Naleving van leeftijdsgrenzen in Zeeuwse supermarkten en slijterijen bij de verkoop van alcohol

Transcriptie

1 Naleving van leeftijdsgrenzen in Zeeuwse supermarkten en slijterijen bij de verkoop van alcohol Petra de Bil (red.) Erik Geskus Ilona Keerssemeeckers Nathalie Maes Vlissingen, juni 2011 Hogeschool Zeeland

2 Naleving van leeftijdsgrenzen in supermarkten en slijterijen in Zeeland bij de verkoop van alcohol Een onderzoek in opdracht van het College voor Zorg en Welzijn (CZW Bureau), uitgevoerd door studenten van de opleiding Social Work van Hogeschool Zeeland, onder begeleiding en redactie van docent/onderzoeker Petra de Bil en met medewerking van Esther van Sprundel, Scoop Zeeland. Bil, P. de (red.), Geskus, E., Keerssemeeckers, I. & Maes, N. (2011). Naleving van leeftijdsgrenzen in Zeeuwse supermarkten en slijterijen bij de verkoop van alcoholische drank. Vlissingen: Hogeschool Zeeland. 2

3 Samenvatting Onderzoeksvragen Dit afstudeeronderzoek heeft als onderwerp de naleving van leeftijdsgrenzen in Zeeuwse supermarkten en slijterijen bij de verkoop van alcohol aan jongeren van 15 jaar. Dit onderzoek heeft de volgende centrale onderzoeksvraag en deelvragen: Hoe verloopt de naleving van leeftijdsgrenzen bij alcoholverkoop in supermarkten en slijterijen in Zeeland? 1. In welke mate worden de leeftijdsgrenzen nageleefd in supermarkten en slijterijen in Zeeland? 2. In welke mate is er onderscheid te maken tussen de verschillende regio s binnen Zeeland? 3. In welke mate is er onderscheid te maken tussen stedelijke gemeenten en plattelandsgemeenten binnen de provincie Zeeland? Het doel van dit onderzoek is het neerzetten van een nulmeting voor het provinciale project Jeugd en alcohol, dat tot eind 2013 zal lopen. In opdracht van dit project wordt de naleving van wettelijke leeftijdsgrenzen in Zeeuwse supermarkten en slijterijen bij de verkoop van alcoholhoudende dranken onderzocht, zodat daarmee inzicht verkregen wordt in de behoefte aan eventuele interventies. Onderzoeksopzet Dit onderzoek is uitgevoerd door middel van mysteryshoppen. Hierbij bezoeken 15-jarige jongeren supermarkten en slijterijen en proberen zij een alcoholhoudende drank te kopen. In totaal zijn 142 supermarkten en slijterijen bezocht. De resultaten zijn ingevoerd in het statistisch analyse programma SPSS. Resultaten en Analyse Uit het onderzoek is gebleken dat de leeftijdsgrenzen bij de verkoop van alcohol aan 15-jarige jongeren in Zeeuwse supermarkten en slijterijen in 32% van de aankooppogingen worden nageleefd. Dit komt overeen met recent onderzoek elders in Nederland waar een nalevingspercentage van 27% werd gemeten. Er zijn significante verschillen tussen stedelijke gemeenten en plattelandsgemeenten gevonden, waarbij in stedelijke gemeenten vaker de leeftijdsgrenzen worden nageleefd dan in plattelandsgemeenten (resp. 47% en 21%). Daarnaast zijn er niet-significante verschillen in naleving van leeftijdsgrenzen gevonden tussen de regio Walcheren (42%) en Zeeuws-Vlaanderen (23%). Aanbevelingen De projectgroep Jeugd en alcohol wordt aanbevolen om zich voornamelijk op de plattelandsgemeenten te richten bij interventies die moeten leiden tot verbetering van de huidige resultaten, omdat de leeftijdsgrenzen daar het minst worden nageleefd. De projectgroep wordt aanbevolen onderzoek te laten doen naar het inzetten van hulpmiddelen zoals de rekenhulp en de ageviewer in supermarkten en slijterijen. Omdat in 21% van de aankooppogingen wel om een identiteitsbewijs werd gevraagd maar de alcohol toch verkocht zou worden, is onderzoek naar het aflezen van identiteitsbewijzen en het durven weigeren van een aankoop door met name jong winkelpersoneel aan te raden. 3

