REHABILITATIE BIJ PERSONEN MET HET SYNDROOM VAN KORSAKOFF EN AANVERWANTE GEHEUGEN- STOORNISSEN

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "REHABILITATIE BIJ PERSONEN MET HET SYNDROOM VAN KORSAKOFF EN AANVERWANTE GEHEUGEN- STOORNISSEN"

Transcriptie

1 REHABILITATIE BIJ PERSONEN MET HET SYNDROOM VAN KORSAKOFF EN AANVERWANTE GEHEUGEN- STOORNISSEN Bart Schepers, psycholoog U.P.C. Sint-Kamillus, Bierbeek Personen met het syndroom van Korsakoff lijden aan ernstige en blijvende geheugenproblemen. Ze vergeten dingen waarvan het weinig waarschijnlijk is dat iemand ze vergeet en ondervinden ernstige moeilijkheden om zich te oriënteren in een nieuwe omgeving. Zelfstandig wonen en werken wordt daardoor een haast onmogelijke opdracht. Of toch niet helemaal onmogelijk? De afdeling Rehabilitatie Korsakoff Syndroom (RKS) van het UPC Sint-Kamillus in Bierbeek zet zich al meer dan een decennium in om personen met het syndroom van Korsakoff en aanverwante geheugenproblemen te helpen een zo zelfstandig en kwaliteitsvol mogelijk leven op te bouwen. De belangrijkste rehabilitatiemethoden en technieken in dit proces, alsook de wetenschappelijke achtergrondfilosofie, komen in dit artikel aan bod. INLEIDING Aan de basis van het syndroom van Korsakoff ligt een hersenbeschadiging die wordt veroorzaakt door een vitamine B1 tekort, meestal in combinatie met problematisch alcoholgebruik. Het syndroom draagt de naam van de Russische psychiater Sergei Korsakoff ( ), die de symptomen en vooral de bijzondere geheugenuitval in de late 19 e eeuw voor het eerst klinisch beschreef. Hij merkte ook op dat het syndroom gepaard ging met chronisch alcoholisme en ondervoeding, hoewel hij het tussenliggende mechanisme niet kon achterhalen. In 1881, enkele jaren voor Korsakoff zijn bevindingen zou bekendmaken, beschreef de Poolse neuroloog Carl Wernicke ( ), onafhankelijk van Korsakoff, een ander syndroom dat duidelijk verband leek te houden met chronisch alcoholisme. Deze patiënten vertoonden plots ernstige verwardheid, verlamming van de oogspieren en gangstoornissen. Het syndroom dat Wernicke beschreef, draagt vandaag nog steeds zijn naam. Het verband tussen beide syndromen zou nog grotendeels onbekend blijven tot in de jaren 60. Toen ontdekte men dat het syndroom van Korsakoff eigenlijk bestaat uit de restverschijnselen van het acute syndroom van Wernicke. HET SYNDROOM VAN WERNICKE Zoals reeds vermeld bestaat het syndroom van Wernicke uit het plotse optreden van 3 belangrijke symptomen : (1) verwardheid, (2) stoornissen in de oogmotoriek met dubbelzicht en schokkende oogbewegingen (nystagmus) en (3) ataxie, een motorische coör-dinatiestoornis waarbij een typische dronkemansgang optreedt. De oorzaak is een tekort aan thiamine, het werkzame

2 bestanddeel van vitamine B1. Thiamine speelt een essentiële rol als co-enzyme in een aantal metabole processen die noodzakelijk zijn voor de energiehuishouding van hersencellen. De hersenbeschadiging die bij een thiaminetekort ontstaat, breidt zich uit over meerdere hersendelen en veroorzaakt de typische symptomen van het Wernicke syndroom. Het ziektebeeld kan dus optreden in alle omstandigheden waarbij thiamine niet of onvoldoende door het lichaam opgenomen of gebruikt wordt. Vooral een geschiedenis met problematisch alcoholgebruik levert de ideale voorbeschikkende en uitlokkende factoren. Enerzijds heeft overmatig drinken dikwijls een vermindering van de eetlust tot gevolg, waardoor er minder thiamine wordt opgenomen. Anderzijds is bekend dat alcohol stoornissen in verschillende spijsverteringsorganen in de hand werkt, waardoor het vitamine slecht geabsorbeerd, gemetaboliseerd of opgeslagen wordt in het lichaam. Het syndroom van Wernicke is een medische urgentie. De behandeling met intraveneuze toediening van vitamine B1 is noodzakelijk om het overlijden van de patiënt te voorkomen. Daarna volgt een herstelperiode die enkele maanden in beslag neemt. Meer dan de helft van de personen die het syndroom van Wernicke overleven, krijgen te maken met ernstige geheugenproblemen en andere cognitieve of motivationele stoornissen die van blijvende aard zijn. Zij lijden aan het syndroom van Korsakoff. HET SYNDROOM VAN KORSAKOFF Het syndroom van Korsakoff bestaat uit een aantal symptomen die niet toevallig samen voorkomen en daarom een syndroom vormen. Met uitzondering van de geheugenstoornissen delen niet alle patiënten alle symptomen. Er zijn ook verschillen in de ernst waarmee bepaalde symptomen zich bij verschillende patiënten manifesteren. De belangrijkste neuropsychologische stoornissen worden overlopen. Geheugenstoornissen Korsakoffpatiënten vergeten dingen waarvan het weinig waarschijnlijk is dat iemand ze vergeet. Sinds het ontstaan van hun ziekte onthouden zij nauwelijks nieuwe ervaringen, feiten uit de actualiteit of mensen waar ze mee in contact zijn gekomen. In het jargon spreekt men van anterograde amnesie. Vrijwel steeds is er ook geheugenverlies voor de periode net voor het ontstaan van Wernicke. Deze periode strekt zich uit over enkele dagen, weken, maanden en soms zelfs enkele jaren. Vroegere herinneringen blijven relatief goed bewaard. Bij deze vorm van geheugenverlies spreekt men over retrograde amnesie met een temporele gradiënt. Het onmiddellijk geheugen van de Korsakoffpatiënt functioneert doorgaans prima. Hij kan vlot een telefoonnummer herhalen of een gesprek voeren. Nadien wordt echter veel vergeten. Ondanks de ernstige geheugenproblemen beschikken patiënten over een impliciet leervermogen. Zij leren bepaalde vaardigheden en procedures relatief gemakkelijk aan. De geleerde vaardigheid blijft bovendien voor lange tijd behouden maar de patiënt vergeet wel waar, wanneer en hoe hij dat geleerd heeft. Desoriëntatie Dit symptoom is een rechtsreeks gevolg van de anterograde amnesie en betekent dat de patiënt zich moeilijk kan oriënteren in tijd en ruimte. De Korsakoffpatiënt slaagt er nauwelijks in te onthouden welk 2

3 jaar of welke maand het op dat ogenblik is. Evenmin kan hij zijn weg onthouden in een nieuwe onbekende omgeving en loopt het risico te verdwalen. Confabulatie Sommige Korsakoffpatiënten vertellen verhalen die niet of niet helemaal overeenkomen met reële gebeurtenissen. Feiten worden in een verkeerde context geplaatst of de confabulatie is een vervormde of verfraaide weergave van de werkelijke gebeurtenissen. Door het logisch en coherent karakter komen de vertelsels echter geloofwaardig over. Confabulaties mogen niet beschouwd worden als doelbewuste pogingen om de geheugenstoornis te camoufleren. De patiënt beleeft de herinneringen als echt en confabuleert ook in situaties waarin hem dat nadeel oplevert. Confabulaties kunnen een waanachtig karakter hebben. Af en toe zijn ze inhoudelijk bizar of paranoïde, maar in vergelijking met een psychotische waan blijken ze opmerkelijk minder consistent en beter corrigeerbaar. Gebrek aan ziekte-inzicht Korsakoffpatiënten zijn zich nauwelijks bewust van de ernstige geheugenproblemen en de beperkingen die dit met zich meebrengt op vlak van zelfstandig wonen en werken. Motivationeel deficit Typerend voor het gedrag van de Korsakoffpatiënt is apathie, initiatief- en interesseverlies. Vrije tijd brengt hij probleemloos al zittend aan een tafel door, zonder meer. Deze gedragsverandering is vaak erg opvallend voor familieleden of goede vrienden die de patiënt reeds langer kennen. Planning- en organisatiestoornissen Complexe opdrachten waarbij moeilijk kan teruggegrepen worden naar gekende oplossingen of aangeleerde routines voert de Korsakoffpatiënt vaak chaotisch en ongeorganiseerd uit. Mogelijk vergeet hij ook cruciale deelstappen of weet hij niet meer precies wat het doel van de actie is. OBSERVATIE KORSAKOFF Als de symptomen van Wernicke gestabiliseerd zijn en de patiënt buiten levensgevaar is, verwijst men hem vanuit het algemeen ziekenhuis vaak door naar een observatiedienst voor organische psychiatrie (OP). De doelstellingen van de observatieperiode zijn meerledig. Samen met de voortgezette lichamelijke stabilisatie worden de ernst van de symptomen en de resterende mogelijkheden ingeschat. De patiënt volgt ergotherapie, bewegingstherapie en realiteits- en oriëntatietraining (zie verder). Eventuele sociale en financiële problemen (bijv. huisvesting, schulden, ) worden opgevolgd door de sociale dienst. Indien dit nodig geacht wordt, dient de sociaal werker een verzoekschrift tot aanstelling van een voorlopige bewindvoerder in bij de Vrederechter. Dit is een belangrijke beschermingsmaatregel voor de patiënt die omwille van zijn cognitieve stoornissen geen verantwoordelijkheid meer kan dragen over zijn sociaal-administratieve en financiële situatie. Uiteindelijk zal het multidisciplinair team van de observatieafdeling de verzamelde gegevens integreren tot een gefundeerd advies aan de patiënt en/of zijn omgeving. Een opname in een gespecialiseerde dienst voor geheugenrehabilitatie zoals RKS kan hieruit voortvloeien. Dit is echter afhankelijk van meerdere factoren, zoals de resterende leerbaarheid, de motivatie, de mate van desoriëntatie en het globale zelfzorgvermogen. WAT IS REHABILITATIE? In een algemene definitie zou men rehabilitatie kunnen omschrijven als een proces waarin activiteiten plaatsvinden die erop gericht zijn iemand met psychosociale of psycho-organische beperkingen te helpen diens levenskwaliteit en zelfzorgvermogen zo groot mogelijk te 3

