VOORWOORD. Vanuit de BNA wens ik u daarbij veel sterkte, inspiratie en resultaat. Fred Schoorl Directeur BNA
|
|
- Regina van de Veen
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1
2 VOORWOORD Stel, dat..? Een eenvoudige, maar belangrijke vraag. Die uitnodigt tot creatief, strategisch nadenken. Denken over de toekomst wordt steeds belangrijker. Dat is natuurlijk een open deur van formaat, maar voor architectenbureaus meer dan ooit waar. Vanuit de BNA hebben we dit denken geprobeerd te stimuleren door scenariodenken als hulpmiddel te hanteren. Het hoort bij brancheontwikkeling om strategisch voor te denken. Zo komen we sterker, of in ieder geval beter en zelfbewuster uit de crisis. De afgelopen maanden hebben we vanuit de BNA intensieve sessies georganiseerd met ledenraad, bestuur, werkorganisatie en anderen over de toekomstscenario s. Ook hebben voorzitter Willem Hein Schenk en ik een rondgang gemaakt langs de regio s en is er door de ledenraad informatie verzameld vanuit de leden. In de gesprekken met ledenraad en bestuur hebben we steeds gewerkt met die eenvoudige vraag stel, dat? en op basis daarvan scenario s ontwikkeld. Het waren inspirerende, intensieve en ook leerzame gesprekken. Op basis daarvan is dit document geschreven. Een coproductie van vele actieve leden van de BNA, het bestuur en de werkorganisatie. De BNA wil daarmee de bewustwording in de branche stimuleren. We lijden niet alleen onder een crisis er valt ook nog wat te kiezen en zelfs richting te geven. Het is pijnlijk wat er gebeurt, maar een slachtofferrol past niet bij één van de leidende branches in de creatieve industrie. Architecten zijn creatieve oplossingsgerichte denkers. Als ondernemers moeten ze optimistisch zijn, maar niet naïef. Wij hopen dat dit stuk daarbij helpt. Ook hopen wij met dit stuk de blik van buiten naar binnen te richten. Geen vanzelfsprekende competentie in onze branche. En een instrument te verschaffen dat bureaus helpt bij de eigen vragen over de toekomst. Samen door de crisis en daar voorbij, is het motto van ons Werkplan Zekerheden zijn er weinig. Waarheden evenmin. Maar door met elkaar op een positieve manier in gesprek te gaan kunnen we de toekomst misschien een beetje helpen. Vanuit de BNA wens ik u daarbij veel sterkte, inspiratie en resultaat. Fred Schoorl Directeur BNA 2
3 1 INLEIDING Hoe ziet de toekomst voor architectenbureaus eruit? Een méér dan prangende vraag nu de sector middenin een crisis zit. Architectenbureaus houden niet of nauwelijks hun hoofd boven water. Een fors deel van de bureaus is uit de sector verdwenen, al dan niet vrijwillig. Met een structureel dalende bouwproductie staat de branche voor een grote uitdaging. Crises bieden kansen om over de eigen rol en positie na te denken. Al was het maar omdat de financiën dwingen tot creatieve oplossingen en een andere invulling van de beroepspraktijk. Maar er is ook onrust. Over de economische problemen wordt veel gediscussieerd. Schuldigen worden gezocht, zelfonderzoek is aan de orde van de dag en oplossingen blijken bepaald niet eenvoudig te vinden, noch makkelijk uit te voeren. Daarom heeft de BNA het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) vorig jaar gevraagd onderzoek te doen naar de toekomst van het vak. Dit heeft in ieder geval één duidelijk signaal opgeleverd: er is sprake van een structurele daling in de omvang van de sector tot circa Op basis van de verontrustende uitkomsten van dit EIB-onderzoek heeft de BNA het initiatief genomen om de toekomst verder te verkennen met behulp van de vereenvoudigde scenariotechniek. Een toekomstgerichte benadering, gebaseerd op kennis en ervaring van het verleden, maar ook op verbeeldingskracht en probleemoplossend vermogen. In deze verkenning worden op basis van trends en scenariobenadering een viertal mogelijke toekomsten van de sector geschetst. Op basis van deze beelden wordt vervolgens per scenario een zo concreet mogelijk beeld van de te nemen maatregelen op korte en middellange termijn geformuleerd. FUNDAMENTELE VERSCHUIVINGEN De wereld zal er in 2030 duidelijk anders uitzien en architecten krijgen het zwaar te verduren. Maar hoe ziet die bouwopgave van de toekomst er dan uit, en wat zijn de gevolgen voor architecten? Met welke fundamentele verschuivingen moet de branche op langere termijn rekening houden? Het EIB zette de trends en cijfers op een rijtje. Het instituut onderzocht hoe de bouwproductie zich op de lange termijn ( ) zal ontwikkelen en wat dat betekent voor de omzet en omzetverdeling van architectenbureaus. Ook is onderzocht waar de kansen liggen. Als de nieuwbouw van kantoren en woningen structureel stagneert, in welke segmenten is dan nog wèl omzet te halen? Afhankelijk van de economische situatie werkte het EIB drie scenario s voor de periode uit. De cijfers worden vergeleken met 2008, toen de economische crisis nog niet in alle hevigheid was toegeslagen. Uit de prognoses van het EIB blijkt dat de architectenbranche na de crisis even een inhaalslag maakt en de productie tijdelijk opveert. Maar in structureel opzicht zal de onderliggende vraag stevig verminderen. In 2030 ligt het totale bouwvolume van kantoren tussen de 38 en 44 procent van het niveau in 2008, voor woningen geldt een daling van 4 tot 9 procent ten opzichte van Het aantal nieuwbouwwoningen nam in 2008 nog toe met , in 2030 varieert dat aantal afhankelijk van de economische situatie tussen de en Demografische ontwikkelingen zijn hier de belangrijkste oorzaak van. In 2030 neemt de bevolking volgens cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) nog wel toe tot 17,4 miljoen personen (16,4 miljoen in 2008), maar de procentuele groei loopt terug. Deze afvlakking wordt veroorzaakt door een krimp van het aantal jongeren onder de twintig (3,9 miljoen in 2008 en 3,7 miljoen in 2030) en de potentiële beroepsbevolking tussen de 20 en 65 jaar (10,1 miljoen in 2008 en 9,8 miljoen in 2030). In de voorgaande periode namen deze nog wel toe. De grote hoeveelheid babyboomers ouder dan 65 jaar (2,4 miljoen in 2008 en 4,1 miljoen in 2030) zorgt voor een sterke vergrijzing van de bevolking. Mede daardoor neemt het aantal personen binnen een huishouden af. Dit alles heeft gevolgen voor de vraag naar woningen en kantoren. Ook de werkgelegenheid groeit niet meer: in 2008 nam die nog met 1,1 procent per jaar toe, in 2030 varieert de afname tussen de -0,1 en -0,5 procent per jaar afhankelijk van de economische situatie. In de architectenbranche waren in personen actief die samen duizend voltijdbanen invulden, in 2030 varieert het aantal banen tussen de en Mede door die afnemende tendens wordt de kantorenmarkt structureel een vervangingsmarkt. In sectoren als onderwijs en vooral zorg zit nog wel groei, maar het algemene beeld is een forse daling van de bouwproductie. En daarmee minder werk voor architecten. DUIKVLUCHT ARCHITECTENBRANCHE Minder werk brengt vanzelfsprekend een omzetdaling met zich mee. In 2008 kwam 85 procent van de omzet van architecten uit nieuwbouw en 15 procent uit bestaande bouw. In alle EIB-scenario s neemt de productie in de bestaande bouw verder toe en treedt een verschuiving op van nieuwbouw richting bestaande bouw. Vooral de nieuwbouwproductie van woningen loopt op termijn sterk terug. De verschuiving van de bouwproductie naar de bestaande bouw leidt tot een omzetdaling van architecten. Het sterkste omzetverlies vindt plaats bij woningen en kantoren waar de nieuwbouwproductie het meest inzakt. De gezondheidszorg biedt nog wel gunstige omzetper- 3
4 spectieven, maar het belang van deze sector in de totale omzet van architecten is volgens het EIB niet groot. De omzetperspectieven voor overige utiliteitsgebouwen variëren sterk. De bandbreedte voor het gehele omzetvolume in de bouw varieert in 2030 naar verwachting tussen de 36 en 51 miljard euro, voor de architectenbranche betekent dat een omzetvolume tussen de 1 en 1,5 miljard euro. Vergeleken met de cijfers uit 2008, respectievelijk 46 (bouw) en 1,7 (architectenbranche) miljard is dat een groot verschil. Deze daling wordt niet alleen veroorzaakt door een kleinere uitbreidingsvraag, maar ook omdat de nieuwbouw afneemt en het accent verschuift naar onderhoud en transformatie. Daarnaast zijn er minder mensen nodig om dezelfde productie te leveren. NIEUWE MARKTEN Het onderzoek van het EIB is een duidelijke wake-up call, dat zeker, maar de sector moet ervoor waken niet direct in een diepe depressie te zinken. Want, hoewel de uitbreidingsvraag afneemt, geeft het EIB ook aan dat de vervangingsmarkt in belang en omvang zal toenemen. Architecten zullen zich dus meer gaan bezighouden met transformatieopgaven, en deelnemen in andere (bouw)processen dan voorheen. Die nieuwe situatie vraagt om heel andere competenties en kan ook nieuwe perspectieven bieden. De architect moet zich op nieuwe markten richten, en zal daarin ook andere rollen gaan vervullen. Dat kun je branchevervaging noemen, maar je kunt het ook zien als verbreding en verrijking van de discipline. In een tijd van grote maatschappelijke veranderingen, in de economie, het wonen en het werken is dat een noodzaak, tegelijkertijd is het ook een kans. Noodgedwongen moet de architectenbranche die nu pakken, en nieuwe kansrijke segmenten ontdekken. 4