4 Inhoudsopgave Samenvatting 3 Inleiding 5 1. Literatuurverkenning Alcoholgebruik jongeren Wet- en regelgeving Naleving van leeftijdsgrenzen in supermarkten en slijterijen Implicaties voor het onderzoek 9 2. Onderzoeksopzet Soort onderzoek Onderzoekseenheden Procedure Dataverwerking en data-analyse Betrouwbaarheid en validiteit Ethische verantwoording Resultaten en analyse Resultaten en analyse naleving leeftijdsgrenzen Resultaten en analyse per regio Resultaten en analyse stedelijke en plattelandsgemeenten Conclusies en aanbevelingen Conclusies: antwoorden op de onderzoeksvragen Aanbevelingen 15 Literatuurlijst 17 Bijlage I Toestemmingsbrief ouders 19 Bijlage II Brief meegegeven aan 15-jarige mystery shoppers 20 Bijlage III Observatieschema mysteryshoppen 21 Bijlage IV Resultaten onderzoek 23 4

5 Inleiding Op 26 november 2010 is de Zeeuwse campagne Laat ze niet (ver)zuipen! van start gegaan. Met deze campagne wordt invulling gegeven aan een Zeeuws jeugd en alcohol project. In dit project werken alle 13 Zeeuwse gemeenten, de provincie Zeeland, GGD Zeeland, Indigo Preventie en de Politie Zeeland samen aan een provinciale en regionale aanpak van de alcoholproblematiek onder de jeugd. De doelstellingen van het project zijn als volgt: 1. Het tegengaan van alcoholgebruik door jongeren onder de 16 jaar 2. Verantwoord alcoholgebruik door jongeren vanaf 16 jaar 3. Een blijvend politiek en maatschappelijk draagvlak creëren voor bovenstaande doelen (Terlouw, 2010). Om de eerste doelstelling van dit project te kunnen halen, is het onder andere van belang om inzicht te krijgen in de naleving van de leeftijdsgrenzen bij alcoholverkoop. Hoe makkelijk of moeilijk is het voor 15-jarigen om aan alcohol te komen? En in welke mate is er onderscheid te maken tussen de verschillende regio s binnen Zeeland? Drie studenten van de hogeschool Zeeland voeren dit onderzoek uit in het kader van hun afstudeeronderzoek aan de Hogeschool Zeeland. Vanwege de tijd en capaciteit is ervoor gekozen zich te beperken tot supermarkten en slijterijen. Aanvullend onderzoek is nodig om ook de naleving van leeftijdsgrenzen na te gaan in de horeca en bij sportkantines. Dit onderzoek geeft antwoord op de volgende centrale onderzoeksvraag en deelvragen: Hoe verloopt de naleving van leeftijdsgrenzen bij alcoholverkoop in supermarkten en slijterijen in Zeeland? a. In welke mate worden de leeftijdsgrenzen nageleefd in supermarkten en slijterijen in Zeeland? b. In welke mate is er onderscheid te maken tussen de verschillende regio s binnen Zeeland? c. In welke mate is er onderscheid te maken tussen stedelijke gemeenten en plattelandsgemeenten binnen Zeeland? De problematiek rondom jeugd en alcohol in Zeeland komt overeen met die van de rest van Nederland. Jongeren drinken steeds eerder en vaker, 56% van de 15-jarige drinkende jongens en 48% van de drinkende meisjes drinkt in een weekend gemiddeld tenminste 5 glazen per keer (De Gouw & Franken, 2009). Bij een recent onderzoek naar de handhaving van leeftijdsgrenzen bij de verkoop van alcohol elders in Nederland werd een nalevingspercentage van 27% gemeten (Van Hoof, Gosselt & Baas, 2011). Het is goed om na te gaan hoe deze handhaving in Zeeland verloopt. In dit onderzoeksverslag leest u achtereenvolgens een literatuurverkenning en de onderzoeksopzet. Daarna volgen de resultaten en analyse van het onderzoek, waarna afgesloten wordt met conclusies en aanbevelingen. 5

