De ontwikkeling van een analysemodel van retorische exigentie

Transcriptie

1 De ontwikkeling van een analysemodel van retorische exigentie De exigentie van MH17 in toespraken van de Algemene Politieke Beschouwingen van 2014 Deborah Vos, s MA-scriptie Neerlandistiek Taalbeheersing van het Nederlands Specialisatiethema: Argumentatietheorie en retorica Universiteit Leiden 20EC Begeleider: Prof. Dr. J.C. de Jong Tweede lezer: Dr. H. Jansen te Alphen aan den Rijn 1

2 2

3 Voorwoord Deze masterscriptie is geschreven ter afsluiting van mijn studie Nederlandse Taal en Cultuur, master Neerlandistiek. Al bij het schrijven van mijn BA eindwerkstuk groeide mijn fascinatie voor het taalgebruik in de toespraken van de Algemene Politieke Beschouwingen. In mijn bachelorscriptie heb ik de metaforen van Wilders tijdens de APB van 2009 mogen onderzoeken. Nu, ter afsluiting van mijn studie, heb ik mij nogmaals mogen verdiepen in toespraken gehouden tijdens Algemene Politieke Beschouwingen. Tijdens de mastercursus Retorisch Vuurwerk: een canon van Nederlandse toespraken is de mogelijkheid geboden om de troonrede te bekijken in Den Haag, samen met onder andere Jort Kelder. De dagen erna mocht ik aanwezig zijn bij de Algemene Politieke Beschouwingen in de Tweede Kamer in Den Haag. De toespraken die worden gebruikt in dit onderzoekscorpus heb ik dus (live) mogen aanschouwen. Wat mij opviel, was dat veel sprekers in hun toespraak ingingen op de vliegramp met de MH17. De impact van deze gebeurtenis was nog voelbaar tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen. Ook bij mij riepen de verhalen van de fractievoorzitters herinneringen op van de dag van vliegramp. De beelden uit het nieuws, maar ook het verdriet van mijn zusje om haar mentrix. Niet alleen viel op dat de fractievoorzitters veel over de vliegramp spraken, maar ook het respect en de eerbied die zij daarbij gebruikten. Dit bracht mij tot de vraag wat een reactie nu passend maakt. Mijn scriptiebegeleider, Jaap de Jong, stelde toen voor mijn onderzoek te richten op de MH17 in de toespraken van de Algemene Politieke Beschouwingen. Via deze weg wil ik hem bedanken voor zijn steun, begeleiding, goede raad en de prettige samenwerking. Deborah Vos Alphen aan den Rijn, 22 juni 3

4 4

5 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Samenvatting 9 1. Inleiding Theoretisch Kader: De exigentietheorie Exigentietheorie van Bitzer (1968) Kritiek op de exigentietheorie Vatz (1973) Young (2001) Conclusie exigentietheorie en kritiek Toepassingen van de exigentietheorie De drie onderdelen in de analyse van Braet De culturele discourstraditie van Garret en Xiao Eén onderdeel uit de dissertatie van Heppler Smith en Lybarger Conclusie toepassingen exigentietheorie De theorie van de Retorische Kritiek Conclusie Methode Een overkoepelende methode voor de analyse van toespraken: de Retorische Kritiek van Braet Eerste indruk (0), achtergrond (1) en communicatiesituatie (2) Type discussiesituatie (3) Presentatie (4) Ordening (globale indeling) (5) Inhoud (I) en (II): inleiding en slot (6) en de betogende kern (7) Verwoording (8) Eindoordeel over de overtuigingskracht (9) en het formuleren van een kritiek (10) Conclusie 35 5

6 3.2 Verantwoording Retorische exigentie-analyse Aanpassingen in stap 2: de communicatiesituatie Aanpassingen in de overige stappen van de Retorische Kritiek van Braet Verantwoording corpus Historische context Algemene Politieke Beschouwingen De vliegramp met MH Andere toespraken over MH Toespraak minister Timmermans in VN-Veiligheidsraad Toespraak Premier Rutte Troonrede Koning Willem-Alexander Voorbeeldanalyse Eerste indruk en achtergrond Communicatiesituatie Type discussiesituatie, presentatie en ordening Inhoud: inleiding, slot en de betogende kern Verwoording Eindoordeel over de overtuigingskracht De interruptie van Bontes Conclusie Resultaten Vergelijking van de toespraken Wat is de invloed van de historische achtergrond op de toespraken? Vertellen de toespraken dezelfde informatie over de exigentie? Met welk(e) doel(en) zetten de sprekers de exigentie in (tijdens de APB)? Waar en hoeveel spreken de sprekers over de exigentie? Zijn er overeenkomsten en verschillen in het gebruik van retorische middelen tussen de toespraken? Zijn de toespraken passend bij de exigenties? Wat leren we over de casus MH17? Wat leren we over de Retorische exigentie-analyse? 71 6

