Stop aanmaak nieuwe bloedvaten rond tumor! Madonnamedisch.nl voor zelfbewuste vrouwen. Antidepressiva en hoge bloeddruk

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Stop aanmaak nieuwe bloedvaten rond tumor! Madonnamedisch.nl voor zelfbewuste vrouwen. Antidepressiva en hoge bloeddruk"

Transcriptie

1 is het wetenschapsmagazine van VU medisch centrum 69 Madonnamedisch.nl voor zelfbewuste vrouwen Antidepressiva en hoge bloeddruk Melden van incidenten. Openbaar of niet? Stop aanmaak nieuwe bloedvaten rond tumor!

2 ,, vijftiende jaargang Jaarlijks promoveren ruim honderd wetenschappers aan VUmc. inhoud Tumoren uithongeren In VUmc Cancer Center Amsterdam zoekt Tom Würdinger met zijn collega s naar betere diagnose en behandeling van hersentumoren. 08 Voor de zelfbewuste vrouw Betrouwbare en actuele informatie over gynaecologische aandoeningen zijn na de zomer te vinden op een website van VUmc. 10 Portret Gert Kwakkel over neurorevalidatie: Elke neurologische patiënt is een puzzel. 13 moeten MIP-meldingen openbaar zijn? Drie reacties in Uitgelicht. 14 Pacemakerproef VUmc beoordeelt vooraf of patiënten baat bij een pacemaker hebben. Dat scheelt onnodige operaties. 18 Hulp bij zorgvernieuwing ZonMW kende Han Anema een Implementatie Fellowship toe. Betrek patiënten, artsen en verpleegkundigen bij de ontwikkelfase van innovaties. 20 Antidepressiva en hart- en vaatziekten Carmilla Licht onderzoekt de relatie tussen antidepressivagebruik en hartslag, hartslagvariabiliteit en bloeddruk. 23 Heilig huisbezoek VUmc en GGZ ingeest willen psychogeriatrische zorg beter laten aansluiten bij patiënten met een niet-nederlandse cultuur. EN VERDER: 03 Eureka! Promovenda Tessa van den Kommer onderzoekt risicofactoren voor cognitieve problemen bij ouderen. 07 Kort en column 16 Kort en agenda 19 Samenwerking VUmc-bestralingskliniek in Hoorn 22 Kort GGZ ingeest 24 Toen & Nu Narcosemiddelen Opmerkelijk Sinds kort heeft VUmc een operatiekamer met een aangrenzend stamcellaboratorium die speciaal geschikt is voor stamceloperaties. Dit is uniek in Nederland. Lees meer op pagina 16 Colofon is het medischwetenschappelijke tijdschrift van VU medisch centrum. Het verschijnt 5 keer per jaar in een oplage van exemplaren. Redactie Caroline Arps (eindredacteur), Mariet Bolluijt, Edith Krab, Marcel Licher, Jan Spee Adviescommissie Sietske Grol, Erna Alberts, Gerrit Veen Tekst Rob Buiter, Leendert van der Ent, Sanne Hijlkema, Laura Jansma, Liesbeth Kuipers, Wilma Mik, Mirjam Schöttelndreier, Ursula Wopereis Beeld Mark van den Brink, DigiDaan, Aad Goudappel, Marc de Haan, Harry Meijer, Ivar Pel, ShutterStock, Universiteitsmuseum Groningen, Varian, VUmc, Dannes Wegman, Wynants & Van Bronkhorst Coverfoto: Harry Meijer Verder werkten mee Benno Baksteen, John Beer, Lothar Schwarte en Marieke Visser Vormgeving Studio Corina van Riel, Amsterdam Druk Roto Smeets GrafiServices, Utrecht Redactieadres dienst communicatie VU medisch centrum Postbus MB Amsterdam Tel: (020) Fax (020) synaps@vumc.nl Adreswijzigingen communicatie@vumc.nl Een selectie van de artikelen uit staat ook op: VU medisch centrum en GGZ ingeest zijn partners. VU medisch centrum maakt deel uit van de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU): VU medisch centrum. issn: Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Wie zijn deze mensen en wat doen ze? Bij de Longitudinal Aging Study Amsterdam onderzoekt psychologe Tessa van den Kommer of je kunt voorspellen of iemand op latere leeftijd cognitieve problemen zal krijgen. Geen taboe op vette vis WWat onderzoek je? Sinds 1992 verzamelt de Longitudinal Aging Study Amsterdam (LASA) gegevens van een groot aantal ouderen. Om de drie jaar worden verschillende sociale, cognitieve, lichamelijke en emotionele aspecten