6 1. Literatuurverkenning 1.1 Alcoholgebruik jongeren Er wordt op steeds jongere leeftijd begonnen met het drinken van alcohol. De meeste jongeren drinken hun eerste alcoholische drankje tussen hun 11e en 15e levensjaar. Bijna een op de tien leerlingen uit groep 7 en 8 van de basisschool zegt in de afgelopen maand een drankje te hebben gedronken. In het voortgezet onderwijs geldt dit voor de helft van de leerlingen (Monshouwer e.a., 2008). Jongeren van 12 en 13 jaar die hebben aangegeven de afgelopen maand alcohol te hebben gedronken, drinken vooral thuis met hun ouders. Naarmate jongeren ouder worden gaan ze meer buiten de deur drinken, zoals bij vrienden en in het café of in de discotheek. Veel jongeren die al op jonge leeftijd mogen drinken van hun ouders, drinken ook vaker buitenshuis en ze drinken ook vaak meer dan jongeren die niet mogen drinken (Van der Vorst, 2007). Ouders blijken in beperkte mate regels op te stellen over alcoholgebruik. Zo heeft slechts 28% van de leerlingen uit groep zeven en acht met hun ouders de afspraak om tot een bepaalde leeftijd geen alcohol te drinken. Van de scholieren op het voortgezet onderwijs heeft 22% afspraken gemaakt (Monshouwer e.a., 2008). Bij jongeren komt het zogenaamde bingedrinken (in korte tijd vijf glazen of meer alcohol achter elkaar drinken) steeds vaker voor en dit kan leiden tot vervelende en zelfs gevaarlijke gevolgen zoals overlast, agressie, verbaal geweld of lichamelijke problemen zoals alcoholvergiftiging of een hartstilstand. Het bingedrinken komt bij een derde deel van de scholieren van het voortgezet onderwijs voor, dit betreft evenveel meisjes als jongens (Trimbos Instituut, 2010). Naast bingedrinken is het comazuipen een nieuw fenomeen. Jongeren tussen 11 en 18 jaar worden sinds 2000 zes keer zo vaak behandeld voor een alcoholintoxicatie. In 2008 werden 337 gevallen van alcoholintoxicatie gerapporteerd, in 2009 waren dit er 500 en in 2010 is het aantal meldingen gestegen tot 684. Alcohol wordt vooral verkregen met vrienden, maar ook via horeca, supermarkt of slijterij. Ouders zijn bijna altijd afwezig als er sprake is van een alcoholoverdosis. Opvallend is dat er geen regionale verschillen zijn of verschillen in opleidingsniveau. Het zijn ongeveer evenveel jongens als meisjes. Overigens worden niet alle jongeren met een alcoholintoxicatie opgenomen in het ziekenhuis. In de registratie zijn kinderen die door een huisarts zijn behandeld niet meegeteld. Hierdoor is in werkelijkheid het aantal alcoholintoxicaties onder jongeren waarschijnlijk hoger (Van Dalen e.a., 2009; Van der Lely e.a., 2011). Onder jongeren zijn mixdranken en bier het meest populair. Jongens drinken vooral bier, maar ook veel mixdranken. Meisjes drinken meestal mixdrankjes en likeur. Bier is bij meisjes een stuk minder populair (Monshouwer e.a., 2008). De populariteit van verschillende soorten drank hangt ook af van de leeftijd. Bier en wijn worden meer gedronken naarmate jongeren ouder zijn (Vet & Van den Eijnden, 2007). 1.2 Wet - en regelgeving De Drank- en Horecawet (DHW) is de belangrijkste wet als het gaat om de verkoop en het schenken van alcohol. Ondernemers van een horecabedrijf waar alcoholhoudende drank wordt verkocht, moeten zich houden aan de voorschriften uit de DHW. Deze wet geldt niet alleen voor de horeca, maar ook voor supermarkten en slijterijen. Degenen die zich niet aan deze regels houden, lopen het risico op een hoge boete van de Voedsel en Waren Autoriteit (VWA). De VWA houdt, in opdracht 6

