Mijn dagboek van de oorlogsjaren

Transcriptie

1 Mijn dagboek van de oorlogsjaren Ook van abnormale strenge winters Opgetekend door Coba Jansen

2 - 2 -

3 Inhoudsopgave Voorwoord pagina 5 Hoofdstuk 1 Het uitbreken van de oorlog pagina 7 Hoofdstuk 2 Het Begin van de Duitse bezetting: Verloop van de oorlog tot 8 december 1941, toen Japan Pearl Harbor aanviel en Amerika in de oorlog kwam pagina 13 Hoofdstuk 3 Periode van 8 december 1941 tot 8 maart 1942 pagina 24 Hoofdstuk 4 Periode van 8 maart 1942 tot 6 Juni 1944, D Day pagina 27 Hoofdstuk 5 Periode van D Day tot onze invasiedag 17 september 1944 pagina 40 Hoofdstuk 6 Periode van 17 september 1944, de landing van de luchtlandingstroepen, tot 5 mei 1945, de dag dat de tweede grote wereldoorlog eindigde. Hoofdstuk 7 Periode van 5 mei 1945, bevrijdingsdag, tot 15 augustus 1945, de nederlaag van Japan Nabeschouwing pagina pagina pagina - 3 -

4 - 4 -

5 Voorwoord Mijn aantekeningen van de vreselijke oorlogstijd, welke ons land, Nijmegen en de wereld teisterde van 1 september 1939 tot 5 mei Ook jaren van abnormaal strenge winters., schrijft Coba Jansen op de eerste bladzijde van haar dagboek. Ze heeft in 1946 en 1947 haar aantekeningen uit de oorlogstijd in het net overgeschreven, met hier en daar een plaatje erbij. Voor Coba waren het herinneringen aan een periode, waarin de wereld op zijn kop stond. Een oorlogstijd, die het leven van de vrome gezusters Jansen voorgoed heeft veranderd. Vader overleed in de strenge winter van Zonder tot bewustzijn te zijn gekomen is vader, vroom en zacht, naar een beter leven heen gegaan. Het leven in Nederland werd almaar slechter. Na het overlijden van vader was er nog ruim 2 ½ jaar te gaan, voor er in heel Nederland vrede zou zijn. Een leven van honger, ontbering en angst. De berichtgeving over de oprukkende geallieerden en hun sterke geloof, hield de vrome gezusters overeind. Ria heeft het dagboek van Coba gekregen toen die in 1992 overleed. We hebben het dagboek in eerste instantie aangeboden aan het oorlogsmuseum in Overloon, zodat de boeiende verhalen niet verloren gaan. Maar Overloon was niet geïnteresseerd. Nu is het een Internet boek en kan iedereen, die het interesseert, het boek lezen. Wij hebben er met veel plezier aan gewerkt. We weten iets meer van wat gewone mensen in de oorlog meegemaakt hebben en begrijpen nu dat iedereen, die bewust een oorlog mee maakt, nooit meer een onbezorgd leven kan leiden, zoals wij dat kunnen. Ria en Nico Spierings, januari

6 -6-

7 -7-

8 1. 1. Het uitbreken van de oorlog 1.1. De periode voor 1 september 1939, toen Nederland in de ban raakte van een dreigende wereldoorlog. De onrust begon al toen wij het eerst allen samen in het lieve Groesbeek op vakantie waren in augustus De grens was daar scherp bewaakt. Er was spanning in de wereld, daar het steeds machtiger wordende Nazi Duitsland nu Sudetenland wilde hebben. In september terug in Nijmegen was er oorlogsgevaar. We gingen direct aan het inslaan (hamsteren). Het was de tijd van de reizen van minister Chamberlain de Engelse premier, naar München. Hitler eiste en commandeerde maar. De Engelse premier, die de geweldige bewapening van Duitsland zag, moest smadelijk toegeven. Het Gevaar was echter maar tijdelijk bevroren, want de Duitsers eisten en namen steeds meer. Oostenrijk, Sudetenland en nu weer de Poolse vrijhaven Danzig. Een jaar later in augustus 1939 was de spanning ten top gestegen. In ons land werd de voormobilisatie afgekondigd. Een week later werd de gehele mobilisatie een feit. Toen wéér aan het kopen en wat eten in huis halen. Hiermede was die steeds meer van je krachten en zenuwen uitputtende tijd begonnen. Wij hadden niet het minste begrip ervan wat wij nog mee zouden maken! 1.2. De periode van 1 september 1939 tot en met 10 mei 1940, toen ons land in de tweede wereldoorlog kwam. Het is 1 september Duitsland valt Polen binnen. Weer een ander land slachtoffer. Zondag 3 september verklaarde Engeland en Frankrijk, die met Polen een verdrag hadden gesloten, aan Duitsland de oorlog. De 2e Wereldoorlog in een mensenleven was begonnen. Het Is gek, maar het leven gaat nog gewoon door hier. Op 16 oktober krijgen wij de eerste distributie, n.l. die van suiker. Op 8 november is er bij ons weer angst voor een Duitse inval in ons land. Duitsland maakt ons scherpe verwijten, en heeft een grote troepenmacht langs de grenzen van Limburg geconcentreerd. Het smokkelen van Nederlandse uniformen naar Duitsland, met behulp van de NSB-ers doet de onrust stijgen. Daarbij komt nog een grensincident bij Venlo. Twee Nederlanders en 2 Engelsen worden met een auto ontvoerd en over de grens gebracht. Het Is een angstige avond, wij (en vele mensen) zijn de voornaamste dingen, zoals de dictaten en studieboeken, foto s etc. in kisten gaan pakken. Het Begin: De hele avond razen de legerauto s door de stad, die van het westen de troepen naar de grens brengen! Maar gelukkig na een paar dagen is het gevaar geweken

