De sociale begeleiding van vrouwelijke alcoholisten vanuit een korte oplossingsgerichte benadering

Transcriptie

1 De sociale begeleiding van vrouwelijke alcoholisten vanuit een korte oplossingsgerichte benadering Studiegebied Sociaal Agogisch Werk Opleiding Sociaal Werk Optie Maatschappelijk werk Academiejaar Student Anniek Janssens

2 INHOUDSOPGAVE Inhoudsopgave Woord vooraf Inleiding THEORETISCH GEDEELTE Blz. Hoofdstuk 1 Omvang van alcoholproblemen Misbruik versus afhankelijkheid Gegevens in België over alcoholmisbruik Besluit 10 Hoofdstuk 2 Problematisch alcoholgebruik bij vrouwen Waarom vrouwen drinken Welke vrouwen drinken Geslachtspecifieke aspecten van alcoholproblemen Epidemiologische vaststellingen Biologische gevolgen Psychosociale aspecten Sociale perspectieven Sociale perspectieven Definitie sociale perspectieven Sociale perspectieven over vrouwen die overmatig drinken Besluit 22 Hoofdstuk 3 Een korte oplossingsgerichte therapie Inleiding Situering K.O.T Het Brugs Model Situering Uitgangspunten van dit Brugs Model Axioma s Een context van keuzes Het Brugs Model in de praktijk toepassen Een interventieschema Nuttige vragen 36

3 Hoofdstuk 4 Voorstelling van de stageplaats: Kliniek Heilige Familie Inleiding Doelstelling Doelpubliek Criteria tot opname zijn Leefgroepwerking Het personeel en hun specifieke taak De psychiaters De psychologen De verpleegkundigen De therapeuten De maatschappelijk werkers Leefgroep 2 De Vlonder De leefregels Het behandelingsplan: een teamgebeuren Therapieaanbod 52 PRAKTIJK GEDEELTE Hoofdstuk 5 Casuïstiek Inleiding Voorstelling patiënten Casus Tine Casus Liesbeth Individuele begeleiding van Tine Eerste gesprek Tweede gesprek Derde gesprek Gesprek met steunfiguur: Vader van Tine Besluit Individuele begeleiding van Liesbeth Eerste gesprek Tweede gesprek Derde gesprek Verdere contacten Besluit Besluit praktisch gedeelte 74 Hoofdstuk 6 Conclusies Algemeen besluit Persoonlijk besluit 76 Literatuurlijst 77 Bijlagen 80

4 Woord vooraf Bij de aanvang van dit eindwerk is het voor mij een aangename taak, mijn oprechte dank te betuigen aan iedereen die mij heeft geholpen bij het realiseren van dit eindwerk. Bij deze wil ik mijn oprechte dank betuigen aan Mevr. Ingrid Decuypere die me uitstekend heeft begeleid. Daarnaast wil ik de stageplaats Kliniek Heilige Familie in Kortrijk en Dhr. Paul Dufraimont in het bijzonder bedanken die me de mogelijkheid hebben gegeven dit onderwerp te behandelen. Vervolgens wil ik ook mijn dank uitspreken aan mijn ouders en Mevr. Leen Degeest voor hun steun en hun hulp bij het kritisch nalezen van dit eindwerk en de tekst te controleren op spellingsfouten. Tenslotte bedank ik, vanuit de grond van mijn hart mijn echte vrienden, in het bijzonder Bram. Steeds hebben ze me gesteund en hebben ze geregeld gezorgd voor momenten van ontspanning. Hopelijk kan ik in de toekomst aan deze mensen iets teruggeven van wat ik van hen heb gekregen. Anniek Janssens Mei 2005