7 7. Conclusie en discussie Conclusie Retorische exigentie-analyse Casus MH Discussie 75 Literatuurlijst 77 Bijlagen: Analysemodellen 83 a. Analysemodel Braet 83 b. Analysemodel afgeleid uit exigentietheorie 87 c. Retorische exigentie-analyse Omvang toespraken Algemene Politieke Beschouwingen Andere toespraken over MH Retorische exigentie-analyse per spreker 103 a. Roemer (SP) 105 b. Zijlstra (VVD) 127 c. Van Haersma Buma (CDA) 147 d. Samsom (PvdA) 161 e. Wilders (PVV) 177 f. Pechtold (D66) 193 g. Slob (ChristenUnie) 211 h. Van Ojik (GroenLinks) 227 i. Van der Staaij (SGP) 243 j. Thieme (PvdD) 259 k. Krol (50Plus) 273 l. Klein (Vrijzinnige partij) 285 m. Bontes (Groep Bontes/ Van Klaveren) 297 n. Rutte (premier) Tijdschrijfnotitie 339 7

8 8

9 Samenvatting In deze Masterscriptie is onderzocht hoe de toespraken van de Algemene Politieke Beschouwingen van 2014 een passende reactie vormen op de vliegramp met MH17 en in hoeverre deze casus onderzocht kan worden met behulp van de Retorische exigentie-analyse. Deze analyse is gebaseerd op de exigentietheorie van Bitzer en op de Retorische Kritiek van Braet. De exigentietheorie van Bitzer vertelt ons dat een retorische situatie om een passend retorisch antwoord vraagt. Met een retorische situatie wordt ook wel een crisissituatie bedoelt die een persoon uitnodigt iets tot een bepaald publiek te zeggen. Binnen deze situatie is dan ten minste sprake van één exigentie: een zeer acuut of concreet probleem. De situatie schrijft volgens Bitzer het soort reacties voor die kunnen worden gemaakt. Elke retorische situatie bestaat uit drie delen: de exigentie, het publiek en mogelijke beperkingen. Het is van belang om in een toespraak een passende reactie te geven op een buitengewone (historische) situatie, omdat een spreker ongepast kan overkomen of het risico loopt negatief beoordeeld te worden wanneer hij of zij de historische situatie negeert. Wanneer een spreker een passende reactie kan geven op een exigentie, kunnen verschillende kansen worden benut. Allereerst kan de spreker zijn of haar ethos vestigen en versterken door de situatie te noemen. Daarmee geeft de spreker blijk van medemenselijkheid. Ten tweede kan de exigentie voor inhoudelijk beleid worden ingezet. Deze tweede kans kent echter ook een risico: een spreker kan negatief overkomen bij het publiek wanneer het lijkt alsof de spreker een vreselijke situatie (zoals een vliegramp) bewust gebruikt. Op de exigentietheorie van Bitzer is veel kritiek gekomen. Eén van de belangrijkste critici van deze theorie is Vatz. Hij stelt dat de exigentietheorie niet genoeg rekening houdt met de creativiteit van de redenaar. De situatie kan volgens hem pas retorisch worden dankzij een toespraak. Vatz bekijkt de situatie dus vanuit een andere filosofie dan Bitzer. De kritiek van Vatz leert ons dat het ook noodzakelijk is de keuzes van sprekers in ogenschouw te nemen. De exigentietheorie van Bitzer werd ook veelal theoretisch besproken. Enkele auteurs bespreken ook een mogelijke toepassing van deze theorie naar de praktijk. In deze toepassingen heb ik helaas geen geschikt model gevonden voor een mogelijke analyse met behulp van de exigentietheorie. Wanneer men toespraken gaat onderzoeken, is de Retorische Kritiek van Braet een veel gebruikt hulpmiddel. Met behulp van dit model kunnen alle facetten van een toespraak worden onderzocht, maar dit model gaat naar mijn mening niet diep genoeg in op de mogelijke grote invloed van historische achtergrond. Om die reden is dit model aangepast met vragen waarmee de exigentie in een toespraak kan worden onderzocht. 9