9 Half december: Het is winter geworden. Een flinke vorst. Zo blijft het de hele maand. Vader vertelt maar over de strenge winter van Januari: Het is nu nieuwjaar geweest. De eerste week van januari nog koud. Het wordt steeds kouder en de laatste week zit de Waal dicht. Nu komen er de sneeuwstormen bij. Ik heb over de Waal gelopen, geweldig! O die koude. In huis is het haast niet warm te krijgen. De kachel gloeiend en de ramen nog bevroren! Maar de leerlingen komen trouw en vertellen maar over koude en mobilisatie. Het is de koudste januari sinds 100 jaar! Februari: Het Blijft hard vriezen. Pas eind februari komt de dooi. Het is weer een ouderwetse strenge winter geweest van De pas geplante doornhaag in onze tuin was voor de helft bezweken. Wij werken maar hard door en hebben het veel te druk met ons huiswerk en lessen naaien om aan de oorlog te denken. Maart: Ik ben aan de schoonmaak begonnen. Het is dit jaar de vroegste Pasen, n.l. 24 maart. April: Op 9 april worden wij weer in hevige beroering gebracht. Duitsland heeft nu Denemarken en Noorwegen genomen. Denemarken heeft de Duitsers maar hun gang laten gaan, maar Noorwegen verzet zich tegen de brutale aanvaller. Nu is er bij ons toch spanning. Zouden wij vrij blijven van die alles verslindende Mof? En toch leef je maar door want er is ontzettend veel werk voor mij. Mei: Zo is het de eerste week van mei Hemelvaart. Daarna het bezoek van jufvrouw Jansen uit Weurt, met haastwerk. Zij was geëmotioneerd en vertelt ons de gekste verhalen. Hitler kon iedere dag komen. Geen wonder. Zij heeft een radio, wij niet. De Engelsen waarschuwen de hele dag en wij wisten van niets! Donderdagavond heb ik nog les gehad, de leerlingen vertellen geëmotioneerde verhalen van de gesloten Waalbrug. Ik heb de japon klaargekregen De Duitse inval in ons land 10 mei 1940 Om twaalf uur s-nachts schrik ik wakker door een doffe dreun. Ik roep, maar de andere hebben thans niets gehoord, dan maar weer het bed in. Een poos later schrik ik weer wakker. Maar nu zijn vader, Lida en Truus ook wakker! Het zijn geluiden die wij nooit gehoord hebben. Ontploffingen en vooral vliegtuigen! En het was pas 3 uur in de morgen, dus nacht. Neen, dat is niet normaal. Mijn God zou dat oorlog zijn! Lida slaapt helemaal boven en schreeuwde maar, kom eens kijken! Wij ook uit het zolderraam kijken. De lucht dreunde van de bommenwerpers. Een paar marechaussees kwamen zenuwachtig voorbij. Wij riepen hen aan: Wat is er toch? Er is Oorlog de Duitsers zijn over de grens en zijn al in Berg en Dal Het ongelofelijke is dan toch waar. Wij allen zijn geagiteerd ons gaan kleden en Lida durft niet meer boven te gaan slapen en is niet meer daar geweest. De mensen gaan allen naar buiten en sommige buren lachen en zeggen maar Het is niets. Over een paar dagen is alles weer gewoon! Wat wij toen nog niet wisten, dat weten wij nu, zij zijn bevriend met onze invaller. Dus van nu af aan, geen woord meer tegen hen en opgepast. Wij sluiten onze gordijnen, want daar komen zij aan, de rot Moffen. De grens ligt een kwartier gaans van ons huis, maar nooit had ik er aan gedacht dat die verwaande, monsterachtige - 9 -