5 Inleiding Motivatie: Binnen het kader van onze opleiding tot maatschappelijk werk, liep ik mijn tweede en derdejaars stage op de A-dienst van de psychiatrische Kliniek Heilige Familie te Kortrijk. Gedurende meer dan 3 maanden stond ik in voor de sociale begeleiding van een aantal patiënten waaronder een vijftal vrouwelijke alcoholisten. Vanuit deze praktijkervaring besloot ik een eindwerk te maken rond de sociale begeleiding van vrouwelijke alcoholisten. Gedurende de tweedejaars stage, die ik liep in de Kliniek Heilige Familie op de ontwenningsafdeling, groeide mijn interesse voor sociale begeleiding bij vrouwelijke alcoholisten. Eigenlijk naar aanleiding van een uitspraak van één van de opgenomen patiënten. Zij zei Ik ben content om eens met een vrouw te spreken Probleemstelling: 1. Vrouwen drinken meer alleen en verborgen, en vooral thuis. Vroeger dan mannen zullen ze op een bepaald moment hun drankgebruik verbergen. Dit kan echter leiden tot sociale isolatie, wat opnieuw een aanleiding wordt om te drinken. Uit schaamte houdt de onmiddellijke omgeving alles angstvallig verborgen, waardoor de hulpverlening soms lang uitblijft. 2. Steeds meer vrouwen hebben te kampen met een alcoholverslavingsproblematiek. Uit diverse onderzoeken blijkt dat vrouwen momenteel de sterkst groeiende groep zijn van Belgische drinkers. (Bron: VAD) Maar het aantal vrouwen dat zich meldt met een verslavingsproblematiek is merkelijk lager dan het aantal mannen. Schuld en schaamtegevoelens spelen hierin een grote rol. Op de ontwenningsafdeling van de psychiatrische Kliniek Heilige Familie worden verhoudingsgewijs opmerkelijk minder vrouwen dan mannen opgenomen.

6 3. In het algemeen verwoorden vrouwen hun klachten anders dan mannen. Vrouwen melden zich dus vaker met een andere problematiek aan. Hun aanmeldingsklacht is veeleer een psychische, relationele of lichamelijke klacht, eerder dan een erkenning van een alcoholproblematiek. Het vergt dus ook een andere aanpak om hulpverlening aan vrouwen te bieden. Zodat ook zij zich kunnen ontplooien naar eigen zijnswijze, naar eigen behoeften. Opzet en aanpak van de scriptie: In deze scriptie wordt een korte theoretische benadering gebracht van alcoholmisbruik bij vrouwen. Verder schetsen we een systeemtheoretisch kader waarin we de sociale begeleiding van vrouwelijke alcoholisten plaatsen. In het praktische gedeelte volgen we een twee vrouwelijke patiënten die een behandeling volgden op de ontwenningsafdeling van de psychiatrische kliniek Heilige Familie. De sociale begeleiding gebeurt aan de hand van individuele gesprekken met patiënt en steunfiguren met een oplossingsgerichte benadering als leidraad.

7

8 6 1 Omvang van alcoholproblemen Overmatig alcoholgebruik is één van de grotere problemen in de gezondheidszorg. Er is al heel wat literatuur geschreven over alcohol doorheen de jaren. In mijn eindwerk zal ik geen herhaling geven van wat in talloze boeken staat geschreven, wel een korte toelichting. Ik wil er wel op wijzen dat het in dit eindwerk gaat over problematisch alcoholgebruik bij vrouwen of alcoholafhankelijkheid. 1.1 Misbruik versus afhankelijkheid Men spreekt van alcoholafhankelijkheid als het gaat om excessief alcoholgebruik. De klassieke kenmerken van afhankelijkheid zijn: psychische afhankelijkheid, fysieke of lichamelijke afhankelijkheid, controleverlies en tolerantie (Casselman & Schippers, 1994) 1 1. Psychische afhankelijkheid: De persoon heeft een groot verlangen naar drank. Alcohol is veel belangrijker dan allerlei andere zaken in hun leven. Er is een onbeheersbaar verlangen om het middel te gaan gebruiken 2. Fysieke afhankelijkheid: Wanneer er sprake is van onthoudingsverschijnselen: het lichaam raakt gewend aan alcohol. Als de drinker geen alcohol drinkt, krijgt hij last van onthoudingsverschijnselen (afkickverschijnselen). In de praktijk is het moeilijk om de psychische en fysieke afhankelijkheid van elkaar te onderscheiden. De term craving verwijst naar zowel psychische als fysische aspecten van de onweerstaanbare drang om alcohol te consumeren. 3. Controleverlies: Als men begint te drinken kan men niet meer ophouden en wordt er doorgedronken. 4. Tolerantie of gewenning: Er moeten steeds grotere hoeveelheden van het middel worden ingenomen om eenzelfde effect te bekomen. Na langdurig chronisch gebruik van alcohol kan de tolerantie wel plotseling gaan verminderen. Alcohol wordt ineens veel minder goed verdragen. 1 Bron: Praktijkreeks gedragstherapie deel 14: Alcoholverslaving Ton van Broekhoven 2001