10 Dit nieuwe model, de Retorische exigentie-analyse, is vervolgens toegepast op een casus van toespraken gehouden tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen van 2014 in Den Haag die inspeelden op de exigentie rond de vliegtuigramp met MH17. In dit onderzoek is nagegaan hoe politici tijdens de APB omgingen met MH17 in hun toespraken. Deze toespraken werden namelijk precies twee maanden na de ramp gehouden, een situatie die niet kan worden genegeerd in de belangrijkste politieke toespraken en debatten van het jaar. Met behulp van de Retorische exigentie-analyse is vastgesteld hoe er tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen is omgegaan met deze ramp. De analyse leek een bepaalde norm van passendheid bloot te kunnen leggen. Zo spraken de meeste fractievoorzitters gepast over de vliegramp zonder dat dit onderwerp negatief afleidde van de zaak. De meeste sprekers kozen ervoor in de inleiding over de vliegramp te spreken; één van de meest publiekgerichte delen van het betoog. Fractievoorzitters koppelden hun woorden over MH17 aan het goede beleidsdoel in de toespraak. Zo werd er door de meeste sprekers over MH17 gesproken met als doel het ethos te versterken (medemenselijkheid te tonen) én het persuasief beleid te ondersteunen. De meeste sprekers hebben dus het risico genomen om over de vliegramp te spreken om het eigen beleid te ondersteunen. Daarnaast leek het ongemakkelijk om iets over de toedracht van de ramp te vermelden, die tot dan toe nog onbekend was. Een discussie ontlokken over de mogelijke toedracht van de ramp en de schuldvraag daarbij, zou afleiden van het eigenlijke doel van de APB: debatteren over de begroting voor het komende regeringsjaar. Bovendien moesten de fractievoorzitters rekening houden met het feit dat nog niet alle slachtoffers op het moment van de APB veilig waren geborgen. Het aanwijzen van een schuldige zou negatieve consequenties kunnen hebben voor de nog gaande repatriëringsmissie. Het bleek lastig om met behulp van de Retorische exigentie-analyse de mate van passendheid van een toespraak als reactie op een exigentie te kunnen vaststellen. De mate van passendheid is namelijk subjectief. Ook bij het maken van een Retorische Kritiek kan de smaak van de analist een rol spelen. De betrouwbaarheid van de analyse zou kunnen worden vergroot door de analyses door meerdere personen te laten uitvoeren. 10

11 1. Inleiding De ramp met vliegtuig MH17 op 17 juli 2014 staat nog in ieders geheugen gegrift. De beelden in het nieuws hebben grote indruk gemaakt op Nederland. Maar ook de Nederlandse toespraken zijn blijven hangen, zoals de geroemde speech van minister Timmermans, gehouden in de VN- Veiligheidsraad, een paar dagen na de ramp. Did they lock hands with their loved ones, did they hold their children close to their hearts, did they look each other in the eyes, one final time, in a wordless goodbye? We will never know. Velen vonden dat deze toespraak een passende reactie was op de gebeurtenis. Maar hoe kun je deze passendheid vaststellen? De exigentietheorie van Bitzer (1968) vertelt ons dat een retorische situatie, of ook wel een buitengewone situatie zoals de vliegramp, om een passend antwoord vraagt. De mate van passendheid zou worden voorgeschreven door de situatie zelf. Het is van belang om in een toespraak te reageren op een retorische situatie, omdat een spreker die de historische situatie negeert of er ongepast op reageert, het risico loopt negatief beoordeeld te worden. Wanneer een spreker van een toespraak wel ingaat op de situatie, kan de spreker op meer sympathie van het publiek rekenen. Met een passende reactie op de retorische situatie kan de spreker verschillende kansen benutten. Ten eerste kan de spreker zijn of haar ethos versterken en vestigen door de situatie te benoemen. Zo kan de spreker laten zien het hart op de goede plaats te hebben door op het goede moment de goede woorden te zeggen. De spreker kan daarmee blijk geven van medemenselijkheid. Ten tweede kan de situatie voor inhoudelijk beleid worden ingezet. In de loop der jaren is er veel kritiek geweest op de theorie van Bitzer, onder andere van Vatz (1973), Heppler (1985), Garret en Xiao (1993) en Young (2001). Zo is Vatz van mening dat de exigentietheorie niet genoeg recht doet aan de creativiteit van de schrijver. De keuzes van de redenaar worden volgens hem niet bepaald door de situatie, maar de redenaar kan zelf, met behulp van retorica, op een creatieve manier de situatie scheppen. Er zijn maar enkele critici geweest die getracht hebben de theorie toe te passen in de praktijk. Een belangrijk model waarmee alle aspecten van een toespraak kunnen worden onderzocht, is de Retorische Kritiek van Braet (2007b). Met behulp van dit model kan men een weloverwogen oordeel vormen van de overtuigingskracht van een bepaald betoog. Ook Braet geeft aan dat een historische achtergrond meer of minder kan doorwerken in een betoog (2007a, 188). Hij geeft echter niet aan dat de analyse en beoordeling van een betoog kan veranderen wanneer een 11