5 2 SCENARIOVERKENNING De dalende trends in bevolkingsaantallen, werkgelegenheid en omzet voor architecten vragen om een andere blik op de toekomst. Verbeeldingskracht en probleemoplossend vermogen zijn nodig om nieuwe kansen voor de branche te creëren. De BNA doet een eerste aanzet met de vier toekomstverkenningen. De scenario s Groei, Fragmentatie, Transformatie en Eclips schetsen mogelijke toekomsten die op basis van verschillende trends een zo concreet mogelijk beeld geven van door bureaus te nemen maatregelen. BNA-ledenraad, bestuur en bureau hebben algemene trends gedefinieerd die voor de komende jaren van belang zijn voor de brancheontwikkeling 1. Die trends zijn: VOOR DE BRANCHE: - toenemende consumentenmacht (accent op particulier- en collectief particulier opdrachtgeverschap, ander opdrachtgeverschap); - toenemende marktwerking en verscherpte concurrentie; - belang duurzaamheid bij bouw en inrichting van Nederland (inclusief verschuiving van woon- naar energielasten); - risicomijding en -beheersing bij aanbesteding en opdrachtverlening; - herpositionering van partijen in het bouwproces met kansen en risico s voor architectenbranche (professionalisering versus marginalisering); - diffuse branche door multidisciplinaire aanpak en opkomst creatieve industrie. BUITEN DE BRANCHE: - digitalisering, netwerkvorming en informatiemaatschappij; - verschuiving economisch zwaartepunt naar buiten Europa (BRIC-landen); - regionalisering economie; - Nederland uit top tien van welvarende landen; - verdere ontwikkeling naar dienstverlening en kennis&innovatie. Uitgangspunt voor de scenario s is de vraag: Hoe kan de branche zich herpositioneren gezien de te verwachten trends en marktontwikkelingen? Daarbij is rekening gehouden met twee kernonzekerheden: de economische ontwikkeling, van scherp dalende bouwproductie ten opzichte van 2008 (dertig procent) tot lichte stijging (vijf procent), èn de marktordening, van een brede rol van architectenbureaus als bepalende professional en regisseur in bouwprocessen (regisseur/adviseur/architect) tot een meer marginale rol als specialist of esthetisch adviseur in een deel van het bouwproces. De onzekerheden zijn in onderstaand schema weergegeven op de twee assen. De titels of beelden voor de vier scenario s zijn geen wetenschappelijke keuze, maar resultaat van verschillende discussies tussen BNA-ledenraad, bestuur en bureau. De mogelijke, relevante scenario s zijn: 1 Er is op basis van een aantal sessies met het BNA-ledenraad, bestuur en bureau een eerste indruk verkregen van mogelijke trends en ontwikkelingen. Daarbij is gebruik gemaakt van reeds beschikbaar materiaal, zoals het onderzoek van het EIB. De blik op ontwikkelingen en trends in de omgeving is verzameld en zo goed mogelijk geordend naar algemene trends die ook voor de komende jaren van belang zijn voor de brancheontwikkeling. (vervolg zie omezijde) 5
6 vervolg noot 1: Er is daarnaast gewerkt met een methodische benadering van bovenaf ( topdown ). Gekozen is voor een sterk vereenvoudigde aanpak via de zogenaamde scenariomethode, die zijn oorsprong vindt in de jaren zeventig bij Shell. Met deze methode is het mogelijk om tot een ruw beeld van een viertal min of meer realistische alternatieven te komen (voorstelbare toekomsten). Het gaat dus niet om voorspellingen of een op wetenschap gebaseerde aanpak. Kern van de scenariotechniek is om met gebruikmaking van realisme én verbeeldingskracht tot levensechte toekomstbeelden te komen. Op basis van twee kernonzekerheden zaken waar je geen invloed op hebt worden twee assen geconstrueerd en ontstaan vier velden. Per veld worden kansen, bedreigingen en mogelijke besluiten geformuleerd, met gebruikmaking van dominante trends. Een combinatie van denken in onzekerheden, systeemdenken en verhaaltechniek. Het denken in onzekerheden wordt vooral gestuurd door de centrale vraag: stel, dat. Ook kan bijvoorbeeld via wild cards (onverwachte gebeurtenissen à la 9/11) een scenario aangescherpt worden. De scenariomethode moet periodiek herhaald worden om de resultaten te verbeteren en de bruikbaarheid te vergroten. Doel van deze aanpak is om als organisatie op een betere manier strategische keuzen te kunnen maken, en rekening te houden met veranderingen in de omgeving. 6
7 3 VIER SCENARIO S 7
8 A: FRAGMENTATIE BASISKENMERKEN: - specialisatie als verdienmodel; - nieuwe samenwerkingsmodellen; - accent op netwerkvorming; - veel kleine opdrachten en dito bureaus (minder full service); - minder op architectuur, meer op design gericht; - sterke concurrentie; - opkomst creatieve industrie. In dit scenario gaan we uit van een licht herstel van de crisis. Consumenten gaan weer besteden, de markt trekt wat aan, maar komt niet snel meer op het niveau van De Nederlandse economie profiteert van oplevende internationale economie, met matige groei in Europa. Desondanks zet de marginalisering van de architectenrol in de bouwproductie verder door. Op de korte termijn blijft er veel behoedzaamheid in de bouw. Ook financiers blijven voorzichtig richting de markt en het investeren in vastgoed. Opdrachten zijn beperkter van omvang, maar de productie stijgt ten opzichte van Trends zijn de versterkte internationalisering en de toename van de consumentenmacht. De ingezette tendens van een terugtredende overheid zet door. Door de dynamiek en kansen zijn er snelle veranderingen merkbaar, met zelfs optimisme over de kansen voor de creatieve industrie en dienstverleners uit de architectuurbranche. Het aantal architecten blijft ongeveer gelijk, maar de aard en karakteristiek van de verschillende bureaus verandert ingrijpend. Er is ruimte voor transformatie naar een andere sector. De opkomende markten leiden vooral tot kleinere multidisciplinaire opdrachten, gericht op design en ontwerp. Creativiteit speelt daarbij een grote rol. Er is minder full service en er zijn minder grote opdrachtgevers. De positie van de zuivere architectenbureaus marginaliseert enigszins. Er ontstaan veel kleinere bureaus, die architectuur niet langer als kenmerkende discipline hebben. Behalve een paar specifieke sterarchitecten zijn creatieve consultants kenmerkend, die zich ook op verschillende markten begeven. Daarnaast ontstaat er een scherpe tweedeling tussen traditionele architectenbureaus en bureaus die zich ontwikkelen als integraal werkende ingenieurs en procesmanagers. De concurrentie neemt toe meer kleinere opdrachten net als de fragmentatie in de sector, waar traditionele verhoudingen verdwijnen. bureautypen ontstaan, vooral door samenwerking met andere disciplines. De kleine, multidisciplinaire designbureaus (design houses) of creatieve consultants profiteren maximaal van de veranderde vraag en nutten hun flexibiliteit en omvang maximaal uit. Omdat de wereldeconomie het relatief goed blijft doen zullen ook de internationaal georiënteerde bureaus, met soms stararchitects en veel aandacht voor iconische bouw, zich kunnen handhaven. Dat geldt ook voor de lokaal georiënteerde bureaus, aangezien de vraag van bijvoorbeeld particuliere opdrachtgevers niet wegvalt. Voor met name traditionele middelgrote bureaus en grote nationaal werkende architectenbureaus wordt de spoeling dun. Zij zullen terrein verliezen omdat het moeilijk is om in de flexibele markt, met veel kleine opdrachten voldoende projectportefeuilles op te bouwen. Ook zijn specialistische afdelingen steeds moeilijker aan het werk te houden. Uitbesteden en netwerken zijn mogelijkheden om deze krimp te compenseren. Kortom: een scenario waarin fragmentatie van de markt en kleinere flexibele opdrachten in een redelijk stabiele economische ontwikkeling transformatie in plaats van sanering mogelijk maken. In dit scenario zet de fragmentatie van architectenbureaus verder door. Veel kleine bureaus en nieuwe 8