7 van het ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport (VWS), toezicht bij bedrijven en instellingen op de naleving van wetten en voorschriften. De VWA controleert voornamelijk de uitvoering van leeftijdsgrenzen bij de verstrekking van alcohol. Er is veel aandacht voor de leeftijdsgrenzen die gelden bij de verkoop van alcohol. De regel is: jongeren onder de 16 jaar mogen helemaal geen alcohol kopen en jongeren tussen de 16 en de 18 jaar geen sterk-alcoholische drank. In de wet staat beschreven dat drank van 15% of meer, sterkalcoholisch is. Onder de 15% wordt het zwak-alcoholisch genoemd. Dat zijn bijvoorbeeld de meeste soorten bier en mixdranken. Volgens de Drank- en Horecawet is een verkoper van alcohol verplicht de leeftijdsgrenzen scherp in de gaten houden. Bij twijfel over de leeftijd moet er dan ook naar een identiteitsbewijs gevraagd worden. Het is namelijk vaak moeilijk voor een verkoopmedewerker om in te schatten hoe oud iemand is. Als diegene niet kan aantonen hoe oud hij is, dan kan om die reden de verkoop van alcohol geweigerd worden. Volgens de Wet op de identificatieplicht moet sinds 2005 iedereen in Nederland van 14 jaar en ouder een geldig identiteitsbewijs kunnen tonen als de politie of andere toezichthouders daar om vragen. Als er in strijd met de leeftijdsgrenzen toch alcohol verkocht wordt, is de verstrekker in overtreding. De jongere die de drank krijgt is niet strafbaar, want het gebruik van alcohol zelf is namelijk niet verboden. Zwak-alcoholhoudende drank verkopen aan iemand die wel ouder is dan 16, maar waarbij de drank bedoeld is voor iemand die nog geen 16 is, is ook verboden. Dit wordt ook wel wederverstrekking genoemd (Koninklijke Horeca Nederland, 2010; Trimbos Instituut, 2007). Het ministerie heeft alle gemeenten meer bevoegdheden gegeven om alcoholmisbruik aan te pakken. Aanvullend op de Drank- en Horecawet mogen gemeenten extra eisen stellen, bijvoorbeeld wat betreft de vestigingsvoorwaarden en sluitingstijden. Deze eisen worden vastgelegd in de gemeentelijke Algemene Plaatselijke Verordening (APV). Op korte termijn is het de bedoeling dat gemeenten zelf toezicht gaan houden op de naleving van de regels rond alcoholverkoop (Klink, 2008). Alle zendgemachtigden die reclame uitzenden zijn op grond van de Mediawet verplicht aangesloten bij de Stichting Reclame Code. Vanaf 1 januari 2010 mag er geen enkele alcoholreclame van 6.00 uur tot uur meer te horen of te zien zijn op radio en televisie. Zichtbare sponsoring door een alcoholproducent van programma s vóór uur is wel toegestaan (STAP, 2008; STIVA, 2007; 2010; Stichting Reclame Code, 2009). 1.3 Naleving van leeftijdsgrenzen in supermarkten en slijterijen Sinds 1 november 2000 is de nieuwe Drank- en Horecawet van kracht. In de supermarkten mag alleen zwak-alcoholische drank verkocht worden. Deze zwak-alcoholische dranken moeten duidelijk gescheiden staan van de frisdranken en andere niet-alcoholische dranken. Dit is voornamelijk bedoeld om verwarring tussen mixdranken en frisdranken te voorkomen. Er mag geen reclame gemaakt worden waarin overmatig alcoholgebruik wordt aangeprezen en reclame voor alcoholische dranken mag niet gericht zijn op minderjarigen. Als de supermarkten (en andere gelegenheden waar deze afspraken ook voor gelden) zich niet aan deze afspraken houden, dan kan de minister besluiten wettelijke regels op te stellen om alcoholreclame te beperken (Stichting Reclame Code, 2009). Sinds 20 november 2007 hebben de gemeenten in Nederland extra bevoegdheden gekregen om alcoholmisbruik aan te pakken. Dit is op eerder vermelde datum door verschillende ministers besloten en vastgelegd in de Hoofdlijnenbrief Alcoholbeleid. Daarin valt te lezen dat de burgemeester, wanneer supermarkten zich niet houden aan de geldende wetten of regels, tijdelijk of permanent het recht kan ontnemen om in die locatie alcohol aan te bieden. De burgemeester wordt 7