4 laten zijn, om zowel persoonlijk als maatschappelijk in tevredenheid te kunnen functioneren in woon-, werk- en andere milieus van keuze. Twee belangrijke aspecten in deze definitie geven goed aan wat rehabiliteren precies is. Enerzijds zijn er de feitelijke beperkingen (bijv. geheugenstoornissen) en anderzijds zijn er de gevolgen van die beperkingen of de veranderingen die deze beperkingen met zich meebrengen in een dagelijkse en beroepsmatige context. De kerngedachte achter rehabilitatie is dat ondanks de blijvende of onbehandelbare aard van de functiestoornissen er strategieën zijn om de hinderlijke gevolgen daarvan te compenseren. Toegepast op de situatie van de Korsakoffpatiënt mag men stellen dat de gevolgen van de geheugenstoornis bijzonder uitgebreid zijn. Vrijwel geen enkel levensdomein blijft onaangetast. De consequenties zijn voelbaar op vlak van beroepsuitoefening en financiële zelfstandigheid. De meeste Korsakoffpatiënten zullen nooit meer in staat zijn hun vroeger werk te hervatten. En wat hun financiën betreft, verliezen patiënten het overzicht over inkomsten en uitgaven, vergeten betalingen te verrichten of verliezen hun uitkering door een administratieve blunder. Zij ondervinden ook problemen in het dagelijkse en het sociale leven. Allerlei afspraken en huishoudelijke taken worden immers gewoonweg vergeten of uitgesteld (en dan vergeten). Een alcoholprobleem versterkt deze effecten nog en het resultaat is een gevaarlijke verwaarlozingstoestand. De patiënt is voorlopig niet meer in staat om zelfstandig te functioneren. Tijdens de opname worden vele verantwoordelijkheden overgenomen door het begeleidend personeel, de sociale dienst, de voorlopige bewindvoerder en/of de familie. Voor een aantal van deze verantwoordelijkheden is dit een tijdelijke situatie. De bedoeling van de rehabilitatie is immers om de afhankelijkheid van derden te verkleinen door compenserend gedrag en nieuwe vaardigheden aan te leren. Hoe kan de Korsakoffpatiënt afspraken nakomen, huishoudelijke taken vervullen of tijdig boodschappen doen? Hoe kan hij antwoorden krijgen op de vragen die hem steeds opnieuw bezighouden? En vooral, hoe krijgt hij deze dingen allemaal voor mekaar zonder telkens opnieuw beroep te moeten doen op begeleiding, vrienden of familie? Bij het doorlopen van het rehabilitatieprogramma krijgt elke patiënt uitgebreid de gelegenheid om zich te oefenen in deze opdrachten. Belangrijk is dat er zo weinig mogelijk gewerkt wordt volgens een gissen en missen strategie. Dezelfde opdracht telkens opnieuw laten mislukken in de veronderstelling dat de patiënt er iets uit leert, werkt niet. Korsakoffpatiënten leren nauwelijks uit de fouten die zijn maken omdat de consequenties van die fouten zo dikwijls uitgesteld zijn. Als je een rekening vergeet te betalen, dan krijg je de reactie in het beste geval pas enkele dagen of weken nadien. Daarbij hebben vele patiënten faalangst en voelen zich onveilig. Ze vermijden nieuwe opdrachten en stellen zich erg afhankelijk op. Als deze personen dan toch gemotiveerd worden om iets te ondernemen en het gevolg is een directe mislukking, mag niet verwacht worden dat zij hier constructief mee omgaan maar wél dat de passiviteit versterkt wordt. Het alternatief is om de patiënt gedoseerd en stapsgewijs te laten kennismaken met de nieuwe mogelijkheden, waarbij elke stap gekenmerkt is door een hoge slaagkans. Onmiddellijke en positieve feedback mag niet ontbreken. De onmiddellijkheid van de positieve versterking is cruciaal, want men mag niet van de Korsakoffpatiënt verwachten dat hij de ruime tijdspanne tussen gedrag en gevolg kan overbruggen met zijn defecte geheugen. Dit basisprincipe sluit inhoudelijk dicht aan bij wat men doorgaans bedoelt met een supportieve benadering. 4

5 Verder dient het realiteitsoriënterend klimaat op de afdeling benadrukt te worden. De Korsakoffpatiënt is zich niet altijd bewust van bepaalde feitelijkheden in zijn huidige situatie of in zijn recente verleden. Niet alleen denkt hij soms in een ander jaar te leven dan de meeste andere mensen, ook is hij er mogelijk van overtuigd dat hij helemaal hersteld is en dat hij spoedig zijn werk zal hervatten. En hoe zat het ook al weer met die echtscheiding? De realiteitsoriënterende houding betekent dat de Korsakoffpatiënt juist geïnformeerd wordt over deze en andere feiten, ook al is die informatie soms pijnlijk of droevig. Het betekent ook dat confabulatoire ideeën en overtuigingen waar mogelijk gecorrigeerd worden. Hoewel de patiënt zich hier niet altijd gelukkiger door zal voelen, moet het hem uiteindelijk wel in staat stellen verantwoordelijker en zelfstandiger te functioneren. Als de stoornissen zo ernstig zijn dat deze laatste doelstelling geen optie meer vormt en de patiënt steeds opnieuw alles vergeet, is de realiteitsbenadering mogelijk niet meer aangewezen en alleen maar pijnlijk en confronterend. GEHEUGENREVALIDATIE De rehabilitatie bij de Korsakoffpatiënt richt zich in een eerste fase op de geheugenproblemen en meer specifiek op de gevolgen daarvan in het dagelijkse leven. Er bestaan meerdere behandelstrategieën voor geheugenstoornissen, maar niet elke strategie is even aangewezen bij om het even welke subgroep patiënten. Eén van de meest voor de hand liggende en vaak uitgeprobeerde strategie is de functionele geheugentraining. Hiermee trachtte men de algemene werking van het geheugen te verbeteren. Maar al snel bleek dat de typische geheugenoefeningen en spelletjes enkel taakspecifieke effecten opleverden. Van globale geheugenverbetering was geen sprake. In een klassiek experiment leerde men een geheugenpatiënt reeksen willekeurige cijfers onthouden. Na een 100-tal sessies kon hij meer dan 30 cijfers onmiddellijk herhalen. Echter, toen men de cijfers door letters, woorden of namen verving, viel zijn prestatie radicaal terug naar het beginniveau. Om deze reden maakt functionele geheugentraining nu geen kerndeel meer uit van de moderne benadering. Voor zover het de bedoeling is bepaalde taakspecifieke effecten te bereiken, blijft deze strategie natuurlijk erg zinvol. Een tweede invalshoek om het geheugen te verbeteren is het aanleren van interne strategieën. Hierbij leert men geheugenpatiënten aan om op een andere manier met informatie om te gaan, namelijk door beter waar te nemen en informatie te visualiseren, te herhalen, te associëren en/of te ordenen. Interne geheugenstrategieën zijn effectief bij personen die voldoende inzicht hebben in hun milde geheugenproblemen. Dit is echter niet het geval bij Korsakoffpatiënten, die meestal geen of enkel een beperkt inzicht hebben in hun ernstige geheugenproblematiek. Meer geschikt voor Korsakoffpatiënten is de toepassing van externe strategieën. Het gebruik van geheugenondersteunende hulpmiddelen zoals agenda s, notities en indexen staat hier centraal. Hiermee beoogt men niet het geheugen op zich te verbeteren maar wél de patiënt voor de geheugenproblemen te leren compenseren door het gebruik van hulpmiddelen. De eerste fase van de behandeling op RKS is gebaseerd op deze externe strategie. DE AGENDA ALS GEHEUGEN- PROTHESE Vanaf zijn of haar eerste dag op RKS krijgt elke nieuwkomer een agenda. De bedoeling is dat de patiënt de agenda leert hanteren als een geheugenprothese, als een hulpmiddel om een aantal nadelige effecten van de geheugenstoornis te verminderen. De agenda zal hem uiteindelijk in staat 5