10 gehelmde kerels, langs ons huis zouden trekken. Met een hevige ontploffing vliegt onze nieuwe Waalbrug in de lucht. Dat hadden die Moffen niet gedacht. Want wij verzetten ons tegen het grote onrecht ons aangedaan. 11 mei: De gehele dag is het bezoek en praten met je kennissen. Vader is razend op die Mof! Daar moet je nu zo oud voor geworden zijn en zo een vurige politicus voor zijn. Dan is het helemaal erg, zoiets te verwerken! Ondertussen gaat de gehele dag het donderende geronk van de Duitse bommenwerpers maar door. En dan te weten dat die bommen dood gaan zaaien op je arme land! Zo gaan we de nacht in. De lucht dreunt en het gebulder van de kannonnen maakt je ziek. Hoever zouden de Moffen al zijn. Wij hier in Nijmegen zijn Het eerst onder Duitse bezetting. Zij plakken maar plakkaten aan en wat een materiaal. Kan daar iemand tegen? Wij zitten direct zonder berichten. Wij zelf hebben geen eigen radio dus ben je aangewezen op al de wildste geruchten en nieuwsberichten. Dat maakt het moeilijk voor ons. Vader houden wij thuis. Hij is in staat een Mof aan te vliegen en zou ons allen ongelukkig maken. Ik zelf durf het huis niet uit, zo bang ben ik en zo ziek word ik, als ik die Moffen zie. Maar Lida gaat met anderen naar de stad, want onze kennissen zeggen, ga gauw inkopen, want de Moffen slepen alles weg en wij hebben direct niets. Lida komt na eeuwige tijd terug, hevig opgewonden, de tas al vol. Kom Coba, zei ze, Je moet direct mee, want jij moet van alles kopen en als jij daar ziet hoe al die Moffen kopen, dan koop je vanzelf. Ik mee; de stad was vol winkelende soldaten. Zij kochten alles. Geen wonder zij hadden in Duitsland al zo lang niets meer kunnen kopen en nu met pakken splinternieuw Hollands geld, dat iedere Duitse soldaat had meegekregen uit Duitsland, kunnen zij in die volgepakte, rijke Hollandse winkels, hun dievenhart maar ophalen. Razend maakt je dat gezicht, maar het heeft deze goede uitwerking dat de Hollanders hetzelfde gaan doen. In Engeland is Winston Churchill premier geworden. Dat is tenminste een man die de Mof kent en nu zal het wel beter worden. 12 mei: Het is Pinksteren. Mooi weer. In tegenstelling met wat er gebeurt. Wij gaan naar de kerk. Het is treffend, zoals de liturgie van de Heilige Mis gebeden mij troost. Zij (de gebeden) lijken wel voor ons en deze tijd geschreven. Het kanongebulder komt verderaf. Het is op de Grebbenberg, zegt bakker Reys. Toen ben ik met de buren onze schuilkelder gaan maken. De jongens Dekkers brachten steunberen. s Middags was ze al klaar. Wij horen geen betrouwbaar nieuws, alleen dat op de Grebbenberg ons verzet hevig is. 2e Pinksterdag kwam er bevel van de Moffen (13 mei), dat ieder zich in de schuilkelder moest begeven. Niemand mocht op straat. 14 mei: overgave. Bij al het andere werk weer inkopen gedaan. Ik ben totaal overstuur uit de stad gekomen. Het is alles bedrog, wat in vals liefdoende taal de bezetter het volk door krant en radio vertelt. Zo heeft het volk geloofd, wat die Mof over het vertrek van onze Koningin naar Engeland vertelde. Wij willen nooit meer naar radio Hilversum luisteren. Deze is nu van Duitsland geworden. Tegen de avond, komen de Ockhuizers en anderen, ons zeggen dat wij ons hebben overgegeven na het hevige bombardement van Rotterdam. Er wordt gefluisterd van duizenden doden! De rot Mof! Zonder waarschuwing vooraf. Later werden in het geheim foto s van de bombardementen verkocht van de brandende Statendam, het Oude Binnenvaart Ziekenhuis, de Coolsingel en Rotterdam in brand