9 HANDELINGSPERSPECTIEVEN: - van product- naar competentie- en dienstendenken; - single issue is uit; gedifferentieerde strategie is in; - complexe netwerken voor multidisciplinaire samenwerking opbouwen en onderhouden; - sturen op innovatie van proces en inhoud is belangrijk. Voor grote bureaus is dit echter lastig, creëer daarom een laboratoriumsetting en fragmenteer binnen het eigen bureau; - vooral middelgrote bureaus hebben het in dit scenario lastig: saneren of fuseren is belangrijk; - culturele dimensie kan onderscheidend werken; - maak persoonlijke klik met opdrachtgevers; - ga internationaal en zoek daarbij de samenwerking met internationaal opererende ingenieursbureaus. 9
10 B: ECLIPS BASISKENMERKEN: - opportunistische en extreme specialismen met focus op creatieve competentie; - verdienmodel door focus op voorkant bouwproces (visie, concept, masterplanning) en internationalisering; - fusiegolf en gigantische uitstroom uit vak; - nieuwe samenwerkingsmodellen vanuit zwakte en noodzaak; - architectenwerkzaamheden veel minder dominant; veel niet-architectenwerk (consultancy, enzovoort); - veel kleine bureaus en enkele grotere in een diffuse sector; - weinig innovatie; - extreem ondernemend; - architectuur als discipline en vakgemeenschap staat zwaar onder druk. Een dubbelkrimp scenario. Zowel de bouwproductie als de reikwijdte van het traditionele architectenbureau krimpt. Dit scenario ziet de concurrentie verder toenemen. Stel dat de bouw de komende jaren verder krimpt en er voor architecten een beperkt aantal opdrachten is, dan moeten opdrachten in grote concurrentie worden binnengehaald. Trends zijn de extreme glokalisering: sterke internationale activiteiten en focus op lokale activiteiten. Daarnaast trekt de consumentenmacht goed aan, prijs en toegevoegde waarde worden kritische factoren. Marktwerking en terugtredende overheid wegens gebrek aan financiën zetten extreem door. Door de dynamiek en verscherpte zoektocht naar kansen zijn er snelle veranderingen merkbaar, met zelfs optimisme over de kansen voor de creatieve industrie en dienstverleners uit de architectuurbranche. Dit scenario kent geen economisch herstel, en gebrek aan vertrouwen en middelen bij opdrachtgevers, financiers en consumenten. De Nederlandse en Europese economie zitten in het slop. Voor de architectuurbranche betekent dit een survivalstrategie, waarbij geprobeerd wordt om het verlies enigszins te compenseren. Ontwikkelende aannemers en grote ingenieursbureaus winnen terrein door het aanbieden van full service, in combinatie met andere werkzaamheden. Er is weinig geld voor innovatie en urgenties als duurzaamheid. Marginalisering van het beroep leidt ook tot daling van de studentenaantallen en gedwongen sluiting van architectuuropleidingen. De trend naar catalogus- of standaardbouw zonder interventie van ontwerp wordt dominant op de nationale markt. Grote opdrachten zijn niet of nauwelijks meer aanwezig, de markt daarvoor ligt buiten Europa. Maatschappelijke ontwikkeling is meer gericht op zelfredzaamheid, marktwerking en creatief ondernemerschap dan op business as usual, met samenwerking in grote projecten en duidelijke onderlinge rolverdeling. Het beeld van de sector is een grote, diffuse groep bureaus die op allerlei manieren tracht te overleven. Specialisme is minder kansrijk, want risicovol. Het soort werkzaamheden wordt noodgedwongen verbreed en vernieuwd. Er wordt niet-architectenwerk gedaan, zoals advisering van woonconsumenten, productontwikkeling en teken- en ander ontwerpwerk. Het gaat om competenties als visie, conceptueel denken, creativiteit, tempo. De architect bestaat niet meer, of nauwelijks. Architectenbureaus worden verzamelplaatsen van creatieven, die bereid zijn van alles te doen. Ondernemerschap is cruciaal. De consultant met ideeën en het vermogen tot communicatie is (internationaal) het nieuwe archetype. De afname van het aantal bureaus is substantieel. Internationaal toonaangevende bureaus profileren zich met hun creativiteit en design op de internationale markt. Ze worden daardoor steeds meer footloose ; met een kleine poot in Nederland en hoofdkwartieren elders in de wereld. Ook de groep integraal werkende bulkbureaus houdt het hoofd boven water, evenals de bureaus die met multidisciplinaire consultants werken. Middelgrote bureaus die alleen architectenwerk doen worden schaars. Kleine architectenbureaus transformeren tot creatieve designadviseurs of richten zich op andersoortig werk. Als ze al een bureau vormen, of gewoon als ZZP ers in samenwerking opereren. Kortom: dubbelkrimp is een scenario van overleven en change or die (cf. RIBA), waarin de architect hoogstens internationaal overleeft maar nationaal bijna verdwijnt in een mix van nieuwe op overleven gerichte vormen van samenwerking. Sanering is hier het sleutelwoord. En vraagsturing. Er zijn weinig overlevers, de architect is steeds minder architect. ZZP ers zijn in sterke mate actief. 10
11 HANDELINGSPERSPECTIEVEN: - organiseer crisismanagement; - organiseer zelf financiering voor plannen; - van productdenken naar managementdenken; - ondernemerschap van cultureel naar existentieel: (moet je per se zelfstandig als architectenbureau doorgaan?) en financieel (waarmee kun je geld verdienen?); - zoek uit waar internationaal nog wel werk is; - maak een overgangsscenario of een tussenscenario voor je bedrijf; - overweeg bij- of omscholen of maak een exitscenario; 11
12 C: TRANSFORMATIE BASISKENMERKEN: - nieuwe samenwerkingsmodellen; - accent op netwerkvorming; - meer groei en allianties/netwerken; - veel kleine opdrachten en dito bureaus (minder full service); - enkele grote full servicebureaus voor integraal werken, naast veel kleine bureaus; - weinig middelgrote bureaus; - minder gericht op architectuur, meer op design; - kansen voor professionalisering en profilering; - sterke concurrentie; - opkomst creatieve industrie. In dit scenario zet de krimp in de economie door, terwijl veel architectenbureaus in projecten een regierol houden. Regisseur van ontwerp tot en met oplevering van het gebouw, wordt ondanks de moeilijke omstandigheden niet onmogelijk. Dat betekent meer werk per opdracht dan in de huidige situatie. Niettemin: de bouwproductie daalt tot 2020 met dertig procent. Trends in dit scenario worden bepaald door de slechte economie (marktwerking, terugtredende overheid, consumentenmacht) en de veranderde positionering van het architectenwerk. Er is extreme branchevervaging; bureaus willen zoveel mogelijk disciplines in huis hebben. Dit betekent dat zowel de creativiteit van de ontwerper, als de rol van adviseur en regisseur hun plek krijgen. Bureaus zorgen ervoor dat ze over de juiste kennis en competenties beschikken om in het bouwproces van initiatief, bouwvoorbereiding, bouwbegeleiding tot en met beheer actief te zijn. Kennis over duurzaamheid en energiebeheersing wordt steeds belangrijker omdat kosten sterk meewegen. De kansen worden minder gezocht in de creatieve branche en meer in het bouwproces. Grote bureaus proberen alle benodigde kennis in huis te halen, fuseren met andere disciplines, of worden zelf overgenomen. Ze gaan directe samenwerkingsverbanden aan en creëren een sterk netwerk. Kleine bureaus kopen deze kennis op projectbasis in van ZZP-ers of anderen. De regierol betekent ook een ander risicoprofiel, waardoor de aansprakelijkheid van de architect wordt vergroot. Grote bureaus treden steeds meer op als ontwikkelende partij, om hun markt te vergroten. Er zijn steeds minder architecten aan het werk. Internationaal worden architecten nog wel op ontwerpende kwaliteiten aangenomen. De consument heeft meer macht gekregen, wordt kritischer en zoekt naar goedkopere oplossingen. Daarom zien we naast de traditionele, grote professionele opdrachtgevers steeds meer (collectief) particuliere opdrachtgevers. Een professioneel architectenbureau is ingericht naar type opdracht (klein en particulier of groot en complex). Dat betekent dat er een verschuiving ontstaat naar twee typen bureaus: kleine bureaus tot vijf personen en bureaus met meer dan 25 medewerkers. De middencategorie verschuift steeds meer naar de flanken. Kleine bureaus doen de kleinere particuliere opdrachten, terwijl de grote bureaus zich richten op de grote, complexe opdrachten met vaak ook ingewikkelde contractvormen (als geïntegreerde contracten). Het voeren van de totale regie is niet afhankelijk van de bureaugrootte. Per saldo zal er onvoldoende werk zijn en blijven. Hierdoor gaan bureaus failliet. De sterke, goed ingerichte, professionele bureaus met een duidelijk profiel blijven over. De architectenbranche krimpt tot 2020 met ongeveer vijftien procent (in tegenstelling tot dertig procent krimp van de bouwproductie; vijftien procent wordt opgevangen doordat bureaus meer werknemers in dienst nemen voor grotere opdrachten). De totale omzet zal nagenoeg gelijk blijven ten opzichte van In 2008 waren particulieren goed voor een kwart van de omzet. In 2009 een derde. Dit groeit uit tot de helft. Kortom: dit is een scenario waarin economische krimp gepaard gaat met een ingrijpende reorganisatie in de sector. Naast relatief grote opdrachten in een krimpende markt is er een procentuele stijging van de omzet uit (collectief) particulier opdrachtgeverschap. 12