6 stellen afspraken na te komen en antwoorden op belangrijke vragen te vinden zonder het telkens opnieuw te moeten vragen. Maar voor het zover is moet er een leerproces plaatsvinden. Korsakoffpatiënten gebruiken de agenda aanvankelijk zoals zij dat vroeger zouden gedaan hebben. Ze houden geen rekening met de ernstige amnesie. Gedurende de eerste verblijfsweken op RKS leert de patiënt dat hij zijn agenda altijd bij zich moet hebben. Het therapeutisch-verplegend personeel neemt deze taak voornamelijk op zich en stimuleert op verschillende manieren dit gedrag. Een persoon attent maken op het feit dat hij zijn agenda vergeet, een afspraak plannen of terloops informeren welke activiteit geprogrammeerd is volgens de agenda, zijn maar enkele voorbeelden van de vele doelgerichte interacties. Terzelfdertijd wordt in de realiteits- en oriëntatietraining (ROT) de inhoud en het gebruik van de agenda aangeleerd. Begeleide en concrete oefeningen in het opzoeken van informatie helpen om het agendagebruik steeds beter in de vingers te krijgen. Behalve dit trainingsaspect maakt ook de verantwoording van de therapieën en dus het werken rond ziekteinzicht en motivatie deel uit van de ROT. Patiënten leren niet alleen hoe zij de agenda best gebruiken maar ook waarom. Elke ROT-sessie begint daarom met uitleg over het syndroom van Korsakoff, over geheugenstoornissen en over de relatie met problematisch drinken. Belangrijk voor het leerproces is dat de patiënt tijdens de ROT niet passief blijft maar zijn ziekte ook zélf leert verwoorden. Meestal zijn vele herhalingen van hetzelfde onderwerp noodzakelijk om een aanvaardbaar resultaat te verkrijgen. En natuurlijk vindt de patiënt ook in zijn agenda terug wat hij moet weten over zijn ziekte. HET HORLOGE MET DATUM Het is onmogelijk om een agenda goed te gebruiken als je gedesoriënteerd bent in de tijd, als je niet weet welke dag of welke maand het is. Daarom heeft de Korsakoffpatiënt een tweede hulpmiddel nodig, namelijk een horloge met dag- en datumvermelding. Toch moet ook aan het gebruik van het horloge een zekere mate van oefening verbonden worden. Sommige patiënten gokken steeds naar de datum of gaan er ten onrechte van uit dat de bladzijde waarop ze de agenda openslaan altijd de juiste is. Het aflezen van de datum wordt daarom samen ingeoefend met het opzoeken van afspraken in de agenda. De bedoeling is dat het raadplegen van de datum alvorens de agenda open te slaan een automatisme wordt. ALARMTRAINING De vaardigheid om informatie op te zoeken in de agenda levert nog geen garantie dat de patiënt ook daadwerkelijk aanwezig zal zijn op een afspraak. Sommige patiënten vergeten immers regelmatig hun agenda in te kijken. Als dit het probleem is, biedt alarmtraining soms een uitweg. Hierbij wordt gebruik gemaakt van het alarm op het horloge. De bedoeling is dat de patiënt in de agenda leert kijken als hij het alarm hoort en onmiddellijk opzoekt wat er van hem verwacht wordt. Om hem dit aan te leren want gewoonweg vertellen is niet voldoendewordt een trainingsprogramma opgesteld waarbij het alarm meermaals per dag in werking treedt. Een personeelslid zorgt ervoor steeds in de buurt te zijn op het alarmtijdstip om de reactie van de patiënt te observeren en indien nodig bij te sturen. In een laatste fase leert de patiënt hoe hij zijn alarm zelf kan instellen zodat hij daarvoor niet meer afhankelijk is van het begeleidend personeel. 6

7 ROUTETRAINING Korsakoffpatiënten hebben over het algemeen geen motorische beperkingen die hen verhinderen zich te verplaatsen over langere afstanden. Wél ondervinden zij in een nieuwe omgeving ernstige moeilijkheden om de weg te vinden. Desoriëntatie in ruimte is dan ook één van de meest beperkende gevolgen van de geheugenstoornis. En dit verklaart waarom routetraining een wezenlijk aspect van de behandeling op RKS uitmaakt. Patiënten leren op basis van hun impliciete leermogelijkheden bepaalde routes aan en leren daarbij gebruikmaken van aangepaste hulpmiddelen. Om deel te nemen aan specifieke therapieën (ergotherapie, muziektherapie, bewegingstherapie, ) of om bepaalde medische onderzoeken te ondergaan, moet de Korsakoffpatiënt in staat zijn zich te verplaatsen naar de juiste locaties. Bepaalde routes binnen het domein van de instelling worden daarom grondig ingeoefend. De patiënt leert herkenningspunten (bijv. bruine zitbank) identificeren en bij elk herkenningspunt de juiste spatiële reactie (bijv. rechts afslaan) stellen. Opmerkelijk is dat de zwaarst geheugengestoorde patiënten de route na een tijdje wel kunnen lopen maar vooral in andere context nog steeds niet kunnen navertellen hoe de route moet gelopen worden. Deze personen beweren dan ook wel eens de weg niet te kennen als ze zich naar een bepaalde therapie willen begeven. In zo n geval verzekert een personeelslid hen dat ze de route wel kennen en stimuleert hen te vertrouwen op hun impliciet geheugen. Deze reactie is natuurlijk enkel therapeutisch te verantwoorden als de route wel degelijk kan gelopen worden. Als de agendawerking voldoende betrouwbaar verloopt, en dat kan meerdere weken in beslag nemen, komt routetraining buiten het domein aan de orde. Tot dan beperkte de wereld van de Korsakoffpatiënt zich tijdelijk tot de afdeling en het omliggend domein. Nu zal hij, gewapend met hulpmiddelen, terug zijn eerste stappen zetten in de buitenwereld. De patiënt leert nu onder begeleiding een route aan met het openbaar vervoer. Het specifieke hulpmiddel is een routebeschrijving in kaartjessysteem waarop de bestemming en de cruciale herkenningspunten (bijv. gele huis = volgende halte afstappen) staan vermeld. Vanaf het moment dat de route goed gekend is, wordt de patiënt er alleen op uitgestuurd met gevarieerde opdrachten die hij in zijn agenda terugvindt. Zo leert hij de agenda hanteren in verschillende situaties. Na een tijdje wordt de routetraining uitgebreid naar andere bestemmingen en met complexere opdrachten. Behalve zich leren oriënteren in de omgeving, gebruikmaken van het openbaar vervoer en hanteren van hulpmiddelen, dient de routetraining nog een andere belangrijk doel. Namelijk, te weten komen hoe de patiënt met alcohol zal omgaan als een gelegenheid zich voordoet? Dit aspect van de behandeling komt verder in de tekst aan bod. TAKEN STAPSGEWIJS Korsakoffpatiënten ondervinden vaak moeilijkheden bij het uitvoeren van taken die meerdere deelhandelingen in een juiste volgorde vereisen. Een rommelige kamer opruimen of een maaltijd bereiden eindigt dan in een frustrerend en chaotisch gebeuren zonder resultaat. In deze betekenis spreekt men van plannings- en organisatiestoornissen. Tijdens de therapie taken stapsgewijs leert de patiënt hoe hij complexe opdrachten succesvol kan volbrengen met een structurerend hulpmiddel. Elke taak of opdracht kan immers ontleed worden in een reeks opeenvolgende deelhandelingen. Als de afzonderlijke stappen vervolgens in 7

8 een bruikbare boekjesvorm worden gegoten ontstaat het geschikte hulpmiddel. PERSOONLIJKE INFORMATIE Als je niet op de hoogte bent van belangrijke feiten uit het verleden is het soms onmogelijk om bepaalde gebeurtenissen in het heden te begrijpen. Dat is zo ongeveer wat de Korsakoffpatiënt elke dag overkomt. Ben ik gescheiden? Hoe zit het met mijn kinderen? Hoe ben ik hier terechtgekomen? Moet ik niet gaan werken? Dit zijn maar enkele voorbeelden van vragen en twijfels waar de patiënt soms dagelijks mee worstelt. En soms gaat die onwetendheid samen met storend vraaggedrag, confabulaties rond het thema of andere onaangepaste reacties. Eens de agendawerking op punt staat kan deze informatie in principe in de agenda worden verwerkt. Maar deze strategie volstaat haast nooit om patiënt s onwetendheid en het bijhorende gedrag weg te nemen. De informatie moet niet enkel in de agenda gebracht worden maar ook deels in het gedrag. De patiënt moet minimaal weten dat de agenda informatie over een bepaald onderwerp bevat. Daarom worden belangrijke feiten expliciet aangeleerd tijdens ROT. Dit gebeurt gradueel via kleine hoeveelheden informatie die de patiënt leert memoriseren aan de hand van vraag-en-antwoord oefeningen. Vaak zijn vele herhalingen noodzakelijk. Hoewel de Korsakoffpatiënt in deze ideale omstandigheden nog nieuwe kennis kan opdoen, blijft hij uiteindelijk toch minder flexibel in het gebruiken van die kennis. Of hij enkele weken later nog zal weten dat zijn huis verkocht is, hangt af van de formulering, de plaats en het tijdstip van de vraagstelling. OMGAAN METALCOHOL Een alcoholgeschiedenis ligt vrijwel steeds aan de basis van de Korsakoffproblematiek en vormt een noodzakelijk aandachtspunt tijdens de behandeling op RKS. Het doel van de rehabilitatie is een alcoholvrij leven. Maar dikwijls bestaat er een spanningsveld tussen het behandelend team en de patiënt die nog gelooft in gecontroleerd drinken. Soms wordt het alcoholprobleem zelfs geminimaliseerd of ontkend en wordt het aandeel ervan in de huidige situatie helemaal niet ingezien. De opname overkomt de Korsakoffpatiënt. Het initiatief wordt steeds door anderen genomen, gedwongen door de ernst van de verwaarlozingstoestand. Het gevolg hiervan is dat er bij vele patiënten op dat moment geen expliciete hulpvraag of wens tot verandering bestaat. De eerste stap is daarom gericht op motivatiebevordering : inzien dat er een probleem is en later de bereidheid vergroten om niet meer te drinken. Omgaan met alcohol is een continue bekommernis gedurende het hele rehabilitatieproces. Al tijdens de allereerste ROT wordt het verband tussen alcohol, geheugenstoornissen en de huidige opname gelegd. De hulpverlener neemt een authentiek begrijpende en vooral geen culpabiliserende houding aan. De bedoeling is immers openheid rond het onderwerp te creëren en dat kan niet als je de patiënt in een defensieve positie dwingt tevens een rol waarin hij vaak al veel ervaring heeft opgedaan en erg goed is geworden. Het ter sprake brengen van het verband tussen het alcoholprobleem, de opname en de geheugenstoornissen leidt in praktijk tot uiteenlopende reacties. Personen reageren verontwaardigd, vol goede voornemens of ontkennend en vermijdend. Het alcoholverleden mag echter nooit uitgroeien tot een chronisch strijdpunt. Zinloze ja/nee-discussies monden onherroepelijk uit in een ernstige vertrouwensbreuk. De patiënt moet niet toegeven dat hij teveel gedronken heeft en je kan hem dit nooit opleggen. Soms lijkt precies die verbale toegeving een probleem 8