bekeken bij aanvankelijk ruim drieduizend mensen tussen 55 en 85 jaar oud. Uit die meetreeks heb ik een aantal bloedwaarden naast zaken als geheugen en de prestatie op andere cognitieve functies gelegd. met name huisartsen kunnen wat met de resultaten Heeft dat zin, in het bloed zoeken naar een relatie met geheugen? Jazeker! De literatuur suggereert verschillende risicofactoren. Daarvan heb ik onder andere cholesterol, Apoe ε4 en het aminozuur homocysteïne bekeken. Uit de analyse van de LASA-gegevens blijkt bijvoorbeeld dat nota bene een laag cholesterolgehalte samenhangt met een hoger risico op cognitieve problemen. Maar dat is waarschijnlijk geen causaal verband. Het is dus niet zo dat vette vis opeens taboe is vanwege de cholesterolverlagende onverzadigde vetten, en dat ouderen massaal aan de vette friet met mayo moeten om hun risico op dementie te verkleinen. Waarschijnlijk is het lage cholesterol vooral een uiting van een algehele verhoogde kwetsbaarheid. <tekst Rob Buiter foto Ivar Pel> Wat zijn andere risicofactoren? Voor wat betreft de bloedwaarden is een hoger gehalte homocysteïne in combinatie met verhoogde ontstekingsfactoren een duidelijke risicofactor voor cognitieve problemen. Uit mijn analyses blijkt ook een sterk verband tussen cognitieve problemen en hoge leeftijd. Dat is natuurlijk niet zo vreemd. Mensen met een grotere kans op dementie op latere leeftijd blijken in de jaren daarvoor ook meer geheugenklachten te uiten. Bovendien blijken zij een lager opleidingsniveau te hebben.' Heb je nu voorspellers voor dementie te pakken? Een 1 op 1 relatie is het natuurlijk niet, maar deze factoren laten wel zien of iemand een verhoogde kans heeft of niet. We hebben onze analyses ook herhaald met de gegevens uit de Zweedse OCTO-Twin studie, waar gericht naar dementie is gekeken. Wat we daar vinden blijkt erg goed overeen te komen met wat we bij LASA vonden. Wat was je grootste Eureka-moment? Noem het liever een ontnuchteringsmoment. Aan het begin van mijn onderzoek verkeerde ik nog in de veronderstelling dat je dit soort gegevens op een standaard manier kunt analyseren voor het beste resultaat. Ik vond het ontnuchterend om te merken hoeveel discussie er nog kan zijn over een ogenschijnlijk recht-toe-recht-aan onderzoeksopzet. Maar dat neemt niet weg dat met name de huisartsen wel wat kunnen met de resultaten. Uiteindelijk kunnen zij werken met de door ons gevonden risicoprofielen om zodoende de groep patiënten met het hoogste risico op dementie beter te kunnen volgen. Naam: Tessa van den Kommer Geboren: , Delft Opleiding: Klinische - en gezondheidspsychologie, RUL, en klinische neuropsychologie met accent op volwassenen, VU. Naast de huidige promotie: Post-doctorale opleiding tot GZ-psycholoog. Promotieonderzoek: Predictors of cognitive decline in elderly Promotoren: Prof.dr. Dorly Deeg, Prof.dr. Cees Jonker Promotiedatum: 2010 Ambitie: Ik combineer mijn promotieonderzoek met een baan als psycholoog in de verpleeg- en verzorgingshuiszorg. Ik hoop dat ik die combinatie van onderzoek en klinische zorg kan volhouden na mijn promotie. Paspoort EUREKA! Nummer 69

3 04 05 neuro-oncologie Micro-RNA 296 als mogelijk target voor chemotherapie tumoren uithongeren <tekst Rob Buiter foto Harry Meijer> In VUmc Cancer Center Amsterdam zoeken Tom Würdinger (rechts op de foto) en collega s naar betere diagnose en behandeling van hersentumoren. Tumoren uithongeren door de aanmaak van nieuwe bloedvaatjes te remmen, is slechts één van de focuspunten. Ons onderzoek is noodgedwongen net zo divers als de tumoren zelf. Jaarlijks krijgen 800 tot Nederlanders te horen dat ze een multiforme glioblastoom hebben. Deze meest voorkomende versie van een hersentumor is ook meteen de meest agressieve. Wat betreft de prognose