12 spreker niet (of niet genoeg) inspeelt op de retorische situatie, terwijl Braet toch zelf stelt dat de belangrijkste retorische eis aanpassing aan de situatie is. Omdat de Retorische Kritiek recht doet aan bijna alle aspecten van een toespraak, heb ik vragen naar de exigentie binnen een toespraak toegevoegd aan het model van Braet. Met deze toevoeging probeer ik in dit onderzoek ook de toepasbaarheid van de exigentietheorie van Bitzer te onderzoeken. Met dit aangepaste model hoop ik ook speechschrijvers te kunnen overtuigen van de maatschappelijke relevantie van de exigentietheorie. De exigentietheorie kan naar mijn mening het beste onderzocht worden door het model toe te passen op een casus van toespraken rond de vliegtuigramp met MH17. Ik wil in dit onderzoek nagaan hoe politici tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen van 2014 omgingen met MH17 in hun toespraken. Deze toespraken werden precies twee maanden na de ramp gehouden, bij de opening van het politieke jaar in september. Tijdens de Algemene Beschouwingen zouden de eerste debatten na de vliegramp worden gehouden, een situatie die niet kan worden genegeerd in de belangrijkste politieke toespraken en debatten van het jaar. De vliegramp vróeg om een reactie in de Tweede Kamer, omdat deze toespraken plaatsvonden na het zomerreces. MH17 stond als een soort grote olifant in de Kamer: sprekers konden er niet omheen. De vliegramp bemoeilijkte de sprekerstaak van de fractievoorzitters. Hoe gingen de fractievoorzitters om met deze situatie? Mijn onderzoeksvraag luidt als volgt: Hoe vormen de toespraken van de Algemene Politieke Beschouwingen van 2014 een passende reactie op de vliegramp met MH17 en in hoeverre kan deze casus worden onderzocht met behulp van een speciaal ontwikkelde Retorische exigentieanalyse? Passendheid vat ik op als het juiste woord op het juiste moment zeggen. De woorden passen bij het hoofddoel van de toespraak, zonder dat ze negatief afleiden van de zaak. Woorden worden op de goede plaats gezegd, in de goede maatvoering, gekoppeld aan het goede beleidsdoel in de toespraak. Om deze onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden, heb ik een corpus samengesteld met toespraken van Nederlandse politici, gehouden tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen in dat jaar. Bij elke toespraak probeer ik de vraag te beantwoorden in hoeverre deze toespraak een passende reactie vormt op de vliegtuigramp. In hoofdstuk 2 zal allereerst worden ingegaan op de exigentietheorie van Bitzer en de kritieken op deze theorie. Vervolgens zullen de Retorische Kritiek van Braet en de aanpassingen daarop uiteengezet worden in hoofdstuk 3. Het uiteindelijke analysemodel is te vinden in Bijlage 1c. 12