11 De Coolsingel De Statendam

12 Het oude Binnenvaart Ziekenhuis Brand in Rotterdam

13 Een bezorgde brief van oom Frans uit Culemborg Culemborg, 19 mei 1940 Beste zwager en nichtjes Hartelijk dank voor uw brief, Lida. Er is sindsdien heel wat gebeurd. Wij zijn natuurlijk zeer benieuwd hoe jullie het er hebben afgebracht en jullie zullen even benieuwd zijn naar ons. Ze hebben er hier in Culemborg ook aardig van langs gehad. Verschillende doden en ook nog verschillende huizen buiten de stad zijn door bommen vernield. Juist nu ik dit zit te schrijven, kwam er een heel regiment Duitsers zingend door de stad. Er liggen hier in de stad op het ogenblik meer dan 2000 soldaten en de meesten hebben bezoek. Dus je kunt wel denken wat het vandaag voor een drukte hier is. Dinsdagavond is heel Culemborg naar Beusichem gevlucht, doordat ze toen begonnen de bommen in de stad te laten vallen. De 2 e Pinksterdag hadden de Duitsers met een valscherm 5 van die brutale kerels op de spoorbrug neergelaten. Ze joegen de brugwachter weg, staken zijn huis in brand en zo waren ze heer en meester van de spoorbrug. Doe het ze maar na. Toen hebben ze vanaf Everdingen onophoudelijk op hen geschoten. En zo men zegt zijn er maar twee van overgebleven. Maar vliegmachines hebben ze hier heel wat naar beneden gehaald. Het was om er gek van te worden. Zoals ik al zei, waren ze s-avonds hier allen naar Beusichem gevlucht. Maar ik zag er geen kans voor om met Koos daar te komen. En zo hield ik me maar groot en zei: Wij blijven maar hier. Zodoende kon ik er verschillende in de buurt bewegen eveneens te blijven en onderhand kwam de vrede. Wat zal het nu worden? Ik begin nu ook voor Engeland te vrezen. Verschillenden die hier al zo met de Duitsers hebben gesproken. Daar hadden ze tegen verteld dat ze voor de Hollanders zulke bommen hadden, maar voor de Engelsen zulken! Rien van Dorus van E. was na vijf minuten al krijgsgevangen en toen moesten ze met zijn vieren op een zekere plaats blijven staan. Daar vandaan waren ze gevlucht, daar ze goed de weg wisten. Het soldatenpak verwisseld voor een overall. En later hebben ze de Duitsers in een café nog mee bediend. In dat café is Rien de hele week nog gebleven en nu was hij vrijdagavond hier aangeland. Dorus ligt in Best bij broeders van de Deo. Die had met een autoongeluk twee ribben gebroken. En verder is Kees Kullo ook ongedeerd. Van Lida s reisje naar de Philips demonstratie zal wel niet veel van terecht gekomen zijn. Nu hopen we ook spoedig van jullie geruststellende tijding te vernemen en dat U allen het ook nog goed maken. Ontvang verder allen onze hartelijke groeten. Uw toegenegen, Oom Frans

14 De Maasbode heeft er zeker ook goed van gehad. Je hoort of ziet er maar niets meer van

15 2. 2. Het Begin van de Duitse bezetting Verloop van de oorlog tot 8 december 1941, toen Japan Pearl Harbor aanviel en daardoor Amerika in de oorlog kwam 2.1. Mei mei 1940 De weinige oorlogsdagen zijn voor ons land voorbij, maar de gevolgen, zij beginnen pas. Maar ik heb, nu bij al mijn andere werk de zorg voor eten en kleding zoals ieder huishouden. Vandaag eerst op geld uit, zien wat van de spaarbank te krijgen. Zilverbons van ƒ 1,- en ƒ 2,50 worden weer in omloop gebracht. Geprobeerd nog wat stof te kopen, de mensen vechten haast om de laatste stukken. Daar ik alleen zondags tijd heb; schrijf ik onze (hoofdzakelijk ons eigen huiselijke levens en de voornaamste oorlogsgebeurtenissen) per week op. 4e week van mei: Al maar boodschappen. De schoenen mogen al niet meer verkocht worden! O die schurken, al de safes moeten geopend worden, zij hebben er al de zuinig bewaarde gouden tientjes en andere goudgeld uitgehaald. Het begint al goed, de winkels leegkopen en nu het goud! De distributie van thee, koffie en suiker is op 31 mei ingevoerd, dus dat is ook al uitverkocht. De textiel mag maar beperkt meer verkocht worden. Vlug nog wat kruiden gekocht, daar zijn de Moffen gek op. Iedere avond is het tot laat praten. In clubjes komen de kennissen bij ons, allen zijn hevig ontdaan en teleurgesteld, dat de Moffen zo winnen. In België bombarderen zij de burgerbevolking en jagen hele steden leeg, de wegen op zodat de legers niet vooruit kunnen. De Belgische Koning geeft zich over en laat zich gevangen nemen. Het is een harde slag voor de onzen. De Engelsen komen daardoor in een moeilijke positie en vechten hun heroïsche strijd bij Duinkerken en trachten zoveel mogelijk manschappen door inscheping te redden. De Engelsen en Fransen waren niet klaar en hadden niet gedacht dat Duitsland zo een geweldig gemotoriseerd leger had Juni e week van juni: Weer inkopen, nu ook vlees, de slager waarschuwde ons. Bij al het andere werk, vlees gewekt. 2e week van juni: In Frankrijk duurt de strijd nog wanhopig voort. De schurk Mussolini verklaart Frankrijk en Engeland de oorlog en valt het arme Frankrijk nog in de rug (in het Zuiden) aan. Op 14 juni trekken de Moffen Parijs binnen. Bij ons is het s-avonds een politiek geboom van geweld en vader is er het middelpunt van. Wij hebben nu ook brooddistributie. Bakker Rups verkoopt nog vlug aan zijn klanten brood en wat meel. Blikjes vlees mogen niet meer verkocht worden. Zelf heb ik nu wat gehakt gewekt. 17 juni