windt neurochirurg dr. David Noske er dan ook geen doekjes om: Vanaf het moment dat de diagnose wordt gesteld heeft een patiënt gemiddeld nog iets meer dan een jaar te leven. En dat is dan nog dankzij medisch ingrijpen. In het algemeen proberen we bij deze mensen eerst de bulk van een tumor chirurgisch weg te nemen, vooral om de druk op omliggend hersenweefsel te verlichten. Daarna volgt bestraling en chemotherapie. Doen we dat niet, dan is de levenverwachting niet meer dan een paar maanden. Het grootste probleem van de gliobastomen blijkt hun grillige karakter. We hebben het hier niet over een mooie ingekapselde tumor, maar eentje met veel uitlopers, tot diep in het omliggende hersenweefsel, aldus Noske. En ook de inhoud van de tumorcellen blijkt grillig van karakter, zegt dr. Tom Würdinger, projectleider van de Neuro-oncology Research Group (NRG) van VUmc en onderzoeker aan Harvard University. Het zijn verschillende typen cellen, die binnen één type ook nog sterk kunnen verschillen qua genetica. De NRG maakt onderdeel uit van het JJaarlijks krijgen 800 tot Nederlanders te horen dat ze een multiforme glioblastoom hebben. Deze meest voorkomende versie van een hersentumor is ook meteen de meest agressieve. Wat betreft de prognose windt neurochirurg dr. David Noske er dan ook geen doekjes om: Vanaf het moment dat de diagnose wordt gesteld heeft een patiënt gemiddeld nog iets meer dan een jaar te leven. En dat is dan nog dankzij medisch ingrijpen. In het algemeen proberen we bij deze mensen eerst de bulk van een tumor chirurgisch weg te nemen, vooral om de druk op omliggend hersenweefsel te verlichten. Daarna volgt bestraling en chemotherapie. Doen we dat niet, dan is de levenverwachting niet meer dan een paar maanden. Het grootste probleem van de gliobastomen blijkt hun grillige karakter. We hebben het hier niet over een mooie ingekapselde tumor, maar eentje met veel uitlopers, tot diep in het omliggende hersenweefsel, aldus Noske. En ook de inhoud van de tumorcellen blijkt grillig van karakter, zegt dr. Tom Würdinger, projectleider van de Neurooncology Research Group (NRG) van VUmc en onderzoeker aan Harvard University. Het zijn verschillende typen cellen, die binnen één type ook nog sterk kunnen verschillen qua genetica. De NRG maakt onderdeel uit van het Cancer Center Amsterdam, een consortium van oncologische specialismen binnen VU medisch centrum, die in nauwe samenwerking tussen kliniek en laboratorium zoeken naar oplossingen voor kanker. Die samenwerking is cruciaal, benadrukken Noske en Würdinger haast in koor. Ik kan letterlijk met een koelbox oversteken naar de kliniek om hersenweefsel op te halen zodra dat door de neurochirurgen is verwijderd, zegt Würdinger. Die nauwe samenwerking is vreemd genoeg vrij bijzonder in de wereld, vult Noske aan. Zelfs de meest prestigieuze oncologische labora met internisten toria in in de regio wereld hebben werken niet zo n we aan strakke samenwerking met de kliniek een lokale richtlijn als VUmc voor CCA. cardiovasculair risicomanagement bij reumapatiënten onze nauwe samenwerking tussen oncologisch lab en kliniek is vreemd genoeg vrij bijzonder in de wereld MRI van de hersenen met een multiforme glioblastoom in de temporaalkwab. Het grootste probleem van de gliobastomen blijkt hun grillige karakter. Desondanks probeert VUmc Neurooncology Research Group de tumoren te analyseren om uiteindelijk tot betere therapieën te kunnen komen. Beeld VUmc Kweek Van een fors deel van de tumoren die in het lab van Würdinger worden verzameld, proberen de onderzoekers cellijnen te kweken. Die cellen worden onder meer getest op hun gevoeligheid voor een heel scala aan potentiële medicijnen. Eén van de onderzoekslijnen richt zich op de aanpak van de voedselvoorziening van