9 en toont de patiënt zich op andere vlakken meer gemotiveerd. Motivatie is duidelijk een rekbaar en dynamisch begrip met vele facetten. Tijdens gesprekken met de patiënt en/of zijn familie wordt zo veel mogelijk gedetailleerde informatie verzameld over het vroegere drinkpatroon. Wat en hoeveel werd waar en wanneer gedronken? Hoe zouden we een terugval kunnen opmerken? Zijn er ooit pogingen ondernomen om het drinken te verminderen? Welke en met welk resultaat? Antwoorden op dergelijke vragen brengen meestal bepaalde rituelen, uitlokkende stimuli en persoonlijke risicosituaties aan het licht, op basis waarvan de therapeutische interventies individueel worden afgestemd. Vanuit het gedragsanalytisch referentiekader op RKS wordt alcoholafhankelijkheid als een aangeleerd en contextueel gebonden gedrag beschouwd. Bepaalde situaties of contexten waarin drinken versterkt werd, verwerven een speciale controle over dat gedrag en de bijhorende subjectieve ervaringen. Het doorbreken van deze relaties tussen omgeving en gedrag vormt een therapeutische opdracht. Dit gebeurt onder andere via exposuretherapie waarbij de persoon in contact gebracht wordt met de uitlokkende stimuli en waarbij het optreden van de respons ( drinken ) via preventieve maatregelen belemmerd wordt. Op RKS wordt zelden psycho-educatief of inzichtgevend gewerkt met het alcoholprobleem. De patiënt leert zelf weinig tot niets over risicosituaties, tolerantie of cravingreacties. De reden hiervoor is dat de begrippen voor de Korsakoffpatiënt meestal veel te abstract en moeilijk te vatten zijn. En hoewel hij er na vele herhalingen in zou slagen meerdere elementen te onthouden, betekent dat nog niet dat er sprake is van inzicht of dat het zijn gedrag kan beïnvloeden in een andere context. De individuele routetraining buiten het domein vormt een cruciale fase in het behandelingsproces. De patiënt heeft al vele begeleidingsgesprekken over het onderwerp achter de rug, maar nu wordt hij voor het eerst sinds zijn opname geconfronteerd met feitelijke gelegenheden om te drinken. Elke route wordt grondig voorbereid met de nodige preventieve maatregelen. Niet drinken is één van de belangrijkste slaagcriteria van de opdracht. Om de patiënt te helpen bij het weerstaan aan de verleiding volgt na de route een aangekondigde alcoholtest. Toch is een waarschuwing hier op zijn plaats. Het is erg belangrijk om de objectieve alcoholtest steeds als een therapeutisch hulpmiddel te gebruiken. Een repressieve of politionele sfeer dient immers geen enkele behandeldoelstelling. Een positief resultaat leidt ook niet automatisch tot sanctie of bestraffing. Wél stelt zich de vraag hoe dit gebeurd is en wat er kan gedaan worden om hetzelfde een volgende keer te voorkomen. Een negatieve alcoholtest is altijd een reden voor verdere aanmoediging. De route-opdrachten worden na verloop van tijd steeds complexer en gevarieerder, afhankelijk van de resterende mogelijkheden. Er wordt een exposureeffect nagestreefd door de patiënt in situaties te brengen die vroeger geassocieerd waren met drinken. Een cafébezoek, een stadswandeling op een zonnige namiddag of een stresserende situatie maken dan bijvoorbeeld deel uit van de opdracht. Sommige patiënten halen voordeel uit medicamenteuze ondersteuning. Vooral disulfiram (Antabuse ), met de gekende misselijkheid en flush-reactie, blijkt extra bescherming te kunnen bieden. Voorwaarde is wel dat dit in overleg met de patiënt gebeurt. Antabuse wordt meestal tijdelijk gebruikt om een periode met terugvalrisico te overbruggen. BEWEGINGS- EN ERGOTHERAPIE Beide therapieën lopen vrijwel continu doorheen het programma. De precieze inhoud is afhankelijk van de disciplinespecifieke doelstellingen maar sluit daarnaast formeel aan bij de 9

10 afdelingswerking. Dit betekent bijvoorbeeld dat het gebruik van hulpmiddelen ook tijdens deze activiteiten gestimuleerd en ingeoefend wordt. Voor informatie over psychomotorische therapie bij Korsakoffpatiënten wordt verwezen naar De Vroede (2001). RKW KORSAKOFF WOONGROEP Onvermijdelijk stelt zich op een bepaald moment de vraag naar het toekomstperspectief. Het verblijf op RKS is immers altijd tijdelijk. Bij een succesvolle behandeling ontwikkelt de patiënt steeds meer zelfstandigheid en verantwoordelijkheid waardoor hij mogelijk in aanmerking komt voor een zelfstandige woonvorm zoals beschut wonen. Ervaring leert echter dat de directe overgang van een residentiële setting (RKS) naar zo n zelfstandige woonvorm voor vele patiënten te abrupt is. Teveel verandering leidt tot allerlei aanpassingsproblemen die van op afstand moeilijk corrigeerbaar zijn. Daarom werd geopteerd om binnen het kader van de afdeling te starten met een woongroep die de naam RKW of Rehabilitatie Korsakoff Woongroep meekreeg. De tweede verdieping van het gebouw werd ingericht om een kleine groep patiënten zelfstandiger te laten functioneren. Deze localisatie schept voldoende ruimtelijke afstand tussen RKW en het gewone afdelingsgebeuren maar bevindt zich tegelijk helemaal binnen het actieterrein van de RKS-begeleiding. De RKW-bewoner draagt verantwoordelijkheid voor vele taken die daarvoor begeleid werden door het afdelingspersoneel. Op tijd opstaan, je ontbijt verzorgen, tijdig aanwezig zijn op de juiste therapie, niet alle koffie op één dag verbruiken, je lichaamshygiëne zelfstandig onderhouden of de keuken poetsen na gebruik, het moet nu allemaal gebeuren zonder onmiddellijke stimulatie en feedback. Qua opvatting is RKW nog steeds een behandelingsafdeling, dus niet zomaar een testlaboratorium om te evalueren of iemand in aanmerking komt voor een zelfstandige woonvorm. De RKWbewoner krijgt nog steeds gelegenheid om te leren. Alleen is het afdelingspersoneel minder maar wel selectiever aanwezig om bepaalde vaardigheden aan te leren of moeilijkheden bij te sturen. HET LEVEN NA RKS EN RKW De meeste Korsakoffpatiënten zullen blijvend een of andere vorm van begeleiding nodig hebben. Maar dat betekent niet dat er geen belangrijke verschillen zouden bestaan in het type zorg dat moet geboden worden. De keuze voor een bepaald toekomstperspectief is een ingewikkeld gebeuren dat al vroeger in het therapeutisch proces moet plaatsvinden. De bedoeling is immers de patiënt zo goed mogelijk voor te bereiden op zijn toekomstige leefomgeving. En dat kan thuis zijn, een home, een project beschut wonen of nog een andere woonvorm. Steeds zijn meerdere partijen betrokken bij deze keuze, waaronder de patiënt, zijn familie en het behandelend team. Op grond van haar deskundigheid en ervaring met de patiënt geeft het team vaak een doorslaggevend advies. Er zal rekening gehouden worden met de uniciteit van elke patiënt die met zijn specifieke interesses, handicaps en vaardigheden een nieuwe thuis moet vinden. Zoals reeds vermeld komen sommige patiënten in aanmerking voor een zelfstandige woonvorm. Beschut wonen of terugkeer naar de thuissituatie, al dan niet gecombineerd met tijdelijke of langdurige daghospitalisatie op RKS, het behoort allemaal tot de mogelijkheden. Andere patiënten bezitten de vaardigheden om zelfstandig te leven niet meer. In dat geval wordt een aangepaste residentiële verblijfplaats gezocht. De intensiteit van de begeleiding, het activiteitenaanbod, de vroegere woonplaats van de patiënt en zijn leeftijd, al deze variabelen leveren hun 10

11 bijdrage in de keuze voor een bepaalde ontslagplaats. EPILOOG Werken met Korsakoffpatiënten stelt bijzondere eisen. Een gemotiveerd en deskundig team is nodig om de continuïteit en de effectiviteit van het behandelingsprogramma te verzekeren. Tact, geduld en doorzettingsvermogen helpen de noodzakelijke vertrouwensrelatie met de patiënt opbouwen. Vertrouwen als basis van de therapeutische relatie kwam tot dusver niet expliciet aan bod maar is daarom niet minder belangrijk. Erkenning en respect van het personeel naar de patiënt creëert bij deze laatste een bereidheid om dingen te aanvaarden. En dat is nodig, omdat de Korsakoffpatiënt door zijn ziekte bepaalde implicaties van zijn ziekte niet zelf kan inzien. Hij kan enkel vertrouwen op de deskundigheid van hulpverlener. Werken met Korsakoffpatiënten is echter vooral boeiend en verrijkend. Het leert ons hoe de continuïteit in het menselijk denken en de grote flexibiliteit van het menselijk gedrag afhankelijk zijn van enkele neuronen. Het leert ons om op een bepaalde manier te kijken naar gedrag en vooral naar de contextafhankelijkheid van dat gedrag. En het stimuleert steeds opnieuw onze creativiteit en wetenschappelijkheid om voor deze mensen een kwaliteitsvolle zorg te verlenen, steeds vanuit de overtuiging dat dit een fundamenteel recht is van alle mensen. Experimental Neuropsychology, 7 : De Deyn, P.P., Thiery, E., & D Hooghe, R. (2003). Memory, Basic Concepts, Disorders and Treatment. Acco Leuven. De Vroede, L. (2001). Psychomotorische therapie bij patiënten met het syndroom van Korsakoff. In : Probst, M., & Bosscher, R.J. (Red.), Ontwikkelingen in de psychomotorische therapie (pp ). Cure & Care Publishers. Scheiris, J., Thiery, E., De Deyn, P.P., & Van Hove, H. (red.) (2003). Geheugenstoornissen : revalidatie en psychosociale zorg. Acco Leuven. Sidman, M. Coercion and its fallout. Boston : Authors Cooperative Inc., LITERATUUR Butters, N., & Cermak, L.S. (1980). Alcoholic Korsakoff s syndrome: An information processing approach to amnesia. New York: Academic Press. Butters, N. (1985). Alcoholic Korsakoff s syndrome : Some unresolved issues concerning etiology, neuropathology and cognitive deficits. Journal of Clinical and.. 11