13 In hoofdstuk 4 zal de achtergrondinformatie voor de toespraken tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen uiteengezet worden. Daarna zal in hoofdstuk 5 een voorbeeldanalyse van de toespraak van Zijlstra worden besproken. De analyses van de toespraken volgens de Retorische exigentie-analyse staan in Bijlage 4. In hoofdstuk 6 worden de resultaten van de analyse besproken en in mijn conclusie zal ik de eerder genoemde onderzoeksvraag beantwoorden. 13

14 14

15 2. Theoretisch kader: De exigentietheorie In dit hoofdstuk zal het theoretisch kader van de exigentietheorie van Bitzer worden toegelicht aan de hand van zijn eigen werk ( 2.1), waarin hij het proces verklaart waarbij retorische discours wordt gecreëerd (Littlejohn & Foss, 2011, 140), en aan de hand van kritiek die later op zijn exigentietheorie is gekomen ( 2.2). Vervolgens zullen in 2.3 mogelijke toepassingen van deze theorie uiteengezet worden. Om mijn corpus van toespraken zo goed mogelijk te kunnen onderzoeken met behulp van de exigentietheorie van Bitzer, zal ik ook kort de theorie bespreken rond de Retorische Kritiek: een analysemodel van Braet waarmee toespraken geanalyseerd kunnen worden. Tot slot zet ik uiteen waarom deze informatie van belang is bij onderzoek naar toespraken die betrekking hebben op de MH Exigentietheorie van Bitzer (1968) De exigentietheorie van Bitzer kan naar mijn mening het beste worden bekeken vanuit het begrip decorum uit de klassieke retorica. Passendheid of decorum is één van de vier eigenschappen van een goede retorische stijl. Het taalgebruik van een toespraak moet passen bij de spreker, het onderwerp en het publiek, zo zeggen Leeman & Braet (1987, 50). Braet (2007b, 77) definieert decorum ook als: het vermogen om in te schatten wat in een specifieke situatie het meest passend is. Bitzer stelt ook dat elke uiting verbonden is met de context van de situatie. In de neoretorische richting binnen de taalbeheersing, waar Bitzer deel van uitmaakt, staan retorische eigenschappen van het taalgebruik centraal, ook wel de retorische middelen waarmee een taalgebruiker zijn tekst doel- en publiekgericht maakt, zo zegt Braet (2007a, 44). Neoretorici, zoals Lloyd Bitzer, zijn geïnteresseerd in de tekst als product, maar ook in het proces dat aan de tekst voorafgaat en het proces dat erop volgt. Niet alle typen teksten krijgen binnen de neoretorica aandacht, vooral de teksten die voortvloeien uit een retorische situatie, een situatie waarin zich een probleem voordoet (exigence) dat zich leent voor een oplossing met verbale middelen. Daarbij moet een publiek aanwezig zijn dat ertoe aangezet kan worden het probleem op te lossen. Volgens Bitzer (1968, 1) vereist het probleem of de situatie een toespraak of (geschreven) reactie. Bitzer vraagt zich af in welke mate de tekst een fitting response is (Braet, 2007a, 62). Binnen de exigentietheorie wordt vaak verwezen naar het begrip Rhetorical Situation. Een retorische situatie wordt gezien als de context van een retorische gebeurtenis die bestaat uit een probleem of een kwestie, een publiek en een set van beperkingen. Bitzer is de eerste geweest die deze theorie heeft gepubliceerd. Daarna hebben neoretorici kritiek gegeven op 15