8 ook bevoegd tot oplegging van een last onder bestuursdwang als er toch drank verkocht blijft worden (Klink, 2007). Vanaf maart 2009 hanteert de supermarktbranche een verscherpte legitimatie-eis met als doel geen alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar. Door het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel is een sticker ontworpen met de tekst verkoop alcohol en tabak aan jongeren legitimatie verplicht. Later zijn deze stickers vervangen door geen alcohol onder de 16 - stickers en Nog geen 20 jaar? Laat je legitimatie zien!. Deze stickers worden vanuit de branche uitgegeven en aangemoedigd om te gebruiken, maar zijn niet verplicht (CBL, 2010). Uit onderzoek dat door Stichting Alcohol Preventie in 2009/2010 werd uitgevoerd in 79 Nederlandse gemeenten kwam naar voren dat het gemiddelde Nederlandse nalevingspercentage in horeca, supermarkten en slijterijen ligt op 29% (Van Hoof, 2009/2010). In het voorjaar van 2011 is het onderzoek Beschikbaarheid van alcohol voor jongeren onder 16: minutenwerk uitgevoerd om de beschikbaarheid van alcohol voor jongeren vast te stellen. In twee representatieve regio s zijn in totaal 236 verkooppunten met 14- en 15-jarige mysteryshoppers bezocht. In de resultaten van dit onderzoek is af te lezen dat in 73% van de supermarkten en slijterijen bij een eerste poging een succesvolle koop is gedaan. Bij tweede en derde pogingen in betreffende filialen loopt dit percentage op tot 100%. Het nalevingspercentage bij een eerste poging ligt dus op 27% (Van Hoof e.a., 2011). Uit onderzoek is gebleken dat de meeste overtredingen in supermarkten, bij het verkopen van alcohol, worden gemaakt door een verkeerde inschatting van de leeftijd door het verkooppersoneel (Hermans e.a., 2009). Naast de verscherpte controle met het oog, door onder andere het verkooppersoneel, zijn er daarom in de loop van de tijd ook middelen ontstaan die leeftijdscontrole makkelijker maken. Te denken valt bijvoorbeeld aan het rekenhulpje, ontwikkelt door het CBL, en de age viewer, een camera die op afstand controleert of de consument de juiste leeftijd bereikt heeft. Het rekenhulpje is een kartonnen kaartje waarop aan de ene kant van het kaartje in wordt gevuld welke datum het vandaag is; omgedraaid verschijnt de maximale geboortedatum waaraan alcohol verkocht mag worden. Een deel van de supermarkten in Nederland heeft deze rekenhulp geïntegreerd in het kassasysteem, wat op de lange termijn de bedoeling is voor alle kassasystemen in Nederland. Wanneer een zwak-alcoholistische drank gescand wordt, komt de leeftijd in beeld die als grens geldt voor de verkoop van alcohol. Dit helpt het verkooppersoneel om snel uit te kunnen rekenen of de consument de gewenste producten mag kopen (CBL, 2010). 8

9 1.4 Implicaties voor het onderzoek De regel is dat jongeren onder de 16 jaar geen alcoholhoudende drank mogen kopen en jongeren onder de 18 jaar geen sterk-alcoholhoudende drank. Aangezien er in het verleden onderzoeken zijn gedaan m.b.t. de handhaving van leeftijdsgrenzen en de verkoop van alcoholhoudende drank in andere provincies in Nederland, zal dit onderzoek zich richten op de provincie Zeeland. Sinds 2005 is elke Nederlander die 14 jaar of ouder is verplicht om een ID of paspoort bij zich te hebben zodat hij zich kan identificeren. Als het verkooppersoneel twijfelt over de leeftijd van een persoon, mogen zij vragen naar het identiteitsbewijs. Als de klant zich niet kan identificeren mag de alcohol niet meegegeven worden. Om deze reden zal in dit onderzoek nagegaan worden in hoeverre er gecontroleerd wordt op leeftijd en of het alcoholhoudend product meegegeven wordt of niet. 9