12 12

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Slecht nieuws goed communiceren

Slecht nieuws goed communiceren Slecht nieuws goed communiceren M A N U K E I R S E F A C U L T E I T G E N E E S K U N D E, K U L E U V E N Waarheid is een van de meest krachtige medicamenten waarover men beschikt, maar men moet nog

Nadere informatie

Werkstuk Biologie Dementie

Werkstuk Biologie Dementie Werkstuk Biologie Dementie Werkstuk door een scholier 1045 woorden 22 december 2003 5,3 40 keer beoordeeld Vak Biologie Wat is dementie: Vanuit het Latijn vertaald betekent dementie letterlijk ontgeestelijk-zijn.

Nadere informatie

Doorbreek je belemmerende overtuigingen!

Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Herken je het dat je soms dingen toch op dezelfde manier blijft doen, terwijl je het eigenlijk anders wilde? Dat het je niet lukt om de verandering te maken? Als

Nadere informatie

weken na het ontstaan van het hersenletsel niet zinvol is. Geheugen Het is aangetoond dat compensatietraining (het aanleren van

weken na het ontstaan van het hersenletsel niet zinvol is. Geheugen Het is aangetoond dat compensatietraining (het aanleren van Richtlijn Cognitieve revalidatie Niveau A (1) Het is aangetoond dat.. Aandacht Het is aangetoond dat aandachtstraining gedurende de eerste 6 weken na het ontstaan van het hersenletsel niet zinvol is. Geheugen

Nadere informatie

Aandacht voor alcohol

Aandacht voor alcohol Aandacht voor alcohol T +32(0)89 32 50 50 F +32(0)89 32 79 00 info@zol.be Campus Sint-Jan Schiepse bos 6 B 3600 Genk Campus Sint-Barbara Bessemerstraat 478 B 3620 Lanaken Medisch Centrum André Dumont Stalenstraat

Nadere informatie

Ouderenpsychiatrie Maarsheerd

Ouderenpsychiatrie Maarsheerd Centrum voor Neuropsychiatrie Ouderenpsychiatrie Maarsheerd Specialistische hulp aan mensen met een Niet Aangeboren Hersenletsel Kliniek en deeltijdbehandeling Informatie Informatie voor verwijzers voor

Nadere informatie

Motiveren om te leren

Motiveren om te leren Motiveren om te leren Een succesvol opleidingsbeleid is afhankelijk van verschillende factoren. De keuze van een goede opleidingsaanbieder speelt een rol, net zoals een grondige behoeftedetectie en de

Nadere informatie

Aandacht voor alcohol

Aandacht voor alcohol Aandacht voor alcohol Paaz/Tepsi T +32(0)89 32 50 50 F +32(0)89 32 79 00 info@zol.be Campus Sint-Jan Schiepse bos 6 B 3600 Genk Campus Sint-Barbara Bessemerstraat 478 B 3620 Lanaken Medisch Centrum André

Nadere informatie

Ergotherapie bij Parkinsonpatiënten ALGEMENE AANDACHTSPUNTEN BIJ DE BEHANDELING

Ergotherapie bij Parkinsonpatiënten ALGEMENE AANDACHTSPUNTEN BIJ DE BEHANDELING Ergotherapie bij Parkinsonpatiënten ALGEMENE AANDACHTSPUNTEN BIJ DE BEHANDELING Observatie Beperkingen komen vaak voor bij volgende motorische activiteiten: Transfers Houding Reiken en grijpen Balans Stappen

Nadere informatie

Topklinisch Centrum voor Korsakov. en alcoholgerelateerde cognitieve stoornissen. Informatie voor verwijzers

Topklinisch Centrum voor Korsakov. en alcoholgerelateerde cognitieve stoornissen. Informatie voor verwijzers Topklinisch Centrum voor Korsakov en alcoholgerelateerde cognitieve stoornissen Informatie voor verwijzers Via deze folder willen wij u graag nader kennis laten maken met de behandelmogelijkheden van het

Nadere informatie

Wernicke-Korsakov? Bart Schepers Genk, 6 september 2018

Wernicke-Korsakov? Bart Schepers Genk, 6 september 2018 Korsakov, Korsakovdementie of syndroom van Wernicke-Korsakov? Bart Schepers Genk, 6 september 2018 INHOUD Deel 1: Het syndroom van Wernicke-Korsakov: het ziektebeeld anno 2018 Deel 2: Aanpak en behandelstrategieën

Nadere informatie

Als wij dit soort vragen stellen dan gaan wij uit van de talenten en mogelijkheden van cliënten.

Als wij dit soort vragen stellen dan gaan wij uit van de talenten en mogelijkheden van cliënten. Hand-out Workshop oplossingsgericht gesprekvoeren. Wat is oplossingsgericht werken? Volgens Mahlberg&Sjöblom (2011) wordt er over het algemeen uit gegaan van een probleem gerichte benadering. Een probleem

Nadere informatie

Gedragsverandering: Doen en blijven doen, Over motivatie en weerstand.

Gedragsverandering: Doen en blijven doen, Over motivatie en weerstand. Gedragsverandering: Doen en blijven doen, Over motivatie en weerstand. Theoretische achtergrond: - Miller en Rollnick De motivering van cliënten en het verminderen van weerstand zijn centrale thema's.

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Medische Psychologie. Informatie over neuropsychologisch onderzoek

Patiënteninformatie. Medische Psychologie. Informatie over neuropsychologisch onderzoek Patiënteninformatie Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek U bent door een specialist van het ziekenhuis verwezen

Nadere informatie

Afasie. Neem altijd uw verzekeringsgegevens en identiteitsbewijs mee!

Afasie. Neem altijd uw verzekeringsgegevens en identiteitsbewijs mee! Afasie Afasie is een taalstoornis ontstaan door hersenletsel. Iemand met afasie heeft moeite met het uiten en het begrijpen van de taal. In deze brochure leest u wat afasie inhoudt en vindt u een aantal

Nadere informatie

Korsakov. Kliniek. Centrum voor cognitieve stoornissen bij alcohol

Korsakov. Kliniek. Centrum voor cognitieve stoornissen bij alcohol > Divisie Verslavingszorg Korsakov Kliniek Centrum voor cognitieve stoornissen bij alcohol Informatie voor CLIËNTEN EN FAMILIE < > ALGEMENE INFORMATIE Met deze brochure willen wij u nader kennis laten

Nadere informatie

H u i s w e r k b e l e i d

H u i s w e r k b e l e i d H u i s w e r k b e l e i d Voor maken. sommige een Voor kinderen aantal anderen kinderen een is complexe het levert huiswerk huiswerk taak echter waarbij geen een zij problemen bron een beroep van op,

Nadere informatie

Jaarcongres Ergotherapie

Jaarcongres Ergotherapie Jaarcongres Ergotherapie 22 maart 2019 Suzanne Van den Broek Heidi Lemmens met grote dank aan Bie Op de Beeck keuze is afhankelijk van: de aard van de cognitieve problemen de ernst van de cognitieve problemen

Nadere informatie

Omgaan met aandacht- en geheugenproblemen. Café Brein, Uden en Oss, September 2014

Omgaan met aandacht- en geheugenproblemen. Café Brein, Uden en Oss, September 2014 Omgaan met aandacht- en geheugenproblemen Café Brein, Uden en Oss, September 2014 Hersenletsel.. En dan? Helaas is er nog te weinig bekendheid rondom niet-aangeboren hersenletsel (NAH) Filmpje SWZ Wat

Nadere informatie

Neuropsychologie en neuropsychologisch onderzoek

Neuropsychologie en neuropsychologisch onderzoek Neuropsychologie en neuropsychologisch onderzoek Inleiding Neuropsychologie is het vakgebied dat de relatie bestudeert tussen gedrag en de werking van de hersenen. De neuropsycholoog stelt met een psychologisch

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Medische Psychologie. Informatie over neuropsychologisch onderzoek

Patiënteninformatie. Medische Psychologie. Informatie over neuropsychologisch onderzoek Patiënteninformatie Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek U bent door een specialist van het ziekenhuis verwezen

Nadere informatie

Tips bij cognitieve stoornissen

Tips bij cognitieve stoornissen Tips bij cognitieve stoornissen Tips bij cognitieve stoornissen Problemen in het denken worden ook wel cognitieve stoornissen genoemd. De meest voorkomende klachten zijn: - Aandachts- en concentratieproblemen.

Nadere informatie

LEREN LEREN WAT? HOE?