13 HANDELINGSPERSPECTIEVEN: - van concurrentie- naar consortiumdenken (DBFMO); - proces-, risicomanagement en kostenefficiëntie moeten op orde zijn; - begin tijdig over schaalgrootte, risico s nemen, bewezen expertise, financiële zekerheid; - accepteer ketenintegratie in een keiharde markt; - stuur actief op hybridisering bureau (omgekeerd werken: via advies, enzovoort, naar architectuur); zorg voor one-stop-shopping voor de opdrachtgever; - kleine bureaus specialiseren op onderdelen keten en/of markten; - van portfolio naar ketenacquisitie, van aanbod- naar vraagmarkt; - van product- naar bedrijfsinnovatie; - innovatie is gekoppeld aan efficiëntie en rendement; - regionalisering èn internationalisering; - benut kansgestuurde markt via imago, vertrouwen, full service, sterk in samenwerken; 13
14 D: GROEI BASISKENMERKEN: - veel procesinnovatie en focus op bouwproces; - de sector groeit gematigd, met behoud van diversiteit; - minder internationalisering; - netwerkvorming op basis van kracht en kennis(innovatie); - professionalisering op bouwproces; - interdisciplinaire samenwerking en cross-overs; - opkomst creatieve industrie. In dit scenario profiteert de Nederlandse economie van de grote economische dynamiek in de opkomende BRIC-landen. De Europese economie kent een matige groei. De periode tot 2020 wordt gekenmerkt door relatieve rust met gematigde groei. Er is sprake van doorontwikkelen, onder invloed van een gematigde, maar voortgaande stijging in de bouwproductie. Trends zijn ruimte voor globalisering en de relatief grote(re) rol die de overheid speelt bij investeren in grote, complexe projecten. Er is ruimte voor innovatie en ontwikkeling vanuit de sector zelf. Creatieve industrie en dienstverlening richten zich op de internationale markt. In een relatief gunstige markt wordt weer besteed en geïnvesteerd door de consument. De marginalisering van de architectenrol stopt: bureaus krijgen meer greep op het bouwproces. Veel architectenbureaus maken hun regierol in het bouwproces waar door sterk te professionaliseren op integrale opdrachten. De nadruk ligt meer op proces en samenwerking, dan op de technische en uitvoeringsgerichte zaken. Het accent is verschoven van nieuwbouw naar renovatie, herbestemming en transformatie. De megaprojecten behoren tot het verleden, evenals de projecten in het vrije veld. Er zijn veel kleine projecten in complexe stedelijke situaties die om veel ontwerpwerk vragen, bijvoorbeeld het particulier opdrachtgeverschap. De groei van de architectenbranche is in 2020 ongeveer vijf procent, vooral door andere werkzaamheden buiten de sector (denk aan: integrale opdrachten, buiten de procesfasen VO/DO, renovatie, onderhoud, herbestemming) halveert het aantal bureaus tot vijf fte, hetzelfde gebeurde met het aantal bureaus met meer dan vijftig fte. De middenmoot groeit stevig met een kwart. Veel architectenbureaus moeten zich opnieuw profileren als een goed en betrouwbaar architectenbureau dat de regierol weet waar te maken. Nogal wat bureaus breiden hun kennis en vaardigheden uit door samenwerking en soms zelfs een fusie aan te gaan met specialistische adviesbureaus. De nieuwe situatie vraagt om ondernemerschap van architecten. Ze moeten meer dan voorheen consument- en opdrachtgevergericht werken, meer risico s aanvaarden en managen, co-makership aangaan, enzovoort. Het concept met één eindverantwoordelijke spreekt de markt aan, er is daardoor veel concurrentie van andere partijen. Met name van het oorspronkelijk uitvoerend bouwbedrijf. Veel architecten zijn als ontwerpers in dienst getreden bij die bouwbedrijven om hen te helpen die ambitie waar te maken. Meer concurrentie betekent ook dat een aantal kleine bureaus afhaakt. Zij kunnen zich niet vinden in het profiel van het integraal werkend architectenbureau en gaan door als designbureau. Kortom: dit scenario biedt de architectenbranche en veel bureaus de kans te blijven bestaan door integraal te werken en het de vraagzijde optimaal te benutten. Het laat onverlet dat er veel wijzigingen in de wereld en de branche plaatsvinden, maar er is kennelijk nog steeds ruimte voor- en behoefte aan een vitale architectenbranche. Megaprojecten zijn financieel niet meer mogelijk, maar het aantal middelgrote opdrachten is gegroeid. Daarvoor worden vooral middelgrote bureaus gevraagd. Alle bureaus van klein tot groot hebben een multidisciplinair karakter. De zeer kleine bureaus zijn daardoor of gegroeid of een netwerksamenwerking aangegaan met andere disciplines. Ten opzichte van 14
15 HANDELINGSPERSPECTIEVEN: - profilering op nieuwe opgave (renovatie, herbestemming, transformatie); - profileer op versterkt productdenken in andere markt; - werk op overgang van artistiek naar markt, (maatschappelijk) gezag, van product naar positie; - expertise verzilveren; - overgang van Cultuur met grote C naar kleine c met M(aatschappelijk) K(walitatief hoogwaardige diensten); - zorg voor goed netwerk in het maatschappelijke veld; - netwerk zakelijk en inhoudelijk met een sterk regionaal accent; - richt je op publieke opdrachtgevers; - werk aan een goed netwerk voor acquisitie. 15
16 4 DE PRAKTIJK IN 2020 Alle vier de richtingen zijn denkbaar en voorstelbaar. Als de werkelijke economische situatie en de positionering van het architectenbureau inderdaad de geschetste ontwikkelingen doormaken, dan zijn er vier soorten knoppen waar de architectenbranche aan kan draaien om de situatie in 2030 enigszins te beïnvloeden en op te komen voor de eigen belangen. Dat zijn: 1. financiële maatregelen (investeringenstop/uitstel/groei, bezuinigingen, innovaties); 2. organisatorische maatregelen (herverkaveling, personeelsstop/-reductie); 3. strategische maatregelen (visie en marktkeuze, inclusief soort werk); 4. communicatieve maatregelen (intern/extern, pr en acquisitie). WAARSCHIJNLIJKHEID Geschatte waarschijnlijke scenario s: Door verschillende deelnemers is een ruwe schatting gemaakt na veel discussie. Daarbij wordt voor tachtig procent rekening gehouden met een echte diepe depressie, met grote gevolgen voor de bouw. De kans dat er ten opzichte van 2008 een licht herstel optreedt is twintig procent. Verwacht wordt dat de architect op incidentele basis wordt ingeschakeld als onderdeel van het bouwproces, en dan vooral een adviserende rol heeft. De kans dat de regisserende rol de overhand krijgt, is klein. Daarmee verandert de sector ingrijpend, en zullen forse transformaties noodzakelijk zijn. Change or die, zoals de RIBA eerder al aangaf, is dan ook zeker geen overdreven boodschap. De architectenbranche moet zich terdege voorbereiden op zwaar weer en nadenken over een andere inzet van architecten. Verbeeldingskracht, creativiteit, verbreding van de professie en een grote dosis probleemoplossend vermogen zijn daarbij onontbeerlijk. DISCUSSIE De vier geschetste toekomstscenario s dienen als input voor een brede discussie over de toekomst van de architectenbranche, die tijdens de landelijke Architectendag op 9 december 2011 van start gaat. Welke consequenties hebben de vier mogelijke toekomsten voor de bureaus? En welke weerslag hebben de mogelijke ontwikkelingen op de toekomst van de gehele architectuurbranche? Deze verkenning biedt een aanzet tot die branche-brede discussie. De BNA roept zijn leden op mee te discussiëren, allereerst uiteraard op de eerste Architectendag in Rotterdam. De urgentie is groot; dat weten we allemaal. Het gaat over onze toekomst. Niets meer en niets minder dan dat. 16
17 COLOFON Uitgave BNA Projectleiding en tekst Fred Schoorl Eindredactie Anne Luijten In coproductie met o.a. Ledenraad BNA Bestuur BNA Bureau BNA Deelnemers BNA Regio-estafette oktober-november 2011 Jos Holtkamp December 2011
De ondernemende architect
De ondernemende architect Nieuwe realiteit Nieuwe architect Nieuwe BNA Bijeenkomsten met leden november / december 2012 Visie BNA De Nieuwe Realiteit leidt tot een transitie naar een nieuwe architectuurpraktijk!