10 2. Onderzoeksopzet 2.1 Soort onderzoek Er wordt onderzoek gedaan naar de naleving van leeftijdsgrenzen bij de verkoop van alcohol aan jongeren in supermarkten en slijterijen. Dit onderzoek is een 0-meting voor de Zeeuwse projectgroep Jeugd en alcohol. Het onderzoek kan na afloop van het driejarig project herhaald worden om te kijken of er verbeteringen in deze naleving te zien zijn. Het onderzoek is een zogeheten mysteryshop-onderzoek; dit is onderzoek waarbij anoniem winkels, horecagelegenheden of bedrijven worden bezocht, met als doel bijvoorbeeld het observeren van klantvriendelijkheid of naleving van bepaalde voorschriften en regels. In het onderzoek naar de naleving van leeftijdsgrenzen bij de verkoop van alcohol, is het doel van het mysteryshop-onderzoek het nagaan in hoeverre deze leeftijdsgrenzen nageleefd worden. 2.2 Onderzoekseenheden De onderzoekseenheden zijn alle supermarkten en slijterijen in Zeeland. Van deze locaties wordt het verkooppersoneel dat op het moment van het onderzoek achter de meest linkse kassa zit, geobserveerd. De activiteiten die geobserveerd worden zijn de volgende handelingen van dit verkooppersoneel: Vragen zij om het tonen van een identiteitsbewijs ja of nee; Zou het alcoholhoudende product verkocht worden ja of nee. Alle supermarkten en slijterijen in Zeeland die in de lijst van de Kamer van Koophandel en op Internet te vinden waren in februari 2011, zijn onderzocht. Onder deze 212 supermarkten en slijterijen bevonden zich 27 campingwinkels. Aangezien deze winkels niet het hele jaar open zijn, zijn deze winkels niet meegenomen in het onderzoek. Vijf supermarkten zijn supermarkten met een islamitische achtergrond, omdat deze geen alcohol verkopen zijn deze supermarkten niet meegenomen in het onderzoek. Een supermarkt hoort bij een huis van bewaring en is ook niet meegenomen in het onderzoek. Van de overgebleven 179 supermarkten en slijterijen bleken er 24 failliet of verhuisd te zijn en 13 filialen waren gesloten op het moment van bezoek. In totaal zijn 142 supermarkten en slijterijen bezocht in de maand april 2011; 113 supermarkten en 29 slijterijen. De hele onderzoekspopulatie van supermarkten en slijterijen in Zeeland is dus meegenomen in dit onderzoek, er is geen gebruik gemaakt van een steekproef. 2.3 Procedure Drie studenten van de opleiding Social Work aan de Hogeschool Zeeland voeren het veldwerk van dit onderzoek uit onder leiding van een docent/onderzoeker van de Hogeschool Zeeland. Deze drie studenten hebben een training mysteryshoppen gehad van medewerkers van de Universiteit Twente en STAP. Via een school voor Voortgezet Onderwijs zijn 15-jarige jongeren geworven als mysteryshoppers. Deze jongeren kregen voorlichting over het onderzoek en de beloning (een VVV-bon van 25 euro per dagdeel). De jongeren die interesse hadden, zijn gescreend op lengte en voorkomen. Alleen jongeren die eruit zien als een gemiddelde 15-jarige kwamen in aanmerking voor deelname aan het onderzoek. Van de overgebleven jongeren zijn de ouders/verzorgers uitgenodigd voor een 10

11 voorlichtingsbijeenkomst over het onderzoek. Na deze voorlichtingsbijeenkomst is aan de ouders schriftelijke toestemming gevraagd voor deelname van hun zoon of dochter aan het onderzoek (zie bijlage I). De twaalf overgebleven jongeren kregen een training van de drie studenten in het uit te voeren mysteryshop onderzoek. Zij hebben de volgende procedure geoefend: met z n tweeën een supermarkt of slijterij binnenlopen een mixdrankje, rosébier of een blikje bier uit de schappen pakken bij de meest linkse kassa die open is gaan staan het mixdrankje aanbieden bij de medewerker van de supermarkt of slijterij nagaan of er om het tonen van een identiteitsbewijs wordt gevraagd indien hier om gevraagd wordt; toon het identiteitsbewijs nagaan of het product verkocht zou worden of niet indien het product verkocht zou worden; zeggen dat je te weinig geld bij je hebt, het product laten staan en weglopen. Voor het geval dat een medewerker van een supermarkt of slijterij vragen zou gaan stellen aan de mysteryshoppers over het doel van deze aankooppoging, hebben de 15-jarige mysteryshoppers tijdens het onderzoek een brief op zak waarin de deelname aan een onderzoek uitgelegd wordt (zie bijlage II). Elke student is met een chauffeur en twee 15-jarige mysteryshoppers op pad gegaan. In totaal is er op tien dagdelen onderzoek gedaan; acht keer op een vrijdag van tot uur en twee keer op een maandag van tot uur. De student en de chauffeur bleven in de auto zitten als de 15-jarige mysteryshoppers de winkel binnengingen. De student hield de observatieformulieren (zie bijlage III) bij zich. Zodra de mysteryshoppers de auto weer binnenstapten, heeft de student het observatieformulier ingevuld met de informatie van de mysteryshoppers. 2.4 Dataregistratie en data-analyse De gegevens van alle ingevulde observatieformulieren zijn ingevoerd in het statistisch analyseprogramma SPSS. Vervolgens zijn de volgende analyses uitgevoerd: uitrekenen van aantal keren dat er om een identiteitsbewijs is gevraagd in procenten uitrekenen van aantal keren dat het product verkocht zou zijn in procenten uitsplitsen van bovengenoemde resultaten tussen supermarkten en slijterijen uitsplitsen van bovengenoemde resultaten per regio (Walcheren, Oosterschelderegio en Zeeuws-Vlaanderen) uitsplitsen van bovengenoemde resultaten in stedelijke gemeenten (Middelburg, Vlissingen, Goes en Terneuzen) en plattelandsgemeenten (Veere, Reimerswaal, Schouwen-Duiveland, Tholen, Sluis, Hulst, Borsele, Noord-Beveland en Kapelle) met behulp van de Comparing Column Proportions (z-test) nagaan of de gevonden verschillen tussen supermarkten en slijterijen, tussen de drie regio s en tussen stedelijke en plattelandsgemeenten significant zijn of niet deze Comparing Column Proportions (z-test) is een tweezijdige test, waarbij een betrouwbaarheidsinterval van 95% is gehanteerd bij een significant verschil betekent dit dat het verschil met een betrouwbaarheid van 95% waarschijnlijk niet op toeval berust bij geen significant verschil betekent dit dat het verschil waarschijnlijk op toeval berust. 11