9 7 Alcoholmisbruik betekent dat iemand teveel drinkt en dóór de drank lichamelijke, geestelijke en/of sociale problemen heeft. Vaak gaan probleemdrinkers geleidelijk meer drinken. Dit kan allerlei moeilijkheden veroorzaken. De drinker krijgt bijvoorbeeld slaapproblemen, heeft maagpijn, komt te laat op het werk of maakt thuis ruzie. Het is lastig om een duidelijke grens te trekken tussen het aanvaardbare alcoholgebruik van de sociale drinker en het teveel van de alcoholist, maar meestal is er bij alcoholisme in ieder geval sprake van een ernstig controleverlies. De sociale drinker zal weinig of geen alcohol gebruiken als hij/zij alleen is, terwijl de aan alcohol verslaafde 'stille drinker' juist op die momenten zal doorgaan met drinken en niet of slecht zal kunnen stoppen. Hierbij verwijs ik ook naar bijlage 1 waarbij de diagnostische criteria van alcoholmisbruik en de diagnostische criteria van alcoholafhankelijkheid volgens de DSM-IV staan beschreven. 1.2 Gegevens in België over alcoholmisbruik Het gebruik van alcoholische dranken is ingebed in onze levensstijl. Men drinkt in groep om een feestelijke gebeurtenis te vieren zoals een huwelijk, een geboorte, een overwinning, Gezondheidsproblemen gelieerd aan het gebruik van alcohol ontstaan wanneer het gebruik van alcohol de aanvaardbare hoeveelheid overschrijdt. Deze aanvaardbare hoeveelheid varieert naargelang het geslacht, de leeftijd en andere factoren zoals het lichaamsgewicht. De Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) spreekt van schadelijk drinkgedrag wanneer de geconsumeerde hoeveelheid alcohol in het bloed een psychomotorische verzwakking aantoont. Deze verzwakking treedt bij mannen op wanneer men 6 glazen alcohol per dag consumeert, bij vrouwen vanaf 4 glazen per dag. In opdracht van de Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen voerde het Hoger instituut voor de Arbeid (HIVA-K.U.Leuven) een onderzoek uit naar het alcoholgebruik in België, op basis van een analyse van de Gezondheidsenquête en de recente Gezinsbudgetenquête.

10 8 Aan de hand van beide enquêtes werd een profiel opgesteld van het alcoholgebruik van de Belgische bevolking naar leeftijd, geslacht en socio-professioneel statuut. Tevens werd een inschatting gemaakt van het alcoholmisbruik. De gezondheidsenquête, waarin mensen schriftelijk bevraagd worden naar een aantal lifestyle -factoren, blijkt de werkelijke alcoholconsumptie, in vergelijking met gekende macro-gegevens, te onderschatten met een factor 2 tot 3. Daarom werden op basis van een aantal hypotheses andere cijfers gezocht in de Gezinsbudgetenquête. Macro-informatie: Er zijn vooreerst macrogegevens over de alcoholconsumptie in ons land. Op basis van productiecijfers van alcoholische dranken zou de Belgische bevolking (ouder dan 15 jaar) gemiddeld 10,4 liter pure alcohol per jaar consumeren. Micro-informatie: Aangezien macrogegevens niets zeggen over het profiel van het drinkgedrag, werden twee enquêtes met micro-data gebruikt. De Gezondheidsenquête van het Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid (WIV) liet toe de verspreiding van de alcoholconsumptie na te gaan aan de hand van consumptie-eenheden (glazen alcoholische drank) per persoon per dag/week/jaar en kon zo verder omgerekend worden in standaardeenheden zuivere alcohol. In de Gezinsbudgetenquête van het Nationaal Instituut voor de Statistiek (NIS) vonden we informatie over de besteding (uitgedrukt in geld) aan alcoholische dranken per huishouden. Mits een aantal hypothesen omtrent de prijs, de verhouding alcoholgebruik thuis en buitenshuis en de gemiddelde gezinsgrootte kunnen wij opnieuw een beeld geven van het drinkprofiel. De analyse van deze twee enquêtes werden vergeleken met het profiel volgens de zogenaamde Ledermann-formule.