Nadere informatieVisie op Architecten- en Ingenieursbureaus Update 2014
Visie op Architecten- en Ingenieursbureaus Update 2014 Daling bouwproductie raakt architecten harder dan ingenieurs, eerste herstel zichtbaar In 2013 krimpt omzet van architectenbureaus met 12,2% en van
Nadere informatieBouwproductie 15 procent lager in komende twee jaar
Bouwproductie 15 procent lager in komende twee jaar Het CPB heeft haar vooruitzichten voor de Nederlandse economie sterk neerwaarts aangepast. Het bbp daalt volgens het CPB dit jaar met 3,5 procent en
Nadere informatieWat bespreken we vandaag?
Wat bespreken we vandaag? Kennismaking met de BNA Waarom is er een beroepservaringsperiode? Hoe is de beroepservaringsperiode geregeld? De nieuwe realiteit in de architectenbranche Hoe slaan we ons er
Nadere informatieSRA-Bouwscan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015
SRA-Bouwscan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015 SRA-Bouwscan De Bouwscan 2014 is 430 x ingevuld. 87% van de respondenten is dga of eigenaar. 62% heeft een kleine bouwonderneming met minder dan 10 fte,
Nadere informatieTrends in de Engineering Consultancy Industry. Ir. Paul Oortwijn Directeur NLingenieurs
Trends in de Engineering Consultancy Industry Ir. Paul Oortwijn Directeur NLingenieurs Over NLingenieurs Branchevereniging van advies-, management- en ingenieursbureaus Branche bestaat uit ca 5.000 ondernemingen
Nadere informatieDe kracht van een goede opdracht
PREVIEW De kracht van een goede opdracht Het moment is nu Als er íets zeker is, dan is het wel dat dit een bijzonder interessante tijd is om bij een woningcorporatie te werken. Naast de sociale opgave
Nadere informatieSnapshots van de regionale economie
Snapshots van de regionale economie Een Groene, Gezonde en Slimme Regio Provincie Utrecht Economische groei (%) bbp/brp, Provincie Utrecht en, 1996- Beroepsniveau banen (%), Provincie Utrecht en, 4 4 7%
Nadere informatieRabobank Cijfers & Trends
Ingenieursbureaus Een ingenieursbureau adviseert, ontwerpt, ontwikkelt, voert projecten uit en realiseert plannen op het gebied van onder meer stedenbouw, grond-, water- en wegenbouw, burgerlijke en utiliteitsbouw,
Nadere informatieEconomische scenario s West-Friesland
Economische scenario s West-Friesland 24 april 2014 Opzet presentatie 1. Economische ontwikkeling West-Friesland 2. SWOT economie 3. Trends en ontwikkelingen 4. Prognose economische ontwikkeling 5. Scenario
Nadere informatieSamenvatting UWV Arbeidsmarktprognose Met een doorkijk naar 2018
Samenvatting UWV Arbeidsmarktprognose 2013-2014 Met een doorkijk naar 2018 Samenvatting UWV Arbeidsmarktprognose 2013-2014 Een belangrijke taak van UWV is het bij elkaar brengen van vraag en aanbod op
Nadere informatieMinder starters in 2016
Vooruitzicht Starters Minder starters in 2016 Aantal starters stabiel in 2015, daling verwacht in 2016 130.000 Meer starters in de bouw, minder starters in de transport percentage, jan t/m sep 2015 t.o.v.
Nadere informatieSRA-Automotivescan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015
SRA-Automotivescan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015 SRA-Automotivescan De Automotivescan 2014 is 464 x ingevuld: 4 van de respondenten heeft een merk-garagebedrijf en 5 is universeel. 71% heeft een
Nadere informatieVisiedocument Neutralis. Visiedocument Neutralis 2013-06- 07
Visiedocument Neutralis 1 Inhoudsopgave: 1. Doel Visiedocument.... 3 2. Ontwikkelingen in de wereldeconomie... 4 3. Ontwikkelingen in de Nederlandse economie. 6 4. Ontwikkelingen binnen de financiële branche
Nadere informatieNIMA B EXAMEN BUSINESS MARKETING ONDERDEEL B JANUARI 2016 VRAGEN EN ANTWOORDINDICATIES NIMA B BUSINESS MARKETING ONDERDEEL 1 (CASE)
VRAGEN EN ANTWOORDINDICATIES NIMA B BUSINESS MARKETING ONDERDEEL 1 (CASE) 26 JANUARI 2016 1 Vragen bij de case WINTECH..GESTRAND IN HET ZICHT VAN DE HAVEN? (totaal 90 punten) Vraag 1 (20 punten) a. Bereken
Nadere informatieHAACS - JAARGANG 2 - #04
18 HAACS - JAARGANG 2 - #04 t e k s t Berit Piepgras b e e l d Christian van der Kooy 19 'LEAN AND MEAN' OF 'LESS IS LESS' Lean and mean of less is less Het XS-architectenbureau, kans of knelpunt? Change
Nadere informatieStarten in een dal, profiteren van de top
M200715 Starten in een dal, profiteren van de top drs. A. Bruins drs. D. Snel Zoetermeer, november 2007 2 Starten in een dal, profiteren van de top Ondernemers die in 2003 een bedrijf begonnen, waren zich
Nadere informatieWord een Meesterlijk Merk!
Word een Meesterlijk Merk! Word een Meesterlijk Merk! Personal branding voor ambitieuze advocaten Catriona Ravelli Catriona Ravelli-Kuper, 2017 Alle rechten voorbehouden Omslagontwerp: Karien Ravelli-Turkenburg
Nadere informatieLeiderschap in Turbulente Tijden
De Mindset van de Business Leader Leiderschap in Turbulente Tijden Onderzoek onder 175 strategische leiders Maart 2012 Inleiding.. 3 Respondenten 4 De toekomst 5 De managementagenda 7 Leiderschap en Ondernemerschap
Nadere informatieWorkshop House of Tomorrow Today
Workshop House of Tomorrow Today Ontsnap eens uit het peloton! 1. Teken uw keten(s) eens uit, vanaf grondstoffen (aanbod) t/m eindgebruiker (vraag). 2. Genereer probleem-klant combinaties. 3. Selecteer
Nadere informatieResultaten Conjunctuurenquete 1e helft 2014
Resultaten Conjunctuurenquete 1e helft 214 Willemstad, Maart 214 Inleiding In juni 214 zijn in het kader van de conjunctuurenquête (CE) de bedrijven benaderd met vragenlijsten op Curaçao. Doel van deze
Nadere informatieSRA-Retailscan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015
SRA-Retailscan Uitkomsten 2014 & verwachtingen 2015 SRA-Retailscan De Retailscan 2014 is 350 x ingevuld. 24% van de respondenten is werkzaam in de foodsector en 76% in de non food. Van de respondenten
Nadere informatieTNO Bouwprognoses SAMENVATTING op basis van de CPB decemberraming 2011
TNO Bouwprognoses 2011-2016 SAMENVATTING op basis van de CPB decemberraming 2011 In opdracht van: Ministerie van BZK 15 december 2011 Delft, TNO 1 Miljoen Euro 1 Samenvatting De TNO Bouwprognoses zijn
Nadere informatieFREELANCE MARKT INDEX
FREELANCE MARKT INDEX PROGNOSE: KWARTAAL 2 VAN 2018 INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE 2 OVER DE FREELANCE MARKT INDEX 3 FREELANCE MARKT INDEX 4 ONDERZOEKSRESULTATEN ENQUÊTE 7 INTERPRETATIE 8 OVER FREELANCE.NL
Nadere informatieDe dip duurt niet eeuwig
De dip duurt niet eeuwig Remko Nods (Elsevier) redactie.emedia@reedbusiness.nl De dip duurt niet eeuwig De Nederlandse bouw is in crisis door bezuinigingen van overheden en de problemen op de woningmarkt.
