonings- nen dan je al doet! ningssysteemdat echt nodig? Je komterachter dat De truc die de hersenen daarbij achter de hand je hongergevoel vrij snel weg is als je gaat eten. Je Systeem houden, is verlaging van de lichaamstemperaeet alleen maar d66r om toekomstige honger te tuur. 'Jevalt af als je meer energieverbruik dan je vermijden. Dat gaat allemaal onbewust.' ook inneemt. Tegenwoordig wordt energie verbran- In feite moeten mensen met obesitas de baas den vaak als een synoniem gebruikt voor meer begaan spelen over hun (hogere) henenen, iets wat tevreden wegen. Maar dat is niet hetzelfde. Je lichaam kan behalve een grote mentale krachtsinspanning ook een verlaagde calorie-inname en meer beweging een ijzeren discipline vereist. Zo kunnen de zoge- compenseren met een lagere lichaamstemperaheten thinfat people - die een vergelijkbare rela- tuur,waardoor je niet afvalt.' Omdat de mate waartie met eten hebben als de anonieme alcoholisten in de diverse processen die de energiebalans remet alcohol -alleen maar op een normaal gewicht guleren per individu verschillend is, heeft de een blijven door consequent weinig te eten en probe- meer baat bij een dieet, en is de ander meer geholren om te gaan met de paniek die dat veroorzaakt pen met een bewegingsprogramma. in hun brein. De restrained eaters, die zich bij elk Eigenlijk, zegt Adan, zou er een nieuwe discipliaanbod van voedsel afvragen of ze er niet te dik ne moeten komen om mensen met obesitas te onvan worden, voeren ook voortdurend strijd met derzoeken. 'Obesitas valt tussen twee medische signalen die zeggen: Neem en eet! Lekkerrr!!! disciplines in: de psychiatrie en de interne genees-. De echte dikkerds moeten dit interne gevecht kunde. De internist heeft te weinig verstand van hun leven lang volhouden. Dat geldt zeker voor hersenen, en de psychiater weet niet genoeg van de mensen met een sterke genetische predispo- het maag-darmstelsel. Misschien wordt het daarsitie voor obesitas (vermoedelijk een kleine min- om te weinig als een ziekte gezien.' derheid, zo'n vijf procent van het totaal aantal mensen dat Dat in'de periferie'zoals hij dat noemt, het lichaam zelf, ook hieraan lijdt), maar ook voor mensen die als kind zijn opge- nog heel wat te leren valt over extreem overgewicht, staat voed met volstrekt verkeerd-want te vet en te zoet en te veel buiten kijf. Adan:'Wezijn nu meer geneigd om te kijken naar -voedsel. 'Ais je van jongs af aan steeds verkeerd eet, beïn- het buikvet in plaats van naar iemands body mass index. vloedt dat ook het reguleringsmechanisme in je hersenen,' Omdat buikvet geassocieerd wordt met diabetes en cardiozegt Adan. Wie behalvezijn genen ook nog zijn omgeving te- vasculaire problemen. En misschien moet je ook wel kijken gen heeft, heeft het daarom dubbel zo moeilijk. naar lipidepatronen in het bloed. Cholesterol is natuurlijk 8' een heel bekende marker, maar waarschijnlijk zijn er nog meer, die wij nog niet kennen.' s nog meer slecht nieuws, helaas. Want zelfs bewus- Een diabetoloog zou hier weleens goede diensten kuneters die - met hun genetisch profiel en een analyse van nen bewijzen, denkt hij hardop. 'Die kan de brug slaan tushun eetpatroon in de hand - dapper hun warme maaltijd sen eetgedrag aan de ene kant, en biomedische factoren van een ontbijtbordje eten of hun tussendoortjes hebben aan de andere.' Tot het zover is, zit er maar één ding op: ingeruild voor een pakje kauwgom, hoeft het niet voor de 'Héél véél bewustwordingscampagnes. Dat is toch de eerwind te gaan. ste stap.' VRIJ NEDERLAND

6 43 SMART NEW FOOD NOVEMBER 2006