16 Bitzer s theorie. In deze paragraaf zet ik de theorie van Bitzer uiteen. In 2.2 zal een aantal van deze kritieken worden besproken. Bitzer spreekt in zijn werk The Rhetorical Situation over de retorische situatie, waarmee hij de context bedoelt waarin sprekers of schrijvers retorische discours creëren (1968, 1). Hij meent dat de retorische situatie binnen het vakgebied van Retorica nog niet goed is onderzocht. Niemand behandelt de formele aspecten van de situatie expliciet en in zijn essay doet Bitzer (1968, 2) hier wel een poging toe. De retorische situatie definieert hij als een complex van personen, gebeurtenissen, onderwerpen, relaties en een noodzakelijkheid of een voorwaarde die sterk uitnodigt tot een uiting (1968, 4). Volgens Braet (2007a, 62) bedoelt Bitzer met de retorische situatie een crisissituatie die een bepaalde persoon uitnodigt iets tot een bepaald publiek te zeggen. Binnen deze situatie is minstens één exigentie aanwezig: een onvolkomenheid gekenmerkt door urgentie. Zo n exigentie kan een zeer acute en concrete noodtoestand zijn zoals een ramp maar ook een latent en meer diffuus probleem zoals de positie van de minderheden in Nederland. Vooral in het laatste geval kan het minder duidelijk zijn wie het woord moet nemen en kan het om verschillende redenen lang duren voordat iemand zich geroepen voelt het thema aan te snijden. (Braet, 2007a, 62) De situatie schrijft het soort opmerkingen voor die kunnen worden gemaakt, zo zegt Bitzer. Braet (2007a, 45) stelt dat als men de situatie kent, het mogelijk is om vrij nauwkeurig te voorspellen wat op welke wijze tegen wie gezegd zal worden. Een redenaar moet dus nagaan wat de situatie van hem vraagt, anders loopt hij het gevaar dat zijn antwoord nergens op zou kunnen slaan. De retorische situatie schrijft de betekenisvolle fysieke en verbale reacties voor, maar beperkt ze tegelijkertijd ook. Elke retorische situatie bestaat volgens Bitzer uit drie delen (1968, 6): 1. De exigentie Bitzer maakt hierbinnen onderscheid in retorische en niet-retorische exigenties. Een niet-retorische exigentie kan niet worden aangepast, zoals dood of winter. Een exigentie is retorisch wanneer die in staat is tot positieve veranderingen en wanneer die positieve aanpassing vraagt om overtuiging. Het is een hoge mate van urgentie in een situatie waardoor de spreker zich in zekere zin verplicht voelt zich uit te drukken over de situatie, dus om op een gepaste manier te reageren op de situatie. Pullman definieert de retorische exigentie als volgt: Exigencies are the critical moments in civic life when something needs to be said in order to do something that needs to get done. (Pullman, 1996, 2) 16

17 2. Het publiek Retorische discours leidt tot verandering doordat beslissingen en handelingen van een publiek beïnvloed worden. Dit retorische publiek moet volgens Jasinski (2001, 515) aan twee voorwaarden voldoen: het publiek mag alleen bestaan uit personen die in staat zijn beïnvloed te worden door discours en die bemiddelaars van verandering zijn, wat inhoudt dat het retorische publiek in staat is om definitieve beslissingen te nemen. 3. De beperkingen De situatie kan beperkingen opleggen aan de personen, gebeurtenissen, onderwerpen en relaties die de beslissingen en handelingen beperken. Standard sources of constraint include beliefs, attitudes, documents, facts, traditions, images, interests, motives and the like; and when the orator enters the situation, his discourse not only harnesses constraints given by situation but provides additional important constraints for example his personal character, his logical proofs, and his style. (Bitzer, 1968, 8). Men zou bijvoorbeeld kunnen denken aan het feit dat het over het algemeen niet gepast is om grappen te maken op een begrafenis. Die grappige oom kan daar op basis van zijn persoonlijke karakter wellicht wel mee wegkomen. Volgens Bitzer schrijft de situatie het passende antwoord voor (1968, 10). In zijn latere werk Functional Communication: A situational perspective (1980, 34) beargumenteert Bitzer dat situaties niet al volledig ontwikkeld ontstaan: ze evolueren of ontwikkelen zich in de loop der tijd. Hij beschrijft vier ontwikkelingsstadia. 1. Oorsprong en ontwikkeling van delen In deze fase ontstaat een exigentie en herkent iemand deze. Maar het publiek, de beperkingen en de middelen zijn ofwel onduidelijk of zijn nog niet volledig ontwikkeld. 2. Rijpheid (of volwassenheid) De exigentie is aanwezig en waargenomen, vaak door een spreker en het publiek; het publiek is in staat de exigentie aan te passen en kan gemakkelijk over de exigentie worden aangesproken. Beperkingen zijn beschikbaar. Dit stadium duurt vaak niet langer dan een moment. 3. Verslechtering De vorm van de delen (exigentie, publiek en beperkingen) verandert op een dusdanige manier dat aanpassing van de exigentie wordt bemoeilijkt. 4. Desintegratie De vorm van de delen lost op : het publiek verdwijnt, de exigentie is niet langer aanwezig, de middelen zijn uitgeput en/of de beperkingen worden te groot. 17