Nadere informatieBedrijvendynamiek en werkgelegenheid
M201207 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1987-2010 drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins Zoetermeer, mei 2012 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid In de periode 1987-2010 is het aantal bedrijven per saldo
Nadere informatieWerklocaties. Nota Bedrijfsruimte Rotterdam samengevat 19 juni 2019
Werklocaties Nota Bedrijfsruimte Rotterdam samengevat 19 juni 2019 2 Ruimtelijkeconomisch beleid voor bedrijfsruimte in Rotterdam Voor een aantrekkelijke, economisch sterke stad is er evenwicht nodig tussen
Nadere informatieKWESTIE VAN KRACHT. Technische topbedrijven in een dynamische arbeidsmarkt
KWESTIE VAN KRACHT Technische topbedrijven in een dynamische arbeidsmarkt Rita Kostwinder Algemeen directeur Technicum Kwestie van Kracht Wat is de toegevoegde waarde van knappe medewerkers in dynamische
Nadere informatieONTWERPER IN UITVOERING Kansen voor middelgrote architectenbureaus in de rol van bouwend architect
Kansen voor middelgrote architectenbureaus in de rol van bouwend architect Uitkomsten enquête het profiel van de 'bouwende architect' binnen middelgrote architectenbureaus in Nederland Uitgevoerd door:
Nadere informatieGrote gemeenten goed voor driekwart van bevolkingsgroei tot 2025
Persbericht PB13 062 1 oktober 2013 9:30 uur Grote gemeenten goed voor driekwart van bevolkingsgroei tot 2025 Tussen 2012 en 2025 groeit de bevolking van Nederland met rond 650 duizend tot 17,4 miljoen
Nadere informatieToekomstdenken. Waarom toekomstdenken voor elke organisatie onmisbaar is
Toekomstdenken Waarom toekomstdenken voor elke organisatie onmisbaar is De wereld van vandaag is dynamisch en complex en zal steeds sneller veranderen. Trends als globalisering en technologie hebben hun
Nadere informatieMet het oog op morgen. Strategisch plan DWA 2020
Met het oog op morgen Strategisch plan DWA 2020 Met oog op morgen DWA werkt aan het verhogen van de kwaliteit van de leefomgeving en aan het verlagen van het energiegebruik. Hierbij leggen we de lat hoog
Nadere informatieMonitor Bouwketen. Daan Holtackers Ad Grootenboer
Monitor Bouwketen Daan Holtackers Ad Grootenboer V01 Rapport in opdracht van BNA, Bouwend Nederland, FOSAG, NLingenieurs en UNETO-VNI Juni 2011 Inhoudsopgave Inleiding 3 1 Algemeen 5 1.1 De conjunctuurontwikkeling
Nadere informatieOndernemer Monumenten Fonds Brabant
Ondernemer Monumenten Fonds Brabant Ondernemer Monumenten Fonds Brabant NV Monument Fonds Brabant krijgt een nieuwe marktrol Tot op heden is NV Monumenten Fonds Brabant (MFB) de organisatie in Brabant
Nadere informatieTijdbom onder arbeidsmarkt financiële dienstverlening
Marktvisie Finance Tijdbom onder arbeidsmarkt financiële dienstverlening Marktvisie > Finance 3 Inleiding In de financiële dienstverlening zullen de komende jaren mede onder invloed van de digitalisering
Nadere informatieBNA Conjunctuurmeting
BNA Conjunctuurmeting September 2011 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66 F 020 555 36
Nadere informatieVan baan naar eigen baas
M200912 Van baan naar eigen baas drs. A. Bruins Zoetermeer, juli 2009 Van baan naar eigen baas Ruim driekwart van de ondernemers die in de eerste helft van 2008 een bedrijf zijn gestart, werkte voordat
Nadere informatiePiter Jelles Strategisch Perspectief
Piter Jelles Strategisch Perspectief Strategisch Perspectief Inhoudsopgave Vooraf 05 Piter Jelles Onze missie 07 Onze ambities 07 Kernthema s Verbinden 09 Verbeteren 15 Vernieuwen 19 Ten slotte 23 02 03
Nadere informatiein het kort OFED Arbeidsmarktmonitor elektrotechnische detailhandel 2013
in het kort OFED Arbeidsmarktmonitor elektrotechnische detailhandel 2013 OFED Arbeidsmarktmonitor elektrotechnische detailhandel 2013 in het kort 2 Mei 2013 Onderzoek en rapportage a-advies In opdracht
Nadere informatieMeting economisch klimaat, november 2013
Meting economisch klimaat, november 2013 1.1 Beschrijving respondenten Er hebben 956 ondernemers meegedaan aan het onderzoek, een respons van 38. De helft van de respondenten is zzp er (465 ondernemers,
Nadere informatieInnovatiebudget Sociaal Domein regio Arnhem
Innovatiebudget Sociaal Domein regio Arnhem Eind juli is de eerste ronde afgerond voor de besteding van het regionale Innovatiebudget Sociaal Domein. In deze ronde is niet het volledige beschikbare budget
Nadere informatieHoe werken we in 2026?
20 JUNI 2016 SCENARIO S DENKGEREEDSCHAP VOOR NIEUWE DIENSTVERLENING Hoe werken we in 2026? Hoe werken we in Nederland in 2026? En wat betekent dat voor intermediairs en hr-dienstverleners? Een nieuw onderzoek
Nadere informatieCBS: Meer werkende vrouwen op de arbeidsmarkt
CBS: Meer werkende vrouwen op de arbeidsmarkt Tussen maart en mei is het aantal mensen met een baan met gemiddeld 6 duizend per maand gestegen. De stijging is volledig aan vrouwen toe te schrijven. Het
Nadere informatieVierde kwartaal 2012. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Zeeland
Vierde kwartaal 2012 Conjunctuurenquête Nederland Inhoud rapport COEN in het kort Economisch klimaat Omzet Export Personeelssterkte Investeringen Winstgevendheid Toelichting De Conjunctuurenquête Nederland
Nadere informatieAdvies onderzoeksfase Lef L up! Samenvatting
Advies onderzoeksfase Lef L up! Samenvatting Achtergrond Aansluitend op de strategische doelstelling van Noorderlink 'Mobiliteit tussen Noorderlink organisaties bevorderen' gaan we de kracht van het netwerk
Nadere informatieSteenwinkel Kruithof Associates Management en Informatica Consultants. Opzetten en inrichten Shared Service Center in de zorg
Opzetten en inrichten Shared Service Center in de zorg Hoe zet je gezamenlijk een nieuw en succesvol (ICT) Shared Service Center (SSC) op? En hoe zorg je ervoor dat de samenwerking tussen de deelnemende
Nadere informatieVoorwoord. In deze brochure geven wij u inzicht in de branche en de rol van NLingenieurs als haar vertegenwoordiger.