16 capituleerde Frankrijk. Wij allen hebben gehuild bij deze slag. Wij zijn suf even, van al het overweldigende wat wij nu hebben meegemaakt en toch, er onder heeft die Mof ons niet! Een rotsvast geloof, dat God deze rij van onrecht wreken zal en de grenzeloze Duitse hoogmoed vernietigen zal, bezielt ons. Met hooggeheven hoofd passeer ik de Moffen, zonder ze te bezien! En nu, wat nu? Hitler denkt dat hij klaar is. Maar zie daar spreekt Churchill en hij zegt, dat de val van Frankrijk niet van invloed is op het Britse doel: Engeland zal thans als enige voorvechter de zaak der wereld verdedigen. Maar het ergste is, wij horen nu niets anders meer, dan wat de Duitse censuur ons in onze courant voorzet. Lida zegt: Dat hou ik niet uit, zij die een radio hebben, die leven! Een brief van Paula uit Culemborg Culemborg, 19 juni 1940 Erg aardig vonden wij het eens iets van jullie te horen. Ja, we hebben een vreselijke tijd meegemaakt. Wij hebben hier gewoon in de hel gezeten. De stad was overvol met duizenden soldaten. Het bureau was naast ons. Overal inkwartiering. Wij hadden een kapitein, 2 luitenants en geregeld 10 tot 15 soldaten in huis. De laatste op zolder. Het schieten, bombarderen was nacht of dag tot bedaren. Het voorburg was afgezet en stond vol met militaire auto s, rode kruiswagens, vrachtauto s. Eng onder de kastanjebomen. Er kwamen steeds vliegtuigen, jagers, bommenwerpers over. Het huis stond te schudden en dan vlogen we de kelder in. Overal in de omtrek verwoesting en alle ruiten stuk bij Barbara. s-nachts stonden wij te kijken en als er een vliegtoestel aan kwam, riepen ze dekken en dan vlogen de soldaten onder de auto s achter de bomen en zo leefden wij hier maar. Juffrouw van de Putten met huishoudster was hier. Die durfde niet meer in haar huis te slapen. Wij hadden matrassen op de grond in de huiskamer en gingen daar soms even op rusten. Zo ging dat maar door, tot opeens de paniek uitbrak. Vluchten, vluchten naar Beusichem. Die uittocht vergeet ik nooit. De vijand tegemoet. De weg vol mensen, met 7 vliegtuigen boven ons. Het was om gek te worden en dat werden er ook een paar. We zijn bij Kopershoef geweest. Op de hooizolder. In huis lagen gewonden. Een met een arm eraf; een onder in de buik; een met 3 vingers; erg, erg. Zusters uit Barbara en oude van dagen. Dokter Wachters met vrouw en kinderen sliepen naast ons met een baby van 6 weken, Frans van de Putten, Bets, ik en nog een familie op de hooizolder. Om 10 uur kwam er bericht. Vrede. We hebben ons overgegeven. s-morgens gingen de Duitse troepen over de dijk. Wij konden alles zien. Daarna zijn we weer naar huis gegaan. De heer heeft ons bewaard. Er was niets kapot of weg. Op andere plaatsen hebben ze zo gestolen en geplunderd. Het gehele huis van Jansje Polderman is een puinhoop. Vreselijk hè. Helga is een paar dagen