18 In zijn latere essay (uit 1980) wijzigt Bitzer het begrip van retorische exigentie enigszins door eraan toe te voegen dat een exigentie pas bestaat wanneer er sprake is van een feitelijke toestand en een belang, zo zegt Sloane in zijn Encyclopedia of Rhetoric (2001, 694). De toevoeging van een bepaald belang bij een exigentie maakt de feitelijke toestand iets anders dan het zou moeten zijn, een defect, een zaak die moet worden gewijzigd. Bitzer ziet de retorica als een bepaald resultaat van een situatie. Op deze situatie moet een passende reactie worden gegeven. Lucaites (1999, 214) stelt dat wanneer de spreker een urgente situatie over het hoofd ziet, hij of zij er niet in zal slagen een adequate retorische reactie te geven. De spreker loopt in dat geval het risico negatief beoordeeld te worden. 2.2 Kritiek op de exigentietheorie De theorie van Bitzer heeft veel kritiek gekregen. Deze kritiek had volgens Jasinski (2001, 516) met name betrekking op Bitzers stelling dat een situatie een objectief fenomeen is, dat het als een echt ding bestaat, afgezien van de menselijke waarneming, herkenning of interactie Vatz (1973) Eén van de belangrijkste critici is Vatz. Hij kijkt vanuit een andere invalshoek naar de theorie die Bitzer beschrijft: Vatz stelt in zijn werk The mythical status of situational Rhetoric de situaties die retorica zouden uitlokken voor als mythische concepten, omdat redenaren ervoor kiezen of er niet voor kiezen om bepaalde situaties, feiten en gebeurtenissen te laten opvallen. Deze keuzes zouden de voorwaarde kunnen zijn voor retorica; de kunst van het talig of symbolisch creëren van opvallendheid (salience) (2009, 2). De retoriek zou een situatie scheppen of de vorm van een situatie bepalen. De uitingen bepalen de mate van passendheid, en niet de situatie, zoals Bitzer zegt. Volgens Vatz is retorica niet situationeel, maar is een situatie retorisch. Uitingen kunnen uitnodigen tot exigentie. De retorica veroorzaakt een situationele reactie volgens Vatz. So first, someone chooses which facts to present, and the very fact of selecting some elements and not others implies greater importance and significance for particular facts. (Littlejohn & Foss, 2011, 141) Bitzer geeft juist aan dat eerst de situatie plaatsvindt. Daarop volgt pas een retorische reactie. Vatz construeert de exigentietheorie dus op een andere manier. De kritiek van Vatz kan het beste worden beoordeeld vanuit het idee van sociale constructie. Dit is de manier waarop mensen betekenis toekennen aan de wereld, waarbij men gebruik maakt van taal (Best, 2013, 11). 18

19 Our words are social products: we create them and teach them to one another. Because we understand our world through language, sociologists view all knowledge as socially constructed. Bitzer meent dat een situatie de keuzes van een redenaar kan bepalen. Vatz bekijkt dit vanuit een andere hoek en meent het tegenovergestelde: de redenaar creëert de situatie door bepaalde aspecten van de situatie op te laten vallen in taal. No situation can have a nature independent of the perception of its interpreter or independent of the rhetoric with which he chooses to characterize it. (Vatz, 1973, 154) Ook ziet hij het begrip framing betekenis krijgen in zijn theorie: met behulp van framing creëer je namelijk betekenis. Een spreker kan door middel van zijn of haar woordkeuze het publiek in een bepaalde richting sturen. Met framing kun je een situatie creëren en/ of sturen. Volgens Vatz volgt betekenis niet zozeer uit de gebeurtenissen, feiten, mensen of situaties zelf en zijn feiten ook niet publiekelijk waarneembaar. We krijgen kennis over feiten en gebeurtenissen doordat iemand deze aan ons communiceert. Vatz onderscheidt twee stappen in dit proces. 1. Allereerst is er een keuze van gebeurtenissen die overgebracht kunnen worden. De wereld is een toneel van onuitputtelijke gebeurtenissen die allemaal strijden om enige invloed. Bitzer stelt dat de aard van de context de retorica bepaalt, maar de context om een situatie te beschrijven, is onuitputtelijk. De feiten of gebeurtenissen waar wij kennis van nemen, zijn keuzes van onze bronnen van informatie. 2. De tweede stap is de vertaling van de gekozen informatie naar betekenis. Dit is een creatieve en interpretatieve handeling, stelt Vatz (1973, 157). Voor het publiek krijgen gebeurtenissen pas betekenis door een talige voorstelling. Zodra men een gebeurtenis of situatie communiceert, gebruikt men beeldende taal en taal is altijd waarde geladen. Volgens Vatz (1973, 160) kan men niet volhouden dat berichten van iets te onderscheiden zijn van het ding zelf. Dankzij het bericht kunnen wij de kennis vernemen over het ding zelf. Retorica is volgens hem een oorzaak, niet een effect van betekenis. Redenaren kiezen er namelijk voor (of kiezen er niet voor) om situaties, feiten of gebeurtenissen op te laten vallen. Exigenties zijn niet het product van objectieve gebeurtenissen, maar zijn eerder een kwestie van perceptie en interpretatie. (Lucaites, 1999, 214) Verder stelt Vatz dat zijn perspectief (of constructie ) op situationele retorica beter is dan het perspectief van Bitzer, omdat het perspectief van Bitzer redenaren in een zwakke positie 19