11 9 Gezondheidsenquête WIV Op basis van de WGO - norm is 1,5% van de bevolking een probleemdrinker hetzij 1,8% van de mannelijke en 1% van de vrouwelijke Belgische bevolking. Globaal genomen is het gebruik van alcohol meer populair bij de mannen dan bij de vrouwen. Waar slechts 12% van de mannen als geheelonthouder kan worden beschouwd (d.i. geen enkel glas alcohol te hebben geconsumeerd in het afgelopen jaar), loopt dit percentage op tot 26% bij de vrouwen. Bij mannen kan tevens de hoogste proportie van overconsumptie van alcohol teruggevonden worden: 37% van hen gaf aan minstens eenmaal per maand 6 glazen alcohol op een zelfde dag geconsumeerd te hebben. Bij vrouwen gaat het hierbij slechts om 13%. Uit de cijfers blijkt dat alcohol nog steeds koploper is op het vlak van gebruik en misbruik. In de top 20 van de meest alcoholverbruikende landen ter wereld neemt België de 14de plaats in. 2 Zo'n Belgen zouden teveel alcohol drinken, volgens cijfers van het Hoger Instituut voor de Arbeid (Hiva). Belgen zouden ook twee tot drie keer meer drinken dan ze toegeven. Volgens de rondvraag van het Hiva verbruikt de Belgische man jaarlijks 13 liter zuivere alcohol. Bij vrouwen ligt dat op 7 liter. 2 Bron: gezondheidsenquête 2001:

12 1.3 Besluit 10 Exacte cijfergegevens over het aantal alcoholgebruikers, over stijging of daling van dit middelengebruik in België ontbreken. Voor de inschatting van de omvang van het probleem wordt daarom beroep gedaan op bevolkingsstudies en afgeleide indicatoren zoals officiële statistieken, registratiestudies bij hulpverleningsinstellingen en etnografisch onderzoek. Het is dus moeilijk om een accuraat percentage aan te geven van problematisch alcoholgebruik in Vlaanderen. We kunnen wel een aantal richtcijfers en percentages vinden. Ik verwijs hierbij ook naar bijlage 2, waar u de gemiddelde cijfers vindt van alcoholconsumptie in België. Dit zijn de gegevens van de Gezondheidsenquête van het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid , in samenwerking met het NIS. Op basis van beide enquêtes concluderen we dat er in België bij de mannen tussen de 3 en de 12% probleemdrinkers zijn, bij de vrouwen tussen de 2 en de 8%. Een bijna even grote groep bij de mannen en een iets grotere groep bij de vrouwen kan als risicodrinker worden omschreven.

13 11 2 Problematisch alcoholgebruik bij vrouwen Lang gold als stereotype voor de echte dronkelap de man die vrijdagavond zijn loonzakje verzoop in de kroeg. De clochard, met versleten kleren en een oude hoed, een rode neus en een fles wijn in de hand. Een zwerver. Iemand die buiten de maatschappij leeft. Echt alcoholisme werd vooral gezien als een mannenprobleem. Toen men zich de laatste decennia meer specifiek ging bezighouden met het drinkgedrag bij de vrouw kwam men tot de vaststelling dat er voldoende verschillen waren om dit probleem apart en gedifferentieerd te benaderen. 2.1 Waarom vrouwen drinken? We kunnen hierover verschillende hypothesen vormen. Enkele daarvan zijn dat vrouwen effecten zouden nastreven zoals de verlichting van persoonlijke onvrede en spanning, meer zelfvertrouwen, positiever over zichzelf gaan denken, assertiever durven zijn of weerstand tegen sex overwinnen. Volgens mij ligt er meestal een combinatie van factoren aan de oorsprong van het drankgedrag bij vrouwen. Bij elke vrouw zien we een verschillend drankpatroon. Elke vrouw heeft haar eigen drankloopbaan. Carien Karsten 3 (psychologe en psychotherapeute) gaat ervan uit dat de meeste vormen van verslavingsgedrag te zien zijn als overlevingsmechanismen, en dat er slechts accentverschillen zijn tussen alcohol-, medicijn-, eet- en drugsverslaving. Maar bij elke vorm van afhankelijkheid gelden een paar hoofdmotieven om te gebruiken, samenhangend met de problemen van een specifieke vrouw en met het "gekozen" overlevingsgedrag. Bij verslaafden vond Karsten twee hoofdmotieven: ten eerste de poging om ongewenste gevoelens te vermijden en ten tweede om de controle te houden over het eigen leven. En elk van deze twee hoofdvormen is te vinden in een introverte variant, naar binnen gericht, en een extraverte, naar buiten gericht. 3 Bron: Karsten C.J. Wie is er bang voor de verslaafde vrouw, T.V. psychotherapie, 19, (5),1993