LEREN LEREN WAT? HOE? LEREN LEREN Bij leren leren ondersteunt de school je schoolse leren en biedt de school je methodieken om toe te passen in leersituaties buiten de school. Als school hebben we gekozen voor het VELOO-programma,

Nadere informatie

Geheugenklachten als bijwerking van Electroconvulsieve Therapie (ECT)

Geheugenklachten als bijwerking van Electroconvulsieve Therapie (ECT) Geheugenklachten als bijwerking van Electroconvulsieve Therapie (ECT) Informatie voor patiënten en hun naaste(n) Samenvatting van de informatie in de folder Patiënten die een electroconvulsieve therapie

Nadere informatie

Geheugenkliniek: Behandeling

Geheugenkliniek: Behandeling Als zorgverlener willen we graag helpen; tegemoet komen en adviezen aanreiken. We wensen de patiënt en zijn omgeving dan ook met dit document te informeren over de mogelijke behandelingen die plaatsvinden

Nadere informatie

Actualisering leerplan eerste graad - Deel getallenleer: vraagstukken Bijlage p. 1. Bijlagen

Actualisering leerplan eerste graad - Deel getallenleer: vraagstukken Bijlage p. 1. Bijlagen Bijlage p. 1 Bijlagen Bijlage p. 2 Bijlage 1 Domeinoverschrijdende doelen - Leerplan BaO (p. 83-85) 5.2 Doelen en leerinhouden 5.2.1 Wiskundige problemen leren oplossen DO1 Een algemene strategie voor

Nadere informatie

Infobundel studenten verpleegkunde PAAZ (A-dienst)

Infobundel studenten verpleegkunde PAAZ (A-dienst) Infobundel studenten verpleegkunde PAAZ (A-dienst) 1 1. Inleiding De hoofdverpleegkundige en zijn team heten u van harte welkom op de PAAZ-dienst van het Sint- Andriesziekenhuis Tielt. PAAZ staat voor

Nadere informatie

3. Wat betekent dat voor de manier waarop lesgegeven zou moeten worden in de - voor jou - moeilijke vakken?

3. Wat betekent dat voor de manier waarop lesgegeven zou moeten worden in de - voor jou - moeilijke vakken? Werkblad: 1. Wat is je leerstijl? Om uit te vinden welke van de vier leerstijlen het meest lijkt op jouw leerstijl, kun je dit simpele testje doen. Stel je eens voor dat je zojuist een nieuwe apparaat

Nadere informatie

Grensoverschrijdend gedrag. Les 2: inleiding in de psychopathologie

Grensoverschrijdend gedrag. Les 2: inleiding in de psychopathologie Grensoverschrijdend gedrag Les 2: inleiding in de psychopathologie Programma Psychopathologie; wat is het? Algemene functionele psychopathologie DSM Psychopathologie = Een onderdeel van de psychiatrie

Nadere informatie

Behandel- en expertisecentrum Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH)

Behandel- en expertisecentrum Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH) Behandel- en expertisecentrum Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH) Bavo Europoort helpt specialist in psychiatrie Inhoudsopgave Behandel- en expertisecentrum Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH) Doelgroep

Nadere informatie

De gids en de padvinder

De gids en de padvinder De gids en de padvinder - Versie 3.1-16/05/12 De gids en de padvinder De gids kent de weg en loodst je veilig naar de plek waar je wil zijn. De padvinder kent de weg niet maar zoekt het pad dat, naar haar

Nadere informatie

Hulpverlening bij het syndroom van Korsakov: door de mazen van het netwerk of toch niet?

Hulpverlening bij het syndroom van Korsakov: door de mazen van het netwerk of toch niet? Bart Schepers 1 Hulpverlening bij het syndroom van Korsakov: door de mazen van het netwerk of toch niet? Voorstelling van een vierfasenzorgprogramma Personen met het syndroom van Korsakov lijden aan ernstige

Nadere informatie

PSYCHO-ORGANISCHE STOORNISSEN DOOR ALCOHOL. infobrochure voor familie en vrienden

PSYCHO-ORGANISCHE STOORNISSEN DOOR ALCOHOL. infobrochure voor familie en vrienden PSYCHO-ORGANISCHE STOORNISSEN DOOR ALCOHOL infobrochure voor familie en vrienden INLEIDING Binnen ons ziekenhuis vormt de samenwerking met familie en andere belangrijke betrokkenen een essentieel onderdeel

Nadere informatie

Cognitieve gedragstherapie bij problematisch alcoholgebruik

Cognitieve gedragstherapie bij problematisch alcoholgebruik Cognitieve gedragstherapie bij problematisch alcoholgebruik Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 Kortdurende motiverende interventie en cognitieve gedragstherapie Een effectieve behandeling

Nadere informatie

Universitair Psychiatrisch Centrum Sint-Kamillus

Universitair Psychiatrisch Centrum Sint-Kamillus Universitair Psychiatrisch Centrum Sint-Kamillus Krijkelberg 1-3360 Bierbeek T 016 45 26 11 F 016 46 30 79 upc.st.kamillus@fracarita.org www.kamillus.be Ten geleide Mensen worden bij een bezoek aan het

Nadere informatie

Verstandelijke beperkingen

Verstandelijke beperkingen 11 2 Verstandelijke beperkingen 2.1 Definitie 12 2.1.1 Denken 12 2.1.2 Vaardigheden 12 2.1.3 Vroegtijdig en levenslang aanwezig 13 2.2 Enkele belangrijke overwegingen 13 2.3 Ernst van verstandelijke beperking

Nadere informatie

Zorgzwaartepakketten Sector GGZ Versie 2013

Zorgzwaartepakketten Sector GGZ Versie 2013 Zorgzwaartepakketten Sector GGZ Versie 2013 Enschede, december 2012 AR/12/2534/izzp ZZP 1B GGZ Voortgezet verblijf met begeleiding (B-groep) voor verzekerden jonger dan drieëntwintig jaar Deze cliëntgroep

Nadere informatie

Cognitieve problemen

Cognitieve problemen hoofd, hals en zenuwstelsel info voor patiënten en familie Cognitieve problemen na een verworven hersenletsel UZ Gent, Dienst Neus-, Keel- en Oorheelkunde Cognitieve problemen na een verworven hersenletsel

Nadere informatie

Communiceren met de achterban

Communiceren met de achterban 1 Communiceren met de achterban Je wilt weten hoe je het beste communiceert met de achterban. Je wilt direct aan de slag en snel resultaten. Je hebt een hoe-vraag. Zoals iedereen. Maar als je werkelijk

Nadere informatie

Forensischezorg: circuit of kortsluiting?

Forensischezorg: circuit of kortsluiting? Forensischezorg: H. Beeuwsaert I. Cogneau J. De Ridder DG EPI Dienst Gezondheidszorg Gevangenissen Forensische zorg: Het is moeilijk goed te doen als geïnterneerde. Van zodra je een stap verkeerd zet,

Nadere informatie

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave

Nadere informatie

Wat willen we in Pegode VZW bereiken?

Wat willen we in Pegode VZW bereiken? Niel, 15 november 2012 Wat willen we in Pegode VZW bereiken? Doelstelling Pegode VZW zoals vermeld in de statuten: De vereniging heeft als doel, met uitsluiting van elk winstoogmerk, de maatschappelijke

Nadere informatie

NEUROMOTOR TASK TRAINING

NEUROMOTOR TASK TRAINING NEUROMOTOR TASK TRAINING Hulp aan bewegingszwakke kinderen vanuit een wetenschappelijk fundament. Cursuscoördinator Theo de Groot Neuromotor task training (NTT) is een wetenschappelijk onderbouwde behandelmethode

Nadere informatie

Psychose. Ziektebeeld en concrete tips. Cluster-ring justitie en GGZ ontmoeten elkaar - 26 februari 2015

Psychose. Ziektebeeld en concrete tips. Cluster-ring justitie en GGZ ontmoeten elkaar - 26 februari 2015 Psychose Ziektebeeld en concrete tips Cluster-ring justitie en GGZ ontmoeten elkaar - Thomas Zoveel perspectieven, zoveel rollen, zoveel oordelen.. Psychotische symptomen Hallucinaties Wanen Gedesorganiseerde

Nadere informatie

De psycholoog in Zuyderland Medisch Centrum. Medische Psychologie

De psycholoog in Zuyderland Medisch Centrum. Medische Psychologie De psycholoog in Zuyderland Medisch Centrum Medische Psychologie In deze folder informeren we u over de manier van werken van de psycholoog, verbonden aan de afdeling Medische psychologie van Zuyderland

Nadere informatie

Behandeling na hersenletsel

Behandeling na hersenletsel Behandeling na hersenletsel Groepsbehandeling op de Cognitieve Behandelunit (CBU) Sterk in beweging Inhoud Inleiding 3 Wat is het doel van deze behandeling? 3 Wat zijn cognitieve functies? 3 Voor wie is

Nadere informatie

Handreiking toelichting bij descriptoren NLQF

Handreiking toelichting bij descriptoren NLQF Handreiking toelichting bij descriptoren NLQF CONTEXT Context Instroom Een bekende, stabiele leef- en leeromgeving. 1 Een herkenbare leef- en werkomgeving. Tussen niveau 1 en 2 is geen verschil in context;

Nadere informatie

Prestaties Zorgzwaartepakketten GGZ

Prestaties Zorgzwaartepakketten GGZ Prestaties Zorgzwaartepakketten GGZ Sector GGZ GGZ-B Voortgezet verblijf met begeleiding _ 1B GGZ Deze cliëntgroep heeft vanwege een psychiatrische aandoening een vorm van behandeling (geneeskundige zorg)

Nadere informatie

Delirium op de Intensive Care (IC)

Delirium op de Intensive Care (IC) Deze folder is bedoeld voor de partners, familieleden, naasten of bekenden van op de Intensive Care (IC) afdeling opgenomen patiënten. Door middel van deze folder willen wij u als familie* uitleg geven

Nadere informatie

H Revalidatie na een CVA

H Revalidatie na een CVA H.40033.0217 Revalidatie na een CVA Inleiding U heeft een CVA (cerebrovasculair accident), ook wel beroerte genoemd, doorgemaakt. Hiervoor bent u in eerste instantie in het ziekenhuis behandeld. Na deze