Voorwoord De Nederlandse advies- en ingenieursbranche levert innovatieve en duurzame oplossingen voor de Nederlandse en internationale samenleving. De branche is bepalend geweest voor het ontstaan van
Nadere informatieTweede kwartaal Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Zeeland
Tweede kwartaal 2013 Conjunctuurenquête Nederland Inhoud rapport COEN in het kort Economisch klimaat Omzet Export Personeelssterkte Investeringen Winstgevendheid Toelichting De Conjunctuurenquête Nederland
Nadere informatieINTERNATIONAAL MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN: ONDERZOEK
INTERNATIONAAL MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN: ONDERZOEK INHOUD 1. Uitgangspunten 2. Doelgroep - achtergrondkenmerken 3. IMVO - algemeen 4. IMVO voor het eigen bedrijf/ bedrijf waar het voor werkt
Nadere informatieRabobank Cijfers & Trends
Communicatiebureaus Communicatie-/reclamebureaus verrichten advies-, ontwerp- en andere dienstverlenende werkzaamheden. Communicatie bestaat uit commerciële- en non-profit communicatie. Bureaus zijn onder
Nadere informatieToekomstperspectieven sloop- en asbestverwijderingsbranche
www.sloopaannemers.nl www.eib.nl Toekomstperspectieven sloop- en asbestverwijderingsbranche Samenvatting van de resultaten van EIB onderzoek Inleiding Terugblik: 2009-2013 Toekomstperspectief: 2014-2019
Nadere informatiePROFIEL Ook het integraal samenwerken in BIM, dat we al sinds 2006 doen voor projecten van allerlei schaalgroottes, in elke fase en op het hoogste uit
PROFIEL Ons architectenbureau is opgericht in 1910 en gevestigd in de Van Nellefabriek in Rotterdam, ontworpen door de grondleggers van ons bureau, architecten Brinkman en Van der Vlugt. Sinds 2014 is
Nadere informatieInnovatiebudget Sociaal Domein gemeente Arnhem
Innovatiebudget Sociaal Domein gemeente Arnhem Eind juli is de eerste ronde afgerond voor de besteding van het regionale Innovatiebudget Sociaal Domein. In deze ronde is niet het volledige beschikbare
Nadere informatieMonitor Bouwketen. Najaar Marien Vrolijk
Monitor Bouwketen Najaar 2014 Marien Vrolijk 2 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 5 1 Bouwketen 6 1.1 Recente ontwikkelingen 6 1.2 Conjunctuur bouwketen 8 2 Architectenbureaus 10 3 Ingenieursbureaus
Nadere informatieOPEN. 21 punten voor Nijkerk in
OPEN 21 punten voor Nijkerk in 2014-2018 We staan open voor vernieuwing en verandering van top-down handelen naar open staan voor verbinden met andere overheden, instellingen en bedrijven van denken in
Nadere informatieDe arbeidsmarkt klimt uit het dal
Trends en ontwikkelingen arbeidsmarkt en onderwijs De arbeidsmarkt klimt uit het dal Het gaat weer beter met de arbeidsmarkt in, ofschoon de werkgelegenheid wederom flink daalde. De werkloosheid ligt nog
Nadere informatieBetekenisvol beleid voor een aantrekkelijke stad
Betekenisvol beleid voor een aantrekkelijke stad De stad als bevolkingsmagneet Koos van Dijken functie 29 januari 2013 1 Betekenisvol beleid voor een aantrekkelijke stad Wat maakt de stad aantrekkelijk
Nadere informatiePlan van aanpak Het plan van aanpak voor dit project bestaat uit drie fasen:
Samenvatting tussenrapport Toekomstvisie FNV KIEM Testen van de geformuleerde visies op de vakbond van de toekomst aan de huidige behoeften van leden en potentiële leden. Aanleiding Project FNV KIEM in
Nadere informatieDe woning(beleggings)markt in beeld 2016
Research A Capital Value production De woning(beleggings)markt in beeld 2016 Samenvatting Ondanks de grote vraag krimpt de voorraad huurwoningen als er geen verdere maatregelen worden genomen. Er wordt
Nadere informatieHuidig economisch klimaat
Huidig economisch klimaat 1.1 Beschrijving respondenten Er hebben 956 ondernemers meegedaan aan het onderzoek, een respons van 38. De helft van de respondenten is zzp er (465 ondernemers, 49). Het aandeel
Nadere informatieKiezen, Delen én Doen Samen voor een sterke woningmarkt. platform woningcorporaties noord-holland noord
Kiezen, Delen én Doen Samen voor een sterke woningmarkt platform woningcorporaties noord-holland noord Voorwoord Op 15 december 2011 is door ruim 20 corporaties uit de subregio s Noordkop, West-Friesland,
Nadere informatieVraag en aanbod van sociaal-agogisch personeel 2015-2019
Toekomstverkenning voor de branche Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening Vraag en aanbod van sociaal-agogisch personeel 2015-2019 September 2015 Willem van der Windt Ineke Bloemendaal 1 1 Doel van
Nadere informatieGroei of krimp? bij Pincode 5e ed. 4GT Hoofdstuk 7 en 4K Hoofdstuk 5 aanvullend lesmateriaal n.a.v. vernieuwde syllabus EC/K/5A: 2
Groei of krimp? bij Pincode 5e ed. 4GT Hoofdstuk 7 en 4K Hoofdstuk 5 aanvullend lesmateriaal n.a.v. vernieuwde syllabus EC/K/5A: 2 Als je moet kiezen welk plaatje je op je cijferlijst zou willen hebben,
Nadere informatieBUSINESS DEVELOPMENT MANAGER STRATEGY & BRAND ACTIVATION
#VACATURE BUSINESS DEVELOPMENT HR BUSINESS DEVELOPMENT MANAGER STRATEGY & BRAND ACTIVATION Een continu veranderende wereld vraagt om vernieuwing. Dat vereist actie en een frisse blik. De jonge talenten
Nadere informatieLeeftijdbewust personeelsbeleid De business case
Leeftijdbewust personeelsbeleid De business case Inleiding Binnen de sector ziekenhuizen is leeftijdsbewust personeelsbeleid een relevant thema. De studie RegioMarge 2006, De arbeidsmarkt van verpleegkundigen,
Nadere informatieOrganisatievisie Gemeente Wijk bij Duurstede ( ): Sterke samenleving, kleine(re) overheid
Organisatievisie Gemeente Wijk bij Duurstede (2013-2020): Sterke samenleving, kleine(re) overheid versie : 23 juli 2013 wijziging naar aanleiding van : vaststelling in DT (8 juli 2013) bespreking met wethouder
Nadere informatieSamenvatting Twente Index 2016
Samenvatting Twente Index 2016 Kijk voor regionale en lokale data op www.twenteindex.nl INLEIDING De Twente Index wordt door Kennispunt Twente samengesteld in opdracht van de Twente Board. De Board wil
Nadere informatieSamenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s
Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s In een globaliserende economie moeten regio s en ondernemingen internationaal concurreren. Internationalisatie draagt bij tot de economische
Nadere informatieInnovatieplatform Twente S a m e n w e r k e n a a n i n n o v a t i e
Innovatieplatform Twente S a m e n w e r k e n a a n i n n o v a t i e Twente is een innovatieve regio die nationaal en internationaal sterk in opkomst is. Daarom is op initiatief van de provincie Overijssel
Nadere informatieOnderzoek Mercuri Urval achtergrondinformatie voor de media Klantgerichtheid is de belangrijkste aanjager voor economische groei in Europa
Voor nadere informatie, neem contact op met: Wilma Buis Algemeen Directeur van Mercuri Urval b.v. Tel: 033 450 1400 of 06 5025 3038 wilma.buis@mercuriurval.com Onderzoek Mercuri Urval achtergrondinformatie
Nadere informatieLangzaam maar zeker zijn ook de gevolgen van de economische krimp voor de arbeidsmarkt zichtbaar
In de vorige nieuwsbrief in september is geprobeerd een antwoord te geven op de vraag: wat is de invloed van de economische situatie op de arbeidsmarkt? Het antwoord op deze vraag was niet geheel eenduidig.