14 12 Tegen elkaar afgezet levert dat het volgende schema op: Introvert Extravert Vermijding verdoving roes/kick/ontremming Controle aanpassing performance Karsten vult dit schema in aan de hand van de ervaringen van verslaafde vrouwen. Grosso modo kunnen we vier soorten strategieën onderscheiden: 1. De verdovingsstrategie: niet hoeven te herinneren. Het gaat hierbij om pijnlijke gevoelens die verbonden zijn met traumatische belevenissen zoals mishandeling, verwaarlozing, seksueel misbruik, enz. De cijfers die in dit verband worden genoemd variëren van 12 tot 67%, wat toch betekent dat volgens bepaalde onderzoeken de helft of méér van de vrouwen met middelengebruik ook seksueel misbruikt werden. 2. De roesstrategie: even "weg" zijn, niet verantwoordelijk zijn, controle verliezen zodat gevoelens waar normaal geen ruimte voor is, kunnen toegelaten worden. We koesteren de hoop dat contacten vlotter zullen verlopen en dat seksuele remmingen wegvallen, wat ook de oorzaak mag zijn. 3. De aanpassingsstrategie: toch verder leven - 'het uithouden' - ondanks de onvrede over bv. een onbevredigende relatie, rolpatronen, taken, plichten waarin men zich gevangen voelt of situaties waarin de draaglast de draagkracht overstijgt. De zorgplicht die in onze maatschappij als een evidentie op de vrouw rust, kan bij haar heel wat schuldgevoel en onzekerheid opwekken. 4. De performance-strategie: we drinken om ons een houding te geven in moeilijke situaties of om een imago hoog te houden, bv. om "mee te doen" met mannen of om 'geëmancipeerd' te lijken. Alcohol heeft immers naast de psychische effecten ook een symboolfunctie : het staat voor stoer, avontuurlijk, zeker bij mannen maar ook bij sommige vrouwen. Vooral bij vrouwen die een "mannenberoep" uitoefenen is drinken soms een middel om door de mannelijke collega's als gelijke te worden aanvaard.

15 13 Het schema is gebaseerd op vrouwen die door hun afhankelijkheid van een middel in de moeilijkheden zijn geraakt en hulp hebben gezocht. Maar ook vrouwen die zichzelf niet als verslaafd zullen definiëren, maar wel merken dat ze dagelijks drinken, of onder bepaalde omstandigheden over de schreef gaan, kennen de verschillende mechanismen. Het is niet alleen voor hulpverleners belangrijk om samen met een cliënte uit te zoeken welke functie alcohol in haar leven heeft, het kan ook voor vrouwen zelf die overwegen om te minderen, dan wel meer zicht willen hebben op hun drankgebruik, een hulpmiddel zijn om te beseffen welke functie, onder welke omstandigheden, drank voor haar kan hebben. 2.2 Welke vrouwen drinken? Dat vrouwen de laatste decennia meer zijn gaan drinken wordt wel eens als een neveneffect gezien van de toegenomen emancipatie. Zo vergezocht is dat misschien niet. Het is meer dan ooit aanvaard dat vrouwen in het openbaar mogen drinken zolang ze maar maat weet te houden. Het past bij een moderne levensstijl, bij een hoger inkomen, bij de emancipatie van vrouwen. Drank is in de eerste plaats een genotsmiddel maar in de tweede plaats is het een vorm van zelfmedicatie. Veel vrouwen gebruiken alcohol om het leven draaglijk te houden (zie: 2.1. Waarom vrouwen drinken). Wanneer draaglast en draagkracht in hun leven niet meer in balans zijn. Over wie die drinkende vrouwen 4 zijn, wijzen verschillende onderzoeken verschillende deelgroepen aan: - Jonge vrouwen tussen 25 en 29, druk in de weer met de uitbouw van een gezin, een professionele carrière. - Intelligente, financieel goed verzorgde vrouwen van 40, 50 jaar, geconfronteerd met het lege-nest -syndroom. - Huisvrouwen tussen de 35 en 50 waarbij drinken wordt gezien als de manier om zich te verzetten tegen hun onbevredigende situatie of deze te ontvluchten. Vrouwen die vroeg of laat in hun leven geconfronteerd werden/worden met verliessituaties zoals het overlijden van een ouder of partner, stoppen met 4 Bron: Meulenbelt A., Wevers A.; Vrouwen en alcohol/ -Amsterdam: Sara/Van Gennep, 1994