17 hier geweest. Ze is met Bets op de fiets naar Rhenen en de Grebbenberg geweest. Mensen, het is vreselijk. Er waren er wel 300 op het kerkhof. Maar het was doodstil. Ze lagen te bidden en te huilen op de graven. In een bos daarachter hingen jassen, ondergoed, helmen, enzovoort in de bomen en verbrand. En alles op de grond, brieven en portretten van vrouwen, kinderen en verloofdes. In die dorpen gingen flinke burgers, waar alles van verwoest was, naar de gaarkeuken eten halen. Van maandag op dinsdag nacht is hier een luchtgevecht geweest. Wij konden het goed zien. Eén viel brandend neer. 3 mannen verongelukt. Ze zijn maar zo in een kuil gegooid. Ze mochten niet op het kerkhof begraven worden van de Duitsers. Gemeen hè! Jullie moeten maar eens gauw hier komen. Dan kunnen we eens over alles praten. Vele groeten, Paula Prince 4e week van juni: Ik ga een radio kopen. En jawel een fijne, met ultra korte golf, kwam er. De radio en antenne wordt aangelegd. En toen hoorden wij, de stem uit Londen!! Allen met glunderende gezichten rondom het kastje. Ja, dat was heerlijk. Iedere Nederlander moet op straffe van ƒ ,- boete of 5 jaar straf zijn goud, geld en edele metalen afgeven. Nog een brief van oom Frans Culemborg, 28 juni 1940 Beste zwager en nichtjes, Eerst Coba even bedanken voor haar grote brief en gebedenboekje en clavierboekje. Uwe pastoor was er dan wel vroeg bij met al die gebeden. De onze is er na Pinksteren mee begonnen om na ieder lof dat gehouden dan wordt de litannie van alle Heiligen te bidden. Hoe maken jullie het onder de nieuwe bazen? Ze beginnen met den dag al driester op te treden. Vooral ook nu die Fransen het hebben moeten opgeven. Het is dan ook wel wonderbaar hoe dat die lui alles mee loopt. Hij heeft dat alles van te voren klaargemaakt en alles loopt als van een leien dak. Het is, zou je haast gaan denken, alsof er geen God meer bestaat. Maar we zullen maar niet oordelen. Wie weet wat God nog voor hen heeft weggelegd. Maar dan zullen we maar zeggen, ook wij hebben nog wel wat verdiend, want als je zo eens rondkijkt heeft de wereld nog weinig geleerd. Bij W.V. kwamen de heren van de week informeren hoeveel kamers hij had. Hij had toen nog 7 huurders en

18 kamers nog over. Nu dan moeten die huurders er maar uit, want die kamers hebben wij nodig. Maar Meneer! Niets te redeneren. De huurders konden opruimen en nu zit hij vol met Duitsers. Evenzo zijn ze hier nu al de safes op de bank aan het onderzoeken. Zo heeft Lien van Everdingen (zij zit ondertussen altijd nog in Frankrijk) ook een safe hier op de bank. Nu moest de vorige week haar broer Jacob op die en die tijd op de bank komen en daar stond zo n meneer om de safe te openen. Het kleinste doosje maakte hij nog open. Nu zeggen ze, als ze gouden tientjes vinden, dan nemen ze die en ze geven er 3 stuivers meer voor. Bij Lien lag er ook nog een gouden ketting bij, maar die hadden ze laten liggen. Vorige week is er hier een brandend vliegtuig over komen drijven en dat was juist over de dijk bij de uiterwaarden neergevallen. Meteen waren de Duitsers erbij, zodat er niemand dichtbij mag komen. Er waren 3 lijken. Tenminste armen en beenderen. Nu zeiden ze het waren Engelsen. Maar het moeten vast Duitsers zijn geweest. De lijken zijn hier met de gebeden van een pater en een dominee ter aarde besteld. Later hebben ze nog bommen, die er in waren, laten springen. Herhaald nu dat zo n ding s-nachts in de dood valt. In Den Helder schijnt het ook nogal te spoken. Nu Marie Heuli niet meer hier is, nu hoor je daar niets meer van. Fijn voor Lida dat haar leerlingen zo goed geslaagd zijn. Wij hadden het al in de Maasbode gelezen. Wij hebben nu maar besloten de Maasbode te houden en de radio weg te doen. Het ding staat nu toch bijna de hele dag stil, want al dat gezwets hangt je verdoemen de keel uit. Tante Truus laat hem ook met juli afsnijden. Zondag had ik de gids afgeschreven en gisteren ontving ik al een brief om nog op mijn besluit terug te komen. Maar het is onherroepelijk. Je kan toch alles niet bijsloffen. Wat ons portie brood betreft, daar houden we wel de helft van over. Bets, die dat al in de gaten had, liet vragen of zij die bonnen die wij over hadden kreeg, maar nu kwam Marie van E. gisterenavond of zij er niet iedere week voor 4 ons van kan krijgen en dat heb ik ze maar beloofd, dan kom ik die iedere week halen. Nu, kinderen, dan zullen we maar afwachten wat we verder nog zullen beleven. Er zijn er nog steeds die volhouden dat Engeland het nog zal winnen en wie weet wat er nog gebeurt nu de Rus weer mee gaat grabbelen. Ontvang verder van allen van ons de hartelijke groeten. Uw toegenegen Oom Frans