20 plaatst (2009, 5). Zijn eigen perspectief richt zich op de persuasiestudie (de studie van overtuiging) en maakt de discipline van retorica belangrijk in de politiek Young (2001) Young bespreekt alle kritieken die in de loop der jaren op Bitzers werk The Rhetorical Situation zijn verschenen. Met veel kritiekpunten van verscheidene auteurs is zij het namelijk niet eens, want pas wanneer men het geheel bekijkt, in plaats van zich te concentreren op delen kan de aard van Bitzers exigentietheorie begrepen en gewaardeerd worden. (2001, 296) Veel kritiekpunten zijn volgens Young al weerlegd door Bitzer. Bitzers critici verwijzen veelal naar klassieke concepten om zijn ideeën te weerleggen. Ook vindt Young het interessant dat critici vooral probeerden om Bitzers theorie te weerleggen in plaats van zijn theorie uit te breiden met nieuwe ideeën (2001, 275). Wel is Young het onder andere eens met de uitgangspunten van Vatz; retorische situaties zouden kunnen worden gecreëerd door redenaren. Gebeurtenissen krijgen dan pas betekenis door hun talige voorstelling. Wel stelt Young dat de ideeën van Vatz niet in strijd zijn met Bitzers uitgangspunten, noch met de basiselementen die de retorische situatie vormen (2001, 280). Zoals ik in aangaf, construeert Vatz de retorische situaties dus vanuit een andere invalshoek. Bovendien, zegt Young, krijgen situaties niet alleen betekenis door hun talige voorstelling; sommige gebeurtenissen hebben een betekenis en vragen om een passende reactie. Hier verkiest Young de ideeën van Bitzer boven die van Vatz (2001, 294). Ook is Young het eens met de inzichten van Hunsaker en Smith om het publiek als element van de retorische situatie meer in het proces te betrekken, waardoor het begrip van retorische situatie wordt uitgebreid. Zo onderscheiden Hunsaker en Smith twee soorten publiek; het situationele publiek (dat betrokken is bij de retorische situatie) en het werkelijke publiek (het publiek dat wordt aangesproken door de redenaar) (2001, 285). Het is voor een analysator van belang om in ogenschouw te nemen dat het werkelijke publiek groter kan zijn dan het situationele publiek. Brinton (1981, 234) stelt dat de causale aard van de situatie en dus ook van de retorische handeling niet wordt benadrukt door Bitzer. Young denkt dat Brinton hierin gelijk heeft. Ook ziet Brinton de exigentietheorie als een normatieve theorie: een gegeven situatie schrijft een gegeven antwoord voor. In die zin wordt de situationele theorie een voorstel voor het evalueren van retorische discours Conclusie exigentietheorie en kritiek In deze paragraaf zal ik samenvatten waarom de theorie van Bitzer van belang is. Bitzer vraagt aandacht voor de Retorische Situatie. Typerend voor deze benadering is dat een toespraak 20