Nadere informatie

Het lerend vermogen van mensen met een dementie dr. Danielle Boelen

Het lerend vermogen van mensen met een dementie dr. Danielle Boelen Het lerend vermogen van mensen met een dementie dr. Danielle Boelen UMC St Radboud, Medische Psychologie Revalidatiecentrum St. Maartenskliniek Mevrouw Jansen: 83 jaar, sinds 1 jaar ziekte van Alzheimer

Nadere informatie

Revalideren met een cognitieve beperking Geriatrische revalidatiezorg

Revalideren met een cognitieve beperking Geriatrische revalidatiezorg Revalideren met een cognitieve beperking Geriatrische revalidatiezorg Revalideren met een cognitieve beperking Cliënten met een cognitieve beperking, die na ontslag uit het ziekenhuis niet rechtstreeks

Nadere informatie

MEE. Ondersteuning bij leven met een beperking. Omgaan met mensen met een licht verstandelijke beperking. Voor verwijzers

MEE. Ondersteuning bij leven met een beperking. Omgaan met mensen met een licht verstandelijke beperking. Voor verwijzers MEE Ondersteuning bij leven met een beperking Omgaan met mensen met een licht verstandelijke beperking Voor verwijzers Omgaan met mensen met een licht verstandelijke beperking Veel mensen met een licht

Nadere informatie

Sint-Andriesziekenhuis Bruggestraat Tielt Infobundel PAAZ afdeling Isabelle Dewaele

Sint-Andriesziekenhuis Bruggestraat Tielt Infobundel PAAZ afdeling Isabelle Dewaele Sint-Andriesziekenhuis Bruggestraat 84 8700 Tielt intredebegleiding@sintandriestielt.be Infobundel PAAZ afdeling Isabelle Dewaele Inhoud 1. Inleiding... 1 2. Voorstelling van de dienst 2 3. Verwachtingen

Nadere informatie

Verpleegafdeling revalidatie Torhout

Verpleegafdeling revalidatie Torhout Verpleegafdeling revalidatie Torhout Beste patiënt Wij heten u van harte welkom op onze afdeling revalidatie. Met deze brochure willen wij u graag informeren over de dagelijkse werking van onze afdeling.

Nadere informatie

Huisvesting Cliënt heeft eigen adres maakt geen gebruik van een adres via Maaszicht.

Huisvesting Cliënt heeft eigen adres maakt geen gebruik van een adres via Maaszicht. Aanbod Maaszicht Toelichting per product: Opsporing en toeleiding Maaszicht krijgt regelmatig aanmeldingen van en voor jongeren voor wie niet direct duidelijk is voor welke zorg zij nodig hebben. Dit kan

Nadere informatie

ACUTE VERWARDHEID NIET ALTIJD DEMENTIE 10 en 12/11/2015

ACUTE VERWARDHEID NIET ALTIJD DEMENTIE 10 en 12/11/2015 ACUTE VERWARDHEID NIET ALTIJD DEMENTIE 10 en 12/11/2015 Niet steeds dementie Vraagstelling: 1) Kan elke verwardheid voorkomen worden? 2) Wat kunnen we doen om te voorkomen? 3) Wat kunnen we doen bij acute

Nadere informatie

Motivatie: presteren? Of toch maar leren?

Motivatie: presteren? Of toch maar leren? Arjan van Dam Motivatie: presteren? Of toch maar leren? Een van de lastigste opgaven van managers is werken met medewerkers die niet gemotiveerd zijn. Op zoek naar de oorzaken van het gebrek aan motivatie,

Nadere informatie

Utrecht, Gooi & Vecht. Ondersteuning bij leven met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind

Utrecht, Gooi & Vecht. Ondersteuning bij leven met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Utrecht, Gooi & Vecht Ondersteuning bij leven met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave Wat betekent het dat uw kind moeilijk lerend is en wat 3

Nadere informatie

Vraagstelling: Welke verpleegkundige interventies worden ingezet bij depressie, binnen afdeling De Schans.

Vraagstelling: Welke verpleegkundige interventies worden ingezet bij depressie, binnen afdeling De Schans. Vraagstelling: Welke verpleegkundige interventies worden ingezet bij depressie, binnen afdeling De Schans. Hypothese: De verpleegkundige interventies die worden ingezet bij depressie, op afdeling De Schans,

Nadere informatie

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt

Nadere informatie

Op zoek naar herstel

Op zoek naar herstel Op zoek naar herstel Herstel en herstelondersteunende zorg voor mensen met moeilijk verstaanbaar gedrag en hun begeleiders Door Jos Dröes Stichting Rehabilitatie 92 Het probleem (?) mijn cliënten zijn

Nadere informatie

Vraag 4 Wat vind jij de meest geschikte houding? Vergelijk je antwoord met dat van je medestudenten. Typ het antwoord in in het antwoordformulier.

Vraag 4 Wat vind jij de meest geschikte houding? Vergelijk je antwoord met dat van je medestudenten. Typ het antwoord in in het antwoordformulier. Open vragen bij Casus Marco Vraag 1 Bekijk scène 1 nogmaals. Wat was jouw eerste reactie op het gedrag van Marco in het gesprek met de medewerker van Bureau HALT? Wat roept zijn gedrag op aan gedachten,

Nadere informatie

2 Training of therapie/hulpverlening?

2 Training of therapie/hulpverlening? Bewustwording wordt de sleutel voor veranderen Peter is een zeer opvallende leerling die voortdurend conflicten heeft met medeleerlingen en de schoolleiding. Bij een leerlingbespreking wordt opgemerkt

Nadere informatie

Leerlijn leren leren. 4 Leerlijn leren leren. 1 Strategieën om kennis op te bouwen en problemen op te lossen

Leerlijn leren leren. 4 Leerlijn leren leren. 1 Strategieën om kennis op te bouwen en problemen op te lossen 4 Leerlijn leren leren Leerlijn leren leren 1 2 3 4 5 6 1 Strategieën om kennis op te bouwen en problemen op te lossen 1 De lln kunnen losse gegevens leren ze: a betekenis te geven ze te situeren in een

Nadere informatie

1 Wat is er met me aan de hand? 11

1 Wat is er met me aan de hand? 11 Leven met een alcoholprobleem 07-03-06 09:25 Pagina 7 Inhoud Voorwoord 1 Wat is er met me aan de hand? 11 Typerend beeld van de kwaal 11 Symptomen 12 Vroege en late symptomen 14 Diagnostiek 14 Een paar

Nadere informatie

Training Omgaan met Agressie en Geweld

Training Omgaan met Agressie en Geweld Training Omgaan met Agressie en Geweld 2011 Inleiding In veel beroepen worden werknemers geconfronteerd met grensoverschrijdend gedrag, waaronder agressie. Agressie wordt door medewerkers over het algemeen

Nadere informatie

Centrum voor Revalidatie Complex Regionaal Pijn Syndroom (CRPS)

Centrum voor Revalidatie Complex Regionaal Pijn Syndroom (CRPS) Centrum voor Revalidatie Complex Regionaal Pijn Syndroom (CRPS) Het verloop, de symptomen en de behandeling Centrum voor Revalidatie Inleiding Uw arts heeft bij u de diagnose Complex Regionaal Pijn Syndroom

Nadere informatie

Reva li da tie. met vertrouwen naar huis

Reva li da tie. met vertrouwen naar huis Reva li da tie met vertrouwen naar huis Alles is revalidatie Trainen in een gastvrije omgeving met uitstekende faciliteiten Waarom revalidatie Revalideren is leren om weer zo zelfstandig mogelijk te leven.

Nadere informatie

Ziekte van Huntington

Ziekte van Huntington Ziekte van Huntington Begrijpen van en omgaan met veranderend gedrag Niels Reinders en Henk Slingerland (psychologen) Huntington Café 27 september 2018 Ziekte van Huntington Erfelijke neurologische ziekte

Nadere informatie

Het neuropsychologisch onderzoek. Informatie voor de patiënt en verwijzer

Het neuropsychologisch onderzoek. Informatie voor de patiënt en verwijzer Het neuropsychologisch onderzoek Informatie voor de patiënt en verwijzer Wat is neuropsychologie en wat is een neuropsycholoog? De neuropsychologie is het vakgebied dat de relatie bestudeert tussen het

Nadere informatie

Inge Test 07.05.2014

Inge Test 07.05.2014 Inge Test 07.05.2014 Inge Test / 07.05.2014 / Bemiddelbaarheid 2 Bemiddelbaarheidsscan Je hebt een scan gemaakt die in kaart brengt wat je kans op werk vergroot of verkleint. Verbeter je startpositie bij

Nadere informatie

Avondcursus kennismaken met NLP

Avondcursus kennismaken met NLP Avondcursus kennismaken met NLP Voor mensen die meer inzicht in zichzelf en anderen willen krijgen en zich verder willen ontwikkelen, is dit een prima inleiding in NLP! Waarnemingsstructuur: zintuiglijke

Nadere informatie

Oncologie. Patiënteninformatie. Omgaan met kanker. Bij wie kunt u terecht? Slingeland Ziekenhuis

Oncologie. Patiënteninformatie. Omgaan met kanker. Bij wie kunt u terecht? Slingeland Ziekenhuis Oncologie Omgaan met kanker i Patiënteninformatie Bij wie kunt u terecht? Slingeland Ziekenhuis Algemeen Het hebben van kanker kan grote gevolgen hebben voor uw leven en dat van uw naasten. Lichamelijk

Nadere informatie

Behandelprogramma chronische pijn. Almere

Behandelprogramma chronische pijn. Almere Behandelprogramma chronische pijn Almere Voor wie is het behandelprogramma zinvol? Als eerdere behandelingen zoals fysiotherapie of een operatie niet geholpen hebben komen mensen met chronische pijn vaak

Nadere informatie

Vroege Interventie Psychose (VIP-team) Regio Tilburg en Breda. Informatie voor cliënten

Vroege Interventie Psychose (VIP-team) Regio Tilburg en Breda. Informatie voor cliënten Vroege Interventie Psychose (VIP-team) Regio Tilburg en Breda Informatie voor cliënten Vroege Interventie Psychose (VIP-team) GGz Breburg heeft twee VIP-teams, in de regio Breda en Tilburg. Het VIP-team

Nadere informatie

Psychogeriatrie of gerontopsychiatrie.