19 2.3. Juli e week van juli: Deze week zijn onze opperbevelhebber Generaal Winkelman en Generaal van Voorst tot Voorst in krijgsgevangenschap gevoerd. Onze radio is net op tijd aangelegd, want nu is het verbod uitgevaardigd tot het beluisteren van vijandige radio-uitzendingen op zware straffen. Ook zijn strenge verordeningen op het verduisteren uitgevaardigd. Geen sprietje licht mag s-avonds uitstralen. Dat geeft een groot werk, al de bovenlichten worden blijvend dichtgemaakt. 2e week van juli: Nu gaan er maar geruchten van het klaarmaken van een vloot waarmee Hitler Engeland zal veroveren. Ieder praat en geniet over de voorbereidingen die de Moffen maken. 3e week van juli: Maandag is de distributie begonnen van vet en boter. Room is niet meer te krijgen. Ieder krijgt nu ½ pond margarine of vet per week. De verkoop van alle grutterswaren is stop gezet. Nu is het gedaan met inkopen. Ieder huis bezit nu een klein kruidenierswinkeltje en een bazaartje. Want hoe lang zal deze oorlog duren? Met veel moeite hebben we een beetje brandstof gekregen! 4e week van juli: In onze kerk was het parochieretraite deze week. Maar ach de hoofden waren er niet bij! Tijdens de predikaties ronkten de laagvliegende Duitse bommenwerpers maar over de kerk, weg waren je gedachten. Nu zijn ook alle grutterswaren op de bon gekomen. Ik heb een wasbok en wringer gekocht, dan kan ik zelf alles wassen, ook heb ik eieren ingelegd. Op 28 juli houdt Radio Oranje, de Nederlandse omroep in Londen, haar eerste uitzending. Dit was s-avonds om kwart over 8 en dan wordt er door Nederland, voor ons bezette Nederland nieuws, waar wij speciaal behoefte aan hebben, uitgezonden. Dus geen nieuwsberichten zozeer Augustus e week van augustus: In onze tuin is de oogstkamp begonnen. Dat is druk, maar het is afleidend en vader kan er praten met meneer La Hey en anderen over de prachtige schepen die de Moffen bouwen van alle mogelijke rivierschepen(!) om mee naar Engeland te varen. Nu is de veel strengere textieldistributie begonnen. Het is een gereken met punten. De manufacturen zaken moeten 1 week sluiten, voor het opmaken van de balans. De Duitsers gaan nu ook de Engelse steden vooral aan de Kanaalkust bombarderen. 2e week van augustus: Wij zijn in Groesbeek op brandhout uitgeweest, want veel vertrouwen in de brandstoftoewijzing, hebben wij niet

