Levensbeschouwelijke ontwikkeling stimuleren en begeleiden

Transcriptie

1 Inhoudsopgave 1 Inleiding: Levensbeschouwelijke ontwikkeling en levensbeschouwelijk leren 15 Tamar Kopmels, Bas van den Berg en Ina ter Avest, m.m.v. Jeroen van Waveren 1.1 Levensbeschouwelijke ontwikkeling gaat over betekenis geven Van persoonlijke betekenisverlening naar zingeving ontdekken Levensbeschouwelijk leren: verkennen, verbinden, eigen maken, waarmaken De leerkracht als begeleider van levensbeschouwelijk leren Een nieuwe visie op levensbeschouwelijk leren en levensbeschouwelijke ontwikkeling Wat is levensbeschouwing? Vier verschijningsvormen Zeven vermogens Doelen van levensbeschouwelijk leren Het vormgeven van levensbeschouwelijk leren en levensbeschouwelijke ontwikkeling begeleiden Opbouw van dit boek Van godsdienstonderwijs naar levensbeschouwelijk leren in een context van diversiteit Verleden: ontstaansgeschiedenis van het verzuilde onderwijssysteem Heden: verzuild onderwijs in een geseculariseerde samenleving De toekomst: hoe verder? 34 Deel I Levensbeschouwelijke ontwikkeling stimuleren en begeleiden 2 Kijken naar leerlingen in ontwikkeling 39 Andrea van As 2.1 Inleiding Ontwikkeling in het algemeen De ontwikkeling van je zelf Sociaal-emotionele ontwikkeling 42

2 2.5 Psychosociale ontwikkeling Morele ontwikkeling Levensbeschouwelijke ontwikkeling De zeven stadia van James W. Fowler De vier fasen van Kieran Egan Tot slot 55 3 Het begeleiden van leerlingen in ontwikkeling 57 Rosanne van den Berg 3.1 Inleiding Levensbeschouwing in de klas Levensbeschouwing van leerkracht en leerlingen Verschillende typen begeleiders De relatie tussen leerkracht en leerlingen Het levensbeschouwelijk gesprek Het voeren van een levensbeschouwelijk gesprek Wat maakt een gesprek tot een levensbeschouwelijk gesprek? Levensbeschouwelijke dimensie van een alledaagse situatie De ideale leerkracht bestaat niet Tot slot 75 4 Anders kijken naar ontwikkeling van leerlingen 77 Ina ter Avest 4.1 Inleiding Ontwikkeling Lineaire ontwikkeling Spiraalsgewijze ontwikkeling Ontwikkeling en/in context Omgaan met verschil Tot slot 90 5 Ontwikkeling van zeven vermogens van leerlingen 91 Ina ter Avest 5.1 Inleiding Het vermogen tot waarnemen Het vermogen tot verwonderen Het vermogen tot verbeelden Het vermogen tot vertellen Het vermogen tot nadenken Het vermogen tot waarderen Het vermogen tot veranderen Tot slot 102

3 6 Culturele en levensbeschouwelijke diversiteit in de klas 103 Jan de Valk en Cok Bakker 6.1 Inleiding Omgaan met verschillen in het onderwijs Contextualiseren Interculturaliteit en interreligiositeit in het Nederlandse onderwijs Intercultureel en interreligieus: context-bepaalde begrippen Diversiteit als kracht van een leerrijke omgeving Koester het verschil Voorbeelden Weerbaar in het verschil Labelen, een bijzondere vorm van omgaan met verschillen Alledaags labelen Labels en schijnduidelijkheid Groepen en subgroepen Tot slot 120 Deel II Levensbeschouwelijk leren vormgeven en begeleiden 7 Levensbeschouwelijk leren vormgeven en begeleiden 123 Bas van den Berg 7.1 Inleiding Profiel van levensbeschouwelijk leren Vier verschijningsvormen van levensbeschouwelijk leren Responsief-betrokken leren door deelname aan rituelen Creatief-vertellend leren in het verkennen van verhalen Creatief-verbeeldend leren in zich verbinden met symbolen en beelden Reflectief-kritisch en dialogisch leren door vragen bij ideeën en waarden Didactisch model voor de vormgeving van levensbeschouwelijk leren Vier fasen in het didactisch proces Meerdere dialoogvormen Leerlingen construeren betekenis en ontdekken zin in interactie met een levensbeschouwelijke bron Levensbeschouwelijk leren Tradities doorgeven en vernieuwen Een zin-verhaal in een nieuwe context Waarden en opvattingen Levensbeschouwelijk leren vormgeven en begeleiden Tot slot 140