Psychogeriatrie of gerontopsychiatrie. Psychogeriatrie of gerontopsychiatrie. Psychogeriatrie : geneeskunde cognitieve beperkingen Gerontopsychiatrie psychiatrische ziekenhuizen - curatief Bedenkingen Binnen gerontopsychiatrie goede balans

Nadere informatie

Positie van meerzijdige partijdigheid als hulpverlener. Hilde Delameillieure Foton

Positie van meerzijdige partijdigheid als hulpverlener. Hilde Delameillieure Foton Positie van meerzijdige partijdigheid als hulpverlener Hilde Delameillieure Foton Begrip uit contextuele therapie Meerzijdige partijdigheid of meerzijdig gerichte partijdigheid, of veelzijdige partijdigheid

Nadere informatie

Utrecht, Gooi & Vecht. Ondersteuning bij leven met een beperking. Zeer moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een zeer moeilijk lerend kind

Utrecht, Gooi & Vecht. Ondersteuning bij leven met een beperking. Zeer moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een zeer moeilijk lerend kind Utrecht, Gooi & Vecht Ondersteuning bij leven met een beperking Zeer moeilijk lerend Uitleg over het leven van een zeer moeilijk lerend kind Inhoudsopgave Wat betekent het dat uw kind zeer moeilijk lerend

Nadere informatie

Niveaubepaling Nederlandse taal

Niveaubepaling Nederlandse taal Niveaubepaling Nederlandse taal Voor een globale niveaubepaling kunt u de niveaubeschrijvingen A1 t/m C1 doornemen en vaststellen welk niveau het beste bij u past. Niveaubeschrijving A0 Ik heb op alle

Nadere informatie

NVAB-richtlijn blijkt effectief

NVAB-richtlijn blijkt effectief NVAB-richtlijn blijkt effectief Nieuwenhuijsen onderzocht de kwaliteit van de sociaal-medische begeleiding door bedrijfsartsen van werknemers die verzuimen vanwege overspannenheid, burn-out, depressies

Nadere informatie

Afdeling neurologie. Apraxie

Afdeling neurologie. Apraxie Afdeling neurologie Apraxie Wat is apraxie? Als gevolg van een Cerebro Vasculair Accident (CVA), een beroerte, kan een patiënt te maken krijgen met apraxie. Apraxie is een verworven stoornis in het uitvoeren

Nadere informatie

RSZK Revalidatie Centrum voor Senioren. Snel en verantwoord werken aan uw revalidatie en herstel

RSZK Revalidatie Centrum voor Senioren. Snel en verantwoord werken aan uw revalidatie en herstel EXPERT RSZK Revalidatie Centrum voor Senioren Snel en verantwoord werken aan uw revalidatie en herstel RSZK Revalidatie Centrum voor Senioren Geriatrische Revalidatie Een mensenleven kan door een ongeluk

Nadere informatie

De Fase 3. P s yc h i at r i s c h Ziekenhui s D u f f e l. Afdeling voor psychodiagnostiek en therapeutische oriëntatie

De Fase 3. P s yc h i at r i s c h Ziekenhui s D u f f e l. Afdeling voor psychodiagnostiek en therapeutische oriëntatie P s yc h i at r i s c h Ziekenhui s D u f f e l De Fase 3 Afdeling voor psychodiagnostiek en therapeutische oriëntatie Stationsstraat 22 C 2570 Duffel tel: 015 30 40 30 www.pz-duffel.be Informatie voor

Nadere informatie

Het neuropsychologisch onderzoek

Het neuropsychologisch onderzoek Het neuropsychologisch onderzoek Afdeling medische psychologie U bent doorverwezen door de behandelend arts of psycholoog voor een neuropsychologisch onderzoek. In deze folder informeren we u over dit

Nadere informatie

1 Leren op de werkplek

1 Leren op de werkplek 1 Leren op de werkplek Wat is leren op de werkplek? Om dit te verduidelijken onderscheiden we in dit hoofdstuk twee vormen van leren: formeel en informeel leren. Ook laten we zien welke vormen van leren

Nadere informatie

AANBOD ZORGARRANGEMENTEN OP DE VERPLEEGAFDELING.

AANBOD ZORGARRANGEMENTEN OP DE VERPLEEGAFDELING. WOON ZORGCENTRUM VOOR OUDEREN, PENNEMES 7, 1502 WV ZAANDAM T E L E F O O N: 075-6504110- F A X: 075-6504129 E-MAIL: INFO@PENNEMES.NL - WEBSITE : WWW. P E N N E M E S.NL K A M E R V A N KOOPHANDEL 41.232.103

Nadere informatie

Netwerkbijeenkomst Revalideren met een cognitieve beperking

Netwerkbijeenkomst Revalideren met een cognitieve beperking Netwerkbijeenkomst Revalideren met een cognitieve beperking 29 maart 2018 Welkom op deze netwerkbijeenkomst! Ga je mee verdwalen? Linksom of rechtsom? Programma Revalideren met een cognitieve beperking

Nadere informatie

STAPPENPLAN: ONTWIKKELEN VAN VRAAGGERICHTE MODULAIRE ZORG EN DIENSTVERLENING

STAPPENPLAN: ONTWIKKELEN VAN VRAAGGERICHTE MODULAIRE ZORG EN DIENSTVERLENING STAPPENPLAN: ONTWIKKELEN VAN VRAAGGERICHTE MODULAIRE ZORG EN DIENSTVERLENING Inhoudsopgave Inleiding Stap 1: Identificeren van doelgroepen en hun behoeften Stap 2: Samenstellen multidisciplinaire projectgroep

Nadere informatie

Ilse van Tilborg Klinisch neuropsycholoog. met dank voor bijdrage dia s van prof. Roy Kessels

Ilse van Tilborg Klinisch neuropsycholoog. met dank voor bijdrage dia s van prof. Roy Kessels Ilse van Tilborg Klinisch neuropsycholoog met dank voor bijdrage dia s van prof. Roy Kessels Geheugen en leren Vormen van geheugen en leren Training opzetten Casus Vragen Dementie Leren? Leren = Het opnemen,

Nadere informatie

DE WAARDE (EN GEVAREN) VAN DIVERSITEIT BINNEN VERANDERINGSPROCESSEN

DE WAARDE (EN GEVAREN) VAN DIVERSITEIT BINNEN VERANDERINGSPROCESSEN DE WAARDE (EN GEVAREN) VAN DIVERSITEIT BINNEN VERANDERINGSPROCESSEN EEN SYSTEEMAANPAK LEIDT MEER TOT SUCCESVOLLE VERANDERTRAJECTEN INDIVIDU Veranderingsleiderschap METHODE Een aanpak om verandering te

Nadere informatie

Samenwerkingsverband GGZ De Vlaamse Ardennen

Samenwerkingsverband GGZ De Vlaamse Ardennen Initiatief Beschut Wonen Samenwerkingsverband GGZ De Vlaamse Ardennen Samenwerkingsverband GGZ De Vlaamse Ardennen MISSIE Herstelgeoriënteerde begeleiding en ondersteuning aan personen met psychosociale

Nadere informatie

Individuele coaching en groepsbijeenkomsten. Volwassenen met AD(H)D

Individuele coaching en groepsbijeenkomsten. Volwassenen met AD(H)D Individuele coaching en groepsbijeenkomsten Volwassenen met AD(H)D Behandeling en coaching Psycho-educatie cliënt en partner Staken alcohol en/of drugs Medicatie Coaching individueel Coaching in de groep

Nadere informatie

Beperkt leervermogen? Foutloos Leren! Dr. D. Boelen Klinisch neuropsycholoog

Beperkt leervermogen? Foutloos Leren! Dr. D. Boelen Klinisch neuropsycholoog Beperkt leervermogen? Foutloos Leren! Dr. D. Boelen Klinisch neuropsycholoog Leren en leervermogen Voor leren is nodig. Gezonde hersenen? Meest belemmerend voor het leren bij hersenaandoening: Geheugen-

Nadere informatie

Bron: Handleiding bij feedbackkader, Marjoleine Dobbelaer, Onderwijsinspectie 2013

Bron: Handleiding bij feedbackkader, Marjoleine Dobbelaer, Onderwijsinspectie 2013 Effectief feedback geven en ontvangen Bron: Handleiding bij feedbackkader, Marjoleine Dobbelaer, nderwijsinspectie 2013 Inleiding Deze handleiding is geschreven ter ondersteuning van het gebruik van het

Nadere informatie

H Waar kunt u terecht als u kanker heeft

H Waar kunt u terecht als u kanker heeft H.307216.1217 Waar kunt u terecht als u kanker heeft Inleiding Bij u is kanker geconstateerd. Tijdens of na uw ziekte kunt u te maken krijgen met situaties waar u geen raad mee weet, ook wanneer de behandeling

Nadere informatie

Zelfredzaamheidsmeter Uniek cliëntnummer

Zelfredzaamheidsmeter Uniek cliëntnummer Zelfredzaamheidsmeter Uniek cliëntnummer Onderstaande zelfredzaamheidsmeter ga je invullen voor de cliënt. Het betreft tien levensdomeinen van de cliënt. Voor elk levensdomein ga je kijken in hoeverre

Nadere informatie