tumorcellen. Angiogeneseremming is al heel lang een belofte in het kankeronderzoek, licht neurochirurg Noske toe. Simpel gezegd: als je de angiogenese dus de aanmaak van nieuwe bloedvaatjes kunt remmen, dan honger je een tumor uit. Door hun snelle groei hebben tumoren immers meer bloed met voedingsstoffen nodig dan gezonde cellen. Maar de praktijk, zeker bij hersentumoren, blijkt weerbarstig. Er is zelfs al onderzoek gepubliceerd dat suggereert dat die hongerende tumorcellen eerder uitzaaien dan tumoren die niet met angiogeneseremmers worden behandeld. Ondanks die complexiteit van het probleem, zien de onderzoekers wel mogelijkheden voor een therapie op niveau van de bloedvoorziening. We hebben recent een regulator in de cel ontdekt die onder andere een centrale rol speelt in de aanmaak van bloedvaten, neuro-oncologie Nummer 69

4 06 07 NeUro-oNcoloGie Als je de aanmaak van nieuwe bloedvaatjes kunt remmen, honger je de tumor uit. Hier zijn bloedvat-endotheelcellen (rood) samen te zien met tumorcellen (groen). <beeld VUmc> Betere diagnose door blaasjesonderzoek In het prestigieuze Nature Cell Biology publiceerden Tom Würdinger en collega s van de Harvard medical School and massachusetts General Hospital, in Boston (VS), onlangs een baanbrekend artikel met mogelijk verstrekkende gevolgen voor de diagnose van hersentumoren. Würdinger: We hebben ontdekt dat je in exosomen een soort blaasjes die door tumorcellen worden uitgescheiden heel veel karakteristieken van tumoren kunt herkennen. De genetische vingerafdruk van een cel is helemaal terug te vinden in zo n exosoom. Die blaasjes worden naar de bloedbaan uitgescheiden. Dat betekent dat je ook zonder chirurgie al van alles te weten kunt komen over de aard, en misschien zelfs de omvang van een tumor. Eén van de dingen die we nu onderzoeken is of we drempelwaarden kunnen onderscheiden voor recidiverende tumoren. Het lijkt er op dat een groeiende tumor ook steeds meer exosomen uitscheidt. mogelijk kunnen we dus in het bloed herkennen of een tumor terugkeert na operatie. Die techniek zou een waardevolle aanvulling zijn op radiodiagnostiek, zegt neurochirurg David Noske. op een scan kan het lijken dat het tumorweefsel weer terugkomt. maar in eenderde van de gevallen is dat eigenlijk slechts necrotisch hersenweefsel dat overblijft na bestraling. ook bij het bepalen van de mogelijkheden voor chemotherapie zouden de exosomen in de toekomst waardevolle informatie kunnen leveren. Noske: Veel genetische karakteristieken zitten in die blaasjes, dus wellicht kunnen we ooit maatwerk gaan leveren met chemotherapie voor een mirjam Schöttelndreier studeerde wijsgerig-historische pedagogiek en is redacteur van de Volkskrant. in bekijkt en becommentarieert zij de zorg vanuit het oogpunt van een consument. <foto Ivar Pel> ontsnappingen Vroeger hadden wij journalisten een kartonnen kaartje in onze la voor de jongste deskwerkers onder ons: dat is een verschuifbare opbergdoos onder je bureau waarop stond hoeveel vakantiedagen je, nog, had. Wie op pad wilde gaan, liep langs de chef, nam het vakantieplan door en schreef vervolgens de geplande dagen af. Handtekening van beiden eronder: klaar. nu beschikken we bij de redactie over een all in-computersysteem voor allerhande verlofdagen, declaratiesoorten en persoonlijke salarislijnen waarmee de ict ons verbluft heeft doen staan, hemel, wat knap, en dat allemaal op zo n klein chipje! Dat in het briljante systeem eenvoudige dingen niet kunnen, van alles zoekraakt en dramatisch vastloopt, en chef zich vaak geen raad weet, spreekt. maar hoe kom ik daar op? omdat ik me onlangs verdiepte in het elektronisch patiëntendossier (epd), wat me een juweel van vooruitgang lijkt voor de samenwerkende zorgverleners en hun instanties. enerzijds. Dat het