20 Wij kregen een grote kar, en hebben dat alles netjes opgepakt. Toen moest je weer achter de zeep heen en zorgen dat je daar wat van in huis krijgt. Zo heb je enorm veel extra werk met dat al. 3e week van augustus: Wij zijn o.a. maar aan het peren plukken en zijn maar blij dat wij dat stukje tuin gekocht hebben. 4e week van augustus: Nu is er ook de kaas distributie en op het eind van de week is de zeep op de bon gekomen. De bombardementen van de Duitsers op Zuidoost Engeland gaan maar door. De Engelsen vragen zich af of de Duitse invasie nu gauw te verwachten is? 2.5. September e week van september: Hitler kondigt de invasie in Engeland aan. In de provincie Zeeland mag niemand meer in of uit die er niet woont. Ik heb mijn leskamer weer in orde gemaakt. Nu beginnen mijn lessen weer. 2e week van september: Nu is de oorlog weer heviger geworden. De Duitsers zijn op klaarlichte dag het grote offensief (lucht) tegen Londen begonnen, ook s-nachts gaat het door. Londen heeft het zwaar te verduren. Ondanks het zwakke Engelse leger, schieten de dappere Engelse piloten met honderden de Duitse Stuca s neer. Bij ons is er weer een artikel op de bon. Nu is het vlees en vet (5 ons p.p. in de week). 3e week van september: Vader is maandag jarig geweest. Zijn eerste oorlogsverjaardag. Hij had veel bezoek, maar de slager had ons vlug wat vlees verkocht, en dat moest ik wecken. Londen wordt zonder ophouden gebombardeerd. 4e week van september: Nog op jacht geweest naar blikjes en vet, maar ze waren haast niet te krijgen. De verkoop van brandstof verboden. Ook krijgen wij identiteitskaarten. Nu is het inslaan en inmaken wel gedaan, dat heeft ontzettend veel tijd en werk gekost. Londen brandt telkens op nieuwe punten Oktober e week van oktober: Ik heb een heel clubje nieuwe leerlingen o.a. Bontekoe, v.d. Heyden, Kuilman, Dekhuyzen. Het is maar naaien - lessen etc. Zaterdag nog weer eens inkopen gedaan, nu de textielpunten opgemaakt. Ook vandaag brandstoffenkaarten gehaald. 2e week van oktober: Maandag verbod van fruitverkoop. Wij hebben vlug onze appelen thuisgehaald. Vader zegt, van die tuin daar hoef je nooit spijt van te hebben, dat je die gekocht hebt! Bij al die lessen naaien - huiswerk komt er veel meer werk aan het eten en boodschappen vanwege de distributie

21 3e week van oktober: Het weer is de laatste weken buitengewoon! Londen heeft het zwaarste bombardement te verduren gehad, door bijna 1000 bommenwerpers. 4e week van oktober: De levensmiddelenvoorziening in Nederland wordt al slechter. Kaas wordt al 1 ons p.p. per week, van de melk gaat het vet af, melkbrood mag niet meer gebakken worden, eieren zijn niet meer te krijgen. Gas en elektriciteit zullen worden gedistribueerd. 5e week van oktober: Zondags voor de reis naar Culemborg gezorgd. Oom Koos is daar overleden. Toen ik daar was, kwamen de koekjes, gebak en koek op de bon. Ik heb nog gauw wat fijne Culemborgse koekjes meegebracht November e week van november: Deze week is vader voor de eerste keer ziek geweest. Je leeft erg druk. 2e week van november: Woensdagnacht was het een vreselijke storm. Ik heb doodsangst uitgestaan. s-morgens kwamen de kinderen Kokke zeggen dat 3 fruitbomen (pruimen) in onze tuin waren omgewaaid. Wij in de tuin gewerkt. Meteen weer nieuwe bomen laten planten. 3e week van november: Toen de mensen hun stukje vlees voor de zondag wilden halen, was er totaal geen vlees. Zo begin je al aardig van je voorraadje te profiteren. 4e week van november: Wij deze week steeds naar de slagers, maar wat er kwam geen vlees. Wij hebben allen de griep December e week van december: Nog allen ziek en nog geen vlees! 2e week van december: De universiteit van Leiden is gesloten. De Joden mogen geen openbare functies meer bekleden. Zelf nog wat griep. Door de voedselschaarste moet ik meer werk aan het maken van het eten besteden; ook om je rantsoenen in huis te krijgen kost veel tijd. Door brandstofschaarste zit je iedere dag met het werk van de kachel uithalen. En tot overmaat van smart het afschuwelijke van deze oorlog, de duisternis. Niet alleen s-avonds en s-nachts, maar doordat wij hier de Duitse zomertijd hebben is het nu hier s-morgens tot 10 uur donker. Dat wil zeggen laat met het werk klaar en s-morgens zonder licht en vuur zit je te tobben. Daarom staan wij maar wat later op. Het ergste is nu, dat vader dit niet wil en toch in de 1e Heilige Mis wil zijn. In huis en buiten en in de kerk; overal is het donker (verduisteringsvoorschrift voor de vliegtuigen) en vader, die niet goed zien kan en bang is in het donker, gaat er toch door. Dit put vaders zenuwen zo uit, dat hij prikkelbaar wordt. Ook ons maakt dit alles moe en prikkelbaar. Ik heb nu besloten niet meer voor vreemden te naaien, anders loopt het hele huis in wanorde. Zondags b.v. is het in de meeste huishoudens - ook ik doe dat - je voorraad nakijken, want niets mag er bederven