16 14 werken, het naar school of uit huis gaan van kinderen Vrouwen zien hun (sociale) rollen daardoor beperkt worden en het zijn vaak net die rollen die hun in zekere mate hun identiteit geven. Het feit dat veel vrouwen door de combinatie werk en gezin onder grote druk staan, kan een medeoorzaak zijn van het toegenomen alcoholmisbruik. Toch blijkt de hoge werkdruk bij vrouwen echter een minder directe invloed te hebben op alcoholgebruik, terwijl dat bij mannen wél het geval is. Het blijkt dat de schaamte en het schuldgevoel ten aanzien van het drankmisbruik heel diep zitten en vaak een belemmering vormen om hulp te vragen. Dit wordt versterkt door het feit dat de omgeving vrouwen met een drankprobleem harder veroordeelt dan mannen. 2.3 Geslachtspecifieke aspecten van alcoholproblemen Vrouwen drinken op een andere manier dan mannen, in een andere context, om andere redenen, en ook de gevolgen van hun drinken zijn ietwat verschillend. Op diverse niveaus zien we verschillen tussen vrouwen en mannen die alcohol gebruiken. Uit onderzoek en literatuur blijken er een aantal niet te onderschatten sekseverschillen bij alcoholgebruik te zijn. De sekseverschillen in alcoholgebruik en alcoholproblematiek hebben in hoofdzaak te maken met een grotere lichamelijke kwetsbaarheid van vrouwen voor alcohol, met een andere levensstijl en met blijvend strengere normen met betrekking tot drinken bij vrouwen. (Lammers 1997) 5 Aangezien alcoholgebruik en misbruik veel meer voorkomt bij mannen dan bij vrouwen, heeft het onderzoek naar de effecten en gevolgen zich lange tijd praktisch alleen op mannen gericht. De conclusies werden als vanzelfsprekend uitgebreid naar de vrouwen. 5 Bron: Hulpverlening bij problematisch alcoholgebruik: hfdst. 5 Problematisch alcoholgebruik bij vrouwen, genderspecifieke aspecten

17 2.3.1 Epidemiologische vaststellingen 6 15 De laatste jaren is de interesse voor vrouwelijke drinkers gegroeid. Algemeen kan worden gesteld dat er in de laatste decennia een toename is van de alcoholconsumptie door vrouwen. De laatste 2 decennia is er ook een toename van probleemdrinken bij vrouwen. Bovendien zijn vrouwen met een alcoholprobleem zichtbaarder geworden. Zij komen méér dan vroeger in de hulpverlening terecht. Mannen drinken echter nog tweemaal zoveel als vrouwen en hebben er drie- tot viermaal zoveel problemen mee Biologische gevolgen 7 Bij vrouwen is het verloop van een alcoholafhankelijkheid veel sneller dan bij mannen. Hiervoor bestaan er verschillende verklaringen. Eén ervan is dat vrouwen lichamelijk kwetsbaarder zijn dan mannen voor de negatieve effecten van alcohol. Vrouwen zijn sneller dronken dan mannen, alcohol wordt bij vrouwen anders gemetaboliseerd dan bij mannen. Door hun lagere lichaamsgewicht en hun kleinere volume lichaamsvocht is de concentratie alcohol in het bloed snel hoger. Alcoholmisbruik verstoort het hormonaal stelsel bij vrouwen wat vaak ernstige stoornissen veroorzaakt in hun metabolisme. Vrouwen drinken kleinere hoeveelheden alcohol, maar doen dit wel de hele dag door. Tezelfdertijd is er een grotere voedingsverwaarlozing bij vrouwen, doordat ze zelf niet gezond meer eten en/of doordat ze op dit gebied niet of onvoldoende verzorgd worden door hun partner. Tot de typische "vrouwelijke" gevolgen van drankmisbruik behoren de mogelijke correlatie met borstkanker, de ontregeling van de menstruele cyclus, de verhoogde kans op miskraam, en het Foetaal Alcoholsyndroom. Bij overmatig gebruik van alcohol bij vrouwen kunnen er ook meerdere seksuele problemen ontstaan, zoals algemeen gedaald libido met verminderde interesse, 7