12 2.5 Betrouwbaarheid en validiteit De betrouwbaarheid van een onderzoek zegt iets over de nauwkeurigheid van de metingen; wanneer herhaling van het onderzoek door dezelfde of andere onderzoekers eenzelfde resultaat oplevert, is het onderzoek betrouwbaar. Betrouwbaarheid gaat dus over de herhaalbaarheid van een onderzoek met eenzelfde resultaat. Bij dit onderzoek naar de naleving van leeftijdsgrenzen in Zeeuwse supermarkten en slijterijen worden alle supermarkten en slijterijen in Zeeland eenmalig bezocht. Dit betekent dat bij een bezoek op een ander tijdstip, een andere dag of bij een andere medewerker het resultaat anders zou kunnen zijn. Dit verlaagt de betrouwbaarheid van het onderzoek. Het feit dat alle supermarkten en slijterijen uit Zeeland bezocht worden, verhoogt de betrouwbaarheid. De metingen kunnen ook verschillend uitpakken bij gebruikmaking van verschillende 15-jarige mysteryshoppers. Het feit dat de mysteryshoppers gescreend zijn op lengte en voorkomen van gemiddelde 15-jarigen in Zeeland en de te volgen procedure geoefend hebben, verhoogt de betrouwbaarheid. De validiteit van een onderzoek gaat over de geldigheid van een onderzoek; is het begrip dat onderzocht wordt ook daadwerkelijk gemeten? In dit onderzoek is het te onderzoeken begrip naleving van leeftijdsgrenzen. Dit is geoperationaliseerd als: wordt er gevraagd om het tonen van een identiteitsbewijs ja of nee zou het alcoholhoudende product aan je verkocht worden ja of nee. Omdat de wet over naleving van leeftijdsgrenzen in supermarkten en slijterijen voorschrijft dat aan alle jongeren onder de 20 jaar een legitimatiebewijs gevraagd moet worden en dat aan jongeren onder de 16 jaar geen alcoholhoudende drank verkocht mag worden, komen deze operationalisaties tegemoet aan het begrip dat gemeten wordt, dit verhoogt de validiteit. 2.6 Ethische verantwoording Aan dit onderzoek wordt meegewerkt door een aantal minderjarige jongeren. Wanneer minderjarigen aan een onderzoek meewerken is daarvoor wettelijk toestemming vereist van de ouders. Daarom is voorafgaand aan het onderzoek een presentatie gehouden voor de ouders en verzorgers van de geïnteresseerde jongeren over de inhoud van dit onderzoek, waarna schriftelijke toestemming is gevraagd (zie bijlage I). Na de toestemming van de ouders is aan de jongeren voorlichting gegeven over het teveel gebruiken van alcohol en de gevolgen daarvan door de studenten. Dit is gedaan omdat de jongeren er mogelijk achter komen hoe gemakkelijk het is om als 15-jarige aan alcohol te komen, en er uit ethische overwegingen voorkomen moet worden dat dit mysteryshop-onderzoek het alcoholgebruik onder de meewerkende jongeren stimuleert. De 15- jarige mysteryshoppers hadden tijdens het onderzoek een brief bij zich waarin uitgelegd werd dat deze jongeren meedoen aan een onderzoek, zodat zij niet in de problemen konden komen wanneer een medewerker van een supermarkt of slijterij verantwoording voor het gedrag van de jongeren zou vragen (iets willen kopen en toch laten staan). 12