Nadere informatieZorg dat het goed komt. ENGIE Healthcare
Zorg dat het goed komt ENGIE Healthcare 2 Zorg & ICT Energymanagement & Exploitatie Design Build Finance Maintain Operate (DBFMO) Publiek Private Samenwerking (PPS) Integrale diensten en services Slimmer
Nadere informatieOntwikkelingen. in zorg en welzijn. Wij houden daarbij onverkort vast aan de Koers 2010-2013,
KOERS 2014-2015 3 Het (zorg)landschap waarin wij opereren verandert ingrijpend. De kern hiervan is de Kanteling, wat inhoudt dat de eigen kracht van burgers over de hele breedte van de samenleving uitgangspunt
Nadere informatieEconomische Barometer 2017 Bergen op Zoom en Roosendaal. Kernuitkomsten vergeleken, februari >
Economische Barometer 2017 Bergen op Zoom en Roosendaal Kernuitkomsten vergeleken, februari 2018 > www.ioresearch.nl Een barometer is gericht op het volgen en (door middel van cijfers) in beeld brengen
Nadere informatie1.1 Bevolkingsontwikkeling 9. 1.2 Bevolkingsopbouw 10. 1.2.1 Vergrijzing 11. 1.3 Migratie 11. 1.4 Samenvatting 12
inhoudsopgave Samenvatting 3 1. Bevolking 9 1.1 Bevolkingsontwikkeling 9 1.2 Bevolkingsopbouw 10 1.2.1 Vergrijzing 11 1.3 Migratie 11 1.4 Samenvatting 12 2. Ontwikkelingen van de werkloosheid 13 2.1 Ontwikkeling
Nadere informatieNederlandse Vereniging voor Manuele Therapie. Zicht op de toekomst. 22 september 2014
Nederlandse Vereniging voor Manuele Therapie 22 september 2014 Inhoud 1. Inleiding en aanleiding 2. Strategische outline 3. De markt en de vereniging 4. Strategische domeinen 5. Beweging 1. Inleiding en
Nadere informatieMinder faillissementen in 2016
Vooruitzicht faillissementen Minder faillissementen in 2016 Faillissementen nog altijd boven pre-crisis niveau In 2016 voor derde jaar op rij minder faillissementen.maar nog altijd niet terug op pre-crisis
Nadere informatieToekomstperspectieven Sloopsector
Toekomstperspectieven Sloopsector Inleiding Terugblik: 2008-2013 Toekomstperspectief: 2014-2019 Tabellen en grafieken EIB ONDERZOEK TOEKOMSTPERSPECTIEVEN SLOOPSECTOR Inleiding Door het Economisch Instituut
Nadere informatieZwembaden met meerwaarde. Synarchis adviesgroep Zwembaden met meerwaarde
Zwembaden met meerwaarde Inleiding Onze visie op maatschappelijk vastgoed: een integrale benadering van investeren en exploiteren Synarchis benadert maatschappelijke voorzieningen integraal als het gaat
Nadere informatieTitel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp)
ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR februari 2014 Invulinstructie: Dit formulier is bedoeld voor afstudeeropdrachten die in een periode van gemiddeld 4 maanden (kunnen) worden uitgevoerd. Voor kortere klussen komt
Nadere informatieToekomstverkenning voor de branche Kinderopvang. Vraag en aanbod van Sociaal-agogisch personeel 2015-2019
Toekomstverkenning voor de branche Kinderopvang Vraag en aanbod van Sociaal-agogisch personeel 2015-2019 September 2015 Willem van der Windt Ineke Bloemendaal 1 1 Doel van de Toekomstverkenning Met het
Nadere informatieeconomische vooruitzichten
groei in de jaren nul (van 128.000 naar 140.000) krimp in 2010 (- 4.000 vaste krachten) afname van instroom uit onderwijs (20% in 5 jaar) toename van zij-instroom (55% in 5 jaar) tot 2009 2% minder instroom
Nadere informatieVan Sociale Staat naar Sociaal Beleid
Denkt u mee??? Van Sociale Staat naar Sociaal Beleid Wat is er allemaal gebeurd? Uitdaging en thema s Wat is er gebeurd na 14 april? Weet u het nog? Die grote bijeenkomst op 14 april 2010 in Heinkenszand?
Nadere informatieAnders doen. Carolien de Jong, 21 januari 2012
Anders doen Carolien de Jong, 21 januari 2012 Aanleiding De organisatorische opgave in tijden van crisis, bezuinigingen en decentralisatie: meer met minder in het sociaal domein van Amsterdam Doel een
Nadere informatieRegiobericht 1.0 Noord
Economie, innovatie, werk en inkomen 1 Kenmerken van het landsdeel Het landsdeel Noord bestaat uit de provincies Groningen, Friesland en Drenthe. De provincies werken samen in het Samenwerkingsverband
Nadere informatieVISIE OP WERK. Jeroen Zwinkels 23 november 2015
VISIE OP WERK Jeroen Zwinkels 23 november 2015 WAT ZIEN WE IN DE BOUW? 2016 6.000 meer banen in de bouw; ook het aantal vacatures groeit UWV, Jobfeed 38% flexibele contracten in de Beroepsbevolking (landelijk)
Nadere informatie3.2 De omvang van de werkgelegenheid
3.2 De omvang van de werkgelegenheid Particuliere bedrijven en overheidsbedrijven nemen mensen in dienst. Collectieve sector = Semicollectieve sector = De overheden op landelijk, provinciaal en lokaal
Nadere informatie1 Visie op de webpresentatie
1 Visie op de webpresentatie De gemeente Eindhoven gaat haar presentatie op het web verbeteren We spreken met opzet over presentatie omdat de vorm wat ons betreft nog open is. Concreet betekent dit dat
Nadere informatieWat doet het Diabetes Fonds precies?
Het Diabetes Fonds 1 miljoen Nederlanders heeft diabetes, een ziekte die je je gezondheid en toekomst afneemt. Onacceptabel, vindt het Diabetes Fonds. Daarom ziet het Diabetes Fonds het als zijn belangrijkste
Nadere informatieBNO Branchemonitor De Nederlandse ontwerpsector in beeld en getal
2019 De Nederlandse ontwerpsector in beeld en getal Inhoud Voorwoord 3 Infographic door Studio Suze Swarte 4 1 Bedrijven en mensen 6 2 Omzet en markten 8 3 Tarieven 11 4 Gefactureerde uren zzp ers 13 5
Nadere informatieBNO Branchemonitor De Nederlandse ontwerpsector in beeld en getal
De Nederlandse ontwerpsector in beeld en getal Februari 2016 Voorwoord Herstel In lijn met de economische opleving veert ook de designsector weer op. De cijfers over 2015 bevestigen het herstel dat in
Nadere informatieBLOEMENDETAILHANDEL. Aantal vestigingen: 4.479. Aantal werkzame personen: 14.280. 17% van de bedrijven verwacht personeel aan te nemen
BLOEMENDETAILHANDEL Brancheontwikkelingen 2013 Deze factsheet bevat arbeidsmarktinformatie over de bloemendetailhandel. Onderwerpen die aan bod komen zijn: werkgelegenheid, trends en ontwikkelingen, vacatures
Nadere informatieVVG Congres Visie op de toekomst vanuit de markt
Visie op de toekomst vanuit de markt Peter van der Gugten Algemeen directeur, Proper-Stok Ontwikkelaars, Ede Proper-Stok sterkt de stad Kennis Creativiteit - Innovatie én Ondernemerschap Waar is in NL
Nadere informatieM Starters en de markt. drs. A. Bruins drs. D. Snel
M201010 Starters en de markt drs. A. Bruins drs. D. Snel Zoetermeer, juni 2010 Starters en de markt Ondernemers die met een bedrijf zijn begonnen in de maanden voordat de economie in 2008 van groei omsloeg
Nadere informatieFREELANCE MARKT INDEX
FREELANCE MARKT INDEX PROGNOSE: KWARTAAL 3 VAN 2018 INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE 2 OVER DE FREELANCE MARKT INDEX 3 FREELANCE MARKT INDEX 4 OVERIGE ONDERZOEKSRESULTATEN 7 INTERPRETATIE & CONCLUSIES 9 OVER
Nadere informatieDe student kan vanuit een eigen idee en artistieke visie een concept ontwikkelen voor een ontwerp en dat concept tot realisatie brengen.
Competentie 1: Creërend vermogen De student kan vanuit een eigen idee en artistieke visie een concept ontwikkelen voor een ontwerp en dat concept tot realisatie brengen. Concepten voor een ontwerp te ontwikkelen
Nadere informatieSprekende Cijfers. Kwartaalbericht Q2 Woningmarkt. Gemeente Rotterdam. Sprekende Cijfers 2010-2 / Woningmarkt gemeente Rotterdam
Sprekende Cijfers 20102 / Woningmarkt gemeente Rotterdam Sprekende Cijfers Kwartaalbericht Q2 Woningmarkt pagina 1 van 7 Gemeente Rotterdam Gemeente Rotterdam Juli 2010 Inleiding U leest thans alweer de
Nadere informatieRuim meer ruimte voor ondernemers op ZKD
Ruim meer ruimte voor ondernemers op ZKD Den Haag groeit Bevolking is gegroeid met 80.000 inwoners tot 520.000 Bevolking groeit verder met 50.000 tot 80.000 naar 570.000 tot 600.000 Beroepsbevolking groeit
Nadere informatieOp weg naar regisserend opdrachtgeverschap
Op weg naar regisserend opdrachtgeverschap Aanleiding Woningcorporaties hebben de afgelopen jaren gezamenlijk ongeveer 6,5 miljard euro per jaar in hun woningvoorraad gestoken. Van dit bedrag ging ongeveer
Nadere informatieMonitor Bouwketen. Voorjaar 2015. Marien Vrolijk
Monitor Bouwketen Voorjaar 2015 Marien Vrolijk 2 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 5 1 Bouwketen 6 1.1 Recente ontwikkelingen 6 1.2 Conjunctuur bouwketen 8 2 Architectenbureaus 10 3 Ingenieursbureaus
Nadere informatie