18 16 opwinding en lubricatie. Er kan anorgosmie ontstaan, evenals vroege menopauze (Lammers 1997) Psychosociale aspecten A. Mannen ten opzichte van vrouwen Bij vrouwen hangt excessief drinken samen met psychologische motieven, met negatieve redenen zoals stress, depressiviteit, onzekerheid, frustratie, relationele problemen, vervreemding, sociaal isolement... Drinkende huisvrouwen ervaren hun leven en werk meer dan eens als monotoon, leeg, weinig zinvol. Vrouwen drinken om zich normaal te voelen, hun angsten, onzekerheid, twijfels te kunnen bedwingen. Als vrouwen drinken om spanning en ongenoegen te verlichten, liggen de bronnen hiervan vaak op interpersoonlijk vlak. Bij vrouwen spelen schuld- en schaamtegevoelens in ergere mate een rol dan bij mannen. Ook het zelfbeeld van een drinkende vrouw is veel negatiever, ze kampen vaker met een minderwaardigheidscomplex. Bij vrouwelijke alcoholisten komt in verhouding veel suïcide voor. Kort samengevat zijn beweegredenen om te drinken bij vrouwen vaak van spanningsreducerende, zorgverdrijvende aard, als manier van het hanteren van/omgaan met problemen ( coping ). Voor mannen is overmatig drinken stoer. Het wordt geassocieerd met avontuur, opwinding, het ontsnappen aan een burgerlijk bestaan, Vrouwen drinken ook meer als er drinkende mannen in de buurt zijn. Vaak echter is bij vrouwen drinken van in het begin een middel om negatieve gevoelens te overwinnen. B. Houding man/vrouw t.o.v. de drinkende partner Er is heel wat onderzoek verricht naar partners van verslaafden, vooral vrouwelijke partners van mannelijke verslaafden. Vrouwen van drinkende mannen steunen hun man in de strijd tegen de alcohol; mannen van drinkende vrouwen zijn veeleer kwaad. Vrouwelijke drinkers komen eerder dan mannen uit gezinnen waarin sprake is van een alcoholproblematiek. Ze 8 Bron: Hulpverlening bij problematisch alcoholgebruik: hfdst. 5 Problematisch alcoholgebruik bij vrouwen, genderspecifieke aspecten

19 hebben vaak een excessief drinkende partner of staan er alleen voor, al dan niet met kinderen. 17 Onderzoekers hebben in de jaren 50 vanuit een psychodynamisch model een aantal vaste patronen beschreven bij vrouwen die lange tijd samenwonen met een verslaafde partner. In de vroege literatuur over co-dependency werd de vrouw van een alcoholicus vooral afgeschilderd als een vrouw met een neurotische persoonlijkheid, die er onbewust zelf belang bij had dat haar man dronk, en die door haar eigen persoonlijkheidstoornissen de neiging had om een drinkende man als partner te zoeken. Kortom: de vrouw van een alcoholist heeft het altijd verkeerd gedaan. Of ze is een mannenhaatster of ze heeft een laag gevoel van eigen waarde of ze is een vrouw die met mannen concurreert. Recenter vergelijkend onderzoek nuanceert deze vaststellingen: vrouwen van verslaafden blijken een heterogene groep te vormen waarvan sommigen stoornissen vertonen, terwijl bij anderen nauwelijks individuele pathologie aanwezig is. Co-dependency werd geherdefinieerd als het proces waarin de vrouw steeds afhankelijker wordt van haar alcoholverslaafde man. Naarmate de verslaving van de man manifester wordt en langer duurt, worden de mogelijkheden van de vrouw om zelfstandig een betekenisvol sociaal leven te leiden alsmaar geringer.