13 3. Resultaten en analyse 3.1 Resultaten en analyse naleving leeftijdsgrenzen In het onderzoek is nagegaan hoe vaak er om het tonen van een identiteitsbewijs is gevraagd. In 74 van de 142 supermarkten en slijterijen werd gevraagd om een identiteitsbewijs (52%). In de andere gevallen werd er niet naar een identiteitsbewijs gevraagd (48%). In 68% van de gevallen zou het alcoholische product aan een 15-jarige jongere zijn verkocht, daarmee komt de naleving van leeftijdsgrenzen in supermarkten en slijterijen in Zeeland op 32%. In 1% van de gevallen werd niet om een identiteitsbewijs gevraagd maar werd de aankoop direct geweigerd. In 21% van de gevallen werd er wél om een identiteitsbewijs gevraagd, maar zou de alcohol toch verkocht worden. In deze gevallen is het identiteitsbewijs wellicht niet goed bestudeerd, er is verkeerd gerekend of durfde de medewerker de aankoop niet te weigeren. De mysteryshoppers is gevraagd na te gaan of er stickers of borden aanwezig waren met daarop de mededeling dat alcohol niet wordt verkocht onder de 16 jaar. In driekwart van de gevallen waren deze niet aanwezig of niet zichtbaar (zie tabel 4 in bijlage IV). De mysteryshoppers is ook gevraagd op het observatieformulier een inschatting te maken van de leeftijd van de medewerker aan de kassa. Hoewel deze inschattingen minder betrouwbaar zijn, doen de resultaten vermoeden dat vooral jongere supermarktmedewerkers moeite hebben met het naleven van de leeftijdsgrenzen (zie tabel 5 in bijlage IV). Ja Nee Totaal Is er naar je ID gevraagd? % 48% 100% Zou het product aan je zijn verkocht? 96 68% Tabel 1: Resultaten naleving leeftijdsgrenzen in Zeeland 46 32% % Er zijn 29 slijterijen bezocht en 113 supermarkten. Tussen de naleving van de leeftijdsgrenzen in supermarkten en slijterijen is wel een verschil te zien, in 55% van de slijterijen zou het product zijn verkocht en in 71% van de supermarkten. Volgens de Column Proportions test (z-test) is vastgesteld dat dit verschil echter niet significant is. Ja Nee Totaal Zou het product zijn verkocht in slijterijen 16 55% Zou het product zijn verkocht in supermarkten 80 71% Tabel 2: Resultaten supermarkten en slijterijen 13 45% 33 29% % % 13

14 3.2 Resultaten en analyse per regio Zeeland is op te delen in drie regio s; Oosterschelderegio, Walcheren en Zeeuws-Vlaanderen. Tussen de regio s Walcheren en Zeeuws-Vlaanderen is een verschil te zien dat volgens de Comparing Column Proportions z-test echter niet significant is. De naleving van leeftijdsgrenzen is in Walcheren het hoogst (42%) en in Zeeuws-Vlaanderen het laagst (23%). De resultaten van de Oosterschelderegio komen exact overeen met die van Zeeland als geheel, 32% naleving van leeftijdsgrenzen bij de verkoop van alcohol aan 15-jarigen. Zou het product zijn verkocht in de Oosterschelderegio? Ja Nee Totaal % 32% 100% Zou het product zijn verkocht in Walcheren? 25 58% 18 42% % Zou het product zijn verkocht in Zeeuws-Vlaanderen? 30 77% 9 23% % Tabel 3: Resultaten per regio 3.3 Resultaten en analyse stedelijke en plattelandsgemeenten Bij onderzoek in Zeeland wordt behalve onderscheid tussen de drie regio s ook wel onderscheid gemaakt tussen de zogeheten stedelijke gemeenten en plattelandsgemeenten. De stedelijke gemeenten zijn Middelburg, Vlissingen, Goes en Terneuzen. De plattelandsgemeenten zijn Veere, Reimerswaal, Schouwen-Duiveland, Tholen, Sluis, Hulst, Borsele, Noord-Beveland en Kapelle. Tussen de stedelijke gemeenten en plattelandsgemeenten is een significant verschil (volgens de Comparing Column Proportions z-test) in naleving van leeftijdsgrenzen te zien, in stedelijke gemeenten is deze handhaving 47% en in plattelandsgemeenten 21%. Ja Nee Totaal Zou het product zijn verkocht in stedelijke gemeenten? 33 53% 29 47% % Zou het product zijn verkocht in plattelandsgemeenten? 63 79% 17 21% % Tabel 4: Resultaten stedelijke en plattelandsgemeenten Voor een overzicht van de overige resultaten, zie bijlage IV. 14