4 8 Responsief leren door rituelen 141 Marjan Bosch m.m.v. Martin Kemperman 8.1 Inleiding Waarom vieren? Van vieren groeit een leerling Interactie en vieren Reflectie en vieren Creatie en vieren Het voorbereiden van een schoolviering Vieringen en rituelen in de klas Schoolvieringen Vieren op een multiculturele school Tot slot Creatief-vertellend leren 157 Elizabeth Rigg 9.1 Inleiding Wat houdt creatief-vertellend leren in? Leerlingen vertellen Het voorstellings- en inlevingsvermogen van kinderen bij verhalen prikkelen Verhalende expressievormen inzetten Mensen zijn verhalenvertellers Verhalen brengen waarden tot leven Ieder mens is een verhaal Mensen zijn scheppers van cultuur Wat vraagt de creatief-vertellende verschijningsvorm van de leerkracht? Ruimte en erkenning voor ieder verhaal Een rijke, verhalende leeromgeving Gevoel voor de levensbeschouwelijke dimensie in verhalen Bruggen bouwen Tot slot Creatief-verbeeldend leren 171 Marianne Pijl 10.1 Inleiding Symboliseren in beeld Symbolen en betekenis in beeld Universele symbolen Verbinding in beeld Vrijheid en geborgenheid in beeld Thematiek in beeld 180

5 10.5 Ontmoetingen en confrontaties met beelden Confrontatie met beelden Creëren met beelden Tot slot Reflectief-kritisch en dialogisch leren 187 Kees Meijlink 11.1 Inleiding Een reflectief-kritische grondhouding Veelrichtingsverkeer Monoloog, dialoog en trialoog Socrates John Dewey Reflectief-kritisch leren in dialoog en levensbeschouwelijk leren Levensbeschouwelijk leren nu Onderwijs en multiculturaliteit Levensbeschouwelijk leren en burgerschap Tot slot 201 Deel III Levensbeschouwelijk leren in de praktijk 12 Didactische handreikingen voor levensbeschouwelijk leren en levensbeschouwelijke ontwikkeling op de basisschool 205 Tamar Kopmels 12.1 Inleiding Een doelstelling formuleren voor je didactisch ontwerp Verkennen: betekenis en zin ontdekken Verbinden: uitwisseling van betekenissen Eigen maken: opnieuw zin verlenen Waarmaken: kiezen vanuit je levensbeschouwing Zeven vermogens binnen levensbeschouwelijk leren Waarover gaat het in je les? Thema, bron of vraag? De levensbeschouwelijke dimensie van een bron Werken met bronnen in de praktijk Het ontwerpen van je les Opbouw van de les Werken in groepjes Ontwerpen van vragen voor dialoog en reflectie Soorten vragen bij levensbeschouwelijk leren De functie van vragen in je ontwerp 222

6 Stel jezelf vragen voor je gaat vragen Let op de manier van vragen stellen Tot slot Leven(sbeschouwing) kan niet zonder muziek 225 Arie de Bruin 13.1 Inleiding Weet je het nog? Liedjes van vroeger Muziek in je leven Muziek voor peuters Muziek voor kleuters Muziek voor oudere kinderen Muziek bij vieringen De plaats van muziek in verschillende godsdiensten De vanzelfsprekendheid van muziek Muziek in jouw lessen Praktische tips Muziek in een multiculturele klas Maak je eigen muziek Tot slot Een verhaal moet een deurtje openen 245 Roel Ruijs 14.1 Inleiding Er was eens Het verhaal: waarheid over de werkelijkheid Niet moraliseren! Levensbeschouwelijke verhalen Help, een Bijbelverhaal! De verteller De toehoorders Aan de slag: creatief-vertellend leren Drama De levensbeschouwelijke kalender Het levensverhaal van De verhalenkast Tot slot 258

7 15 Levensbeschouwelijk leren met spel en drama 259 Petra van der Veer 15.1 Inleiding Verbeelden en beleven Spel is gericht op betekenisverlening door de kinderen zelf Dialoog en identificatie Leergedrag en leerkrachtgedrag Vertrouwen en lef, fantasie en creativiteit De rol van de leerkracht geanalyseerd Betrokkenheid bij de inhoud Kennis en vaardigheden op creatief vlak toepassen Ruimte en tijd geven De spelinhoud verrijken en bewaken Spelkenmerken op de basisschool Groep 1 en Groep 3 en Groep 5 en Groep 7 en Dramatische werkvormen Onderwerpen Verhaallagen Voorbeelden van dramatisch spel Prentenboek Afrika achter het hek (midden- en bovenbouw) De toren van Babel (bovenbouw) Tot slot De noodzaak van kunst en verbeelden 275 Ino de Groot 16.1 Inleiding Kunst als spiegel Beschouwen Een roos is een roos is een roos Kunstwerken vertellen verhalen Begrijpen van kunst Associatief waarnemen Schematisch realisme Steeds meer de echte wereld Diepere gevoelens realisme Kunst reageert altijd Zelf doen Tot slot 287

8 17 Stil zijn en stilstaan 289 Melissa Bakker 17.1 Inleiding Stil zijn Mediteren Mindfulness Bidden Stilstaan Stilstaan bij de jaargetijden Stilstaan bij bijzondere individuele momenten Tot slot Filosoferen met kinderen 303 Kees Meijlink 18.1 Inleiding Wat is filosoferen? Omgaan met vragen Wat maakt filosoferen met kinderen nuttig en zinvol? Kritisch denken Onderzoeken Luisteren Waarderen Levenskunst Filosoferen in de klas De uitgangsvraag Eerste ronde Tweede ronde Derde ronde De afronding Wat vraagt filosoferen van de leerkracht? Filosoferen met kinderen en levensbeschouwelijk leren Kennis Burgerschap Tot slot 317 Literatuur 319 Illustratieverantwoording 323 Register 325 Over de auteurs 331