20 2.4 Sociale perspectieven bij vrouwen die drinken 18 De omgang met alcohol is in sterke mate aan, vaak onbewuste regels gebonden, die variëren van land tot land, van streek tot streek, de regels hangen samen met de sekse, de leeftijd In bijna alle culturen zijn er geschreven en ongeschreven regels voor de omgang met alcohol, en praktisch overal zijn die regels voor vrouwen en mannen verschillend. Het gedrag van een vrouw wordt scherper veroordeeld dan dat van mannen als merkbaar wordt dat ze gedronken heeft. Terwijl dronkenschap bij de mannen een bewijs is van echte mannelijkheid wordt datzelfde gedrag bij vrouwen sterk afgekeurd. De stigmatisering ontstaat wanneer vrouwen niet beantwoorden aan de sociale perspectieven. In de hulpverlening is het van belang om hierbij stil te staan Sociale perspectieven. De theorie met betrekking tot sociale perspectieven en sociale representaties is best wel ingewikkeld (Mattheeuws, 1990). Omtrent mannen en vrouwen, die in onze samenleving veel alcohol gebruiken, bestaan verschillende perspectieven. Het sociaal perspectief speelt een cruciale rol in de erkenning van een probleem bij drinkende vrouwen. Op maatschappelijk vlak kunnen vrouwelijke drinkers over t algemeen op minder begrip rekenen dan mannen. Alcoholgebruik is onverenigbaar met de sociale rollen die vrouwen in de maatschappij geacht worden in te nemen (echtgenote, moeder, huisvrouw). De maatschappij accepteert niet dat vrouwen ook alcoholproblemen kunnen hebben, alcoholisten kunnen zijn. Er worden duidelijk verschillende normen gehanteerd: een dronken vrouw wordt meestal afstotend en weerzinwekkend gevonden. Bij mannen ligt dit enigszins anders. Alcoholgebruik komt meer voor onder mannen dan onder vrouwen. Drinken wordt in onze cultuur ook geassocieerd met

21 19 mannelijkheid (Lammers en van den Borgh 1987). 9 Aan incidentiele of frequente dronkenschap bij mannen wordt in onze samenleving meestal niet zo zwaar getild Definitie van sociale perspectieven Het is belangrijk te beseffen dat mensen in interpersoonlijke relaties naar zichzelf en naar elkaar kijken door andermans ogen (de men -kijk). 10 (Mattheeuws A., 1983) Sociale perspectieven zijn men denken. Het is door andermans ogen kijken. Het zijn zienswijzen die gedeeld worden door vele leden van een gemeenschap. Sociale perspectieven zijn niet goed of slecht, ze zijn niet positief of negatief. Ze zijn vanzelfsprekend en worden onbewust doorgegeven. Ze zeggen wat hoort en wat niet hoort. Sociale perspectieven kunnen door individuen ervaren worden als zeer dwingend, als een sterke druk. Vaak wordt de invloed ervan ondergaan zonder dat de persoon in kwestie er weet van heeft. Men kan er maar weet van hebben middels het merken van verschillen tussen visies. Het niet onderkennen van sociale perspectieven leidt vaak tot het voeren van een strijd op het interpersoonlijke vlak. Wanneer een individu afwijkt van deze sociale perspectieven wordt dit aangevoeld, het wordt als het ware gezegd zonder woorden. Mensen voelen de onmacht. Wie afwijkt van een bepaald patroon voelt zich onzeker en vraagt zich automatisch, bewust of onbewust af wat men zal denken. Wie afwijkt heeft het moeilijk en moet zich als het ware verantwoorden. 9 Bron: Poels V., Systeemtheoretisch Bulletin /1 10 Bron: Mattheeuws A., Systeemtheoretisch Bulletin, omtrent sociale perspectieven, 1983