ook een hel van misinterpretaties tussen allerlei mensen wordt en/of een berg loze informatie geeft omdat er uit privacybescherming alleen nog gecodeerde extracties van alles wat menselijk is, in staan, laat zich raden. Hoe al dat soort informatie dan wel moet worden gecommuniceerd? De geschiedenis leert dat hoe groter de bureaucratie, des te gehaaider de ontsnappingen. Zo had ooit iedere Rus werk in de heilstaat, maar hield de facto zijn eigen groententuin bij. Doktoren gaan dus memo s in laatjes leggen en even tussen de epd s door een vertrouwelijk collegiaal belletje plegen. Zoals degene die tegen een vastgelopen verlofsysteem aanloopt, dan maar buiten het systeem om op vakantie gaat. Hou je digitaal nog lekker wat dagen over ook. column individuele patiënt in plaats van confectie. Nu moeten we nog vertrou- vertelt Würdinger. Het is een zogenoemd micro RNA, met de fantasievolle naam 296. Micro RNA s zijn stoffen die ingrijpen in de productie van eiwitten, doordat ze een andere vorm van RNA, boodschapper RNA, kunnen blokkeren. Bloedvaten worden aangemaakt na een signaal van verschillende groeifactoren. Normaal worden de receptoren voor die groeifactoren op een gegeven moment weer afgebroken door een ander eiwit, waarna de aanmaak stopt. Maar als dat afbraakeiwit niet wordt aangemaakt, omdat er te veel micro RNA 296 in de cel zit, dan ontstaat een probleem. Wij hebben laten zien dat veel hersentumoren inderdaad te veel van dat micro RNA hebben. Daarmee is het een mogelijk target voor chemotherapie geworden. Gevoeligheid voor straling Een andere lijn van onderzoek richt zich op de gevoeligheid van tumorcellen voor straling. Würdinger: Sommige, trager groeiende cellen hebben een heel effectief mechanisme om de schade na bestraling te herstellen. Daarmee worden die cellen ongevoelig voor radio wen op standaardprotocollen. therapie. Maar wij hebben nu een stof gevonden die een herstel eiwit blokkeert, waardoor ook deze radioresistente cellen potentieel gevoelig worden voor bestraling. Je zou kunnen denken dat het blokkeren van herstelmechanismen in cellen potentieel veel bijwerkingen kent, maar dat valt in de praktijk erg mee, zegt Würdinger. Er zijn twee verschillende hersteleiwitten. Gezonde cellen maken vooral gebruik van het ene type, terwijl tumorcelen juist het andere gebruiken. Uiteraard blokkeren wij alleen die laatste. Bij muizen is deze strategie al heel effectief gebleken. kinderoncologie Binnen de neuro onologie vormen kinderen met hersentumoren een extra complexe categorie. Het kinderbrein is volop in ontwikkeling en is dan ook extra gevoelig voor schade door bestraling of chemotherapie. Würdinger: Na leukemie zijn tumoren in de hersenstam de meest voorkomende vorm van kanker bij kinderen. Voor die vorm van kanker hebben we meegewerkt aan de ontwikkeling van convection enhanced delivery. Daarbij wordt gedurende een aantal dagen chemotherapie via een katheter in de tumor toegediend. Het voordeel is dat je door die langzame manier van strikt lokale toediening een veel groter en gerichter deel van de tumor kunt bereiken, dan wanneer je chemotherapie systemisch, dus via de bloedbaan toedient. Geduld Deze verschillende onderzoekslijnen van de Neuro oncology Research Group bevinden zich nog niet in de fase van daadwerkelijk klinisch onderzoek met patiënten. Op zijn vroegst in de loop van volgend jaar kunnen we voor een aantal projecten starten met patiëntenonderzoek, vertelt Noske. Ik wil dan ook zeker geen valse verwachtingen wekken. We hebben het hier over tumoren die sneller ontwikkelen dan ons onderzoek. Dat neemt niet weg dat we op termijn wel hoge verwachtingen hebben van het onderzoek. En niet alleen voor de neuro oncologie. Van bijvoorbeeld het extra gevoelig maken van tumoren voor straling kunnen ook andere patiënten profiteren, zoals die met long of borstkanker. kleur bekennen De educatieve film Kleur bekennen gemaakt door medewerkers van VUmc en bedoeld voor zorgverleners behandelt de palliatieve zorg aan moslimpatiënten. De film geeft inzicht in de problematiek die kan ontstaan bij moslimpatiënten in de palliatieve fase in een westers ziekenhuis. ook krijgt de kijker een beeld van culturele en religieuze gebruiken rondom ziekte en dood. De film en bijbehorende brochure kunt u bestellen voor 10 euro. een bedrag dat ten goede komt aan het VUmc fonds, dat projecten financiert die de kwaliteit van zorg verbeteren. Stuur een naar communicatie@vumc.nl o.v.v. film Kleur bekennen. Kort Word lid van de alumnikring geneeskunde VUmc! Sinds begin dit jaar is de alumnikring geneeskunde VUmc actief met activiteiten voor afgestudeerden van de faculteit geneeskunde VU (nu VU medisch centrum). De alumnikring organiseert bijeenkomsten, nodigt u uit voor concerten en houdt u op de hoogte van de ontwikkelingen in VU medisch centrum. omgekeerd kunt u met uw kennis en ervaring helpen als gastspreker, stagecontact of als voorlichter van aankomende studenten. kijk voor meer info en een aanmeldformulier op nl/alumni té kort door de bocht voor u? De mondige patiënt De geïnformeerde mondige patiënt wordt gezien als de basis van een marktgerichte gezondheidszorg. maar klopt het beeld van deze patiënt als een nieuw fenomeen? in het boek De mondige patiënt gaan frans meijman en Stephen Snelders, beiden verbonden aan VUmc, op zoek naar de geïnformeerde en eigenzinnige patiënt in het verleden. en die vinden zij: met behulp van moeder, buurvrouw, medische encyclopedie of libelle zocht ook vroeger de medische leek tussen eigen inzichten en medische voorlichting pragmatisch de weg naar de eigen gezondheid. De mondige patiënt. Historische kijk op een mythe; Isbn ; 17,95. meer informatie over deze onderwerpen: NieUWS NUmmer 69

5 08 09 gynaecologie Madonna Medisch: Virtuele polikliniek in de startblokken Hoe kun je vrouwen meer betrekken bij hun behandeling en welke moderne middelen kun je daarvoor aanwenden? Verloskunde & gynaecologie van VUmc is drie jaar geleden gestart met het opzetten van een virtuele polikliniek. Deels ingegeven door ongenoegen met de lopende gang van zaken, deels door persoonlijke interesse, maar bovenal vanuit een diepgevoeld verlangen bij te dragen aan empowerment van hun klanten. Het resultaat: Madonna Medisch, dat na de zomer operationeel wordt. <tekst Wilma Mik foto Marc de Haan/HH en Shutterstock> H Het zorgproces voor vrouwen met gynaecologische klachten kan een stuk beter en handiger, meende gynaecoloog Peter Kenemans. Bijvoorbeeld door gebruik te maken van internet en ICT. Hans van der Slikke, die het stokje van hem overnam: Vooral vrouwen zoeken op internet naar informatie over gezondheid. Ze komen met flinke uitdraaien bij ons op het spreekuur. Dan kun je twee dingen doen: negeren of zorgen dat je zelf betere informatie voorhanden hebt. Wij hebben voor het laatste gekozen. Dat de plannen in vruchtbare aarde vielen, blijkt uit de aanzienlijke subsidie die het ministerie van VWS eraan toekende. Interactief Het opzetten van het webportal begon met vakinhoudelijke zaken, waarbij geput kon worden uit de professionele richtlijnen van de beroepsvereniging NVOG. En ook de voorlichtingsfolders die daarop zijn geënt, waren voorhanden. Maar om deze te bewerken zodat ze voldoen aan het ideaalbeeld van de VUmc-gynaecologen, kostte veel hoofdbrekens én tijd. Van der Slikke: Met Madonna Medisch willen we echt een interactieve en voor patiënten goed toegankelijke site maken. Dat vergt veel meer dan alleen het bestaande materiaal toepassen. Als eerste stap zijn op de site drie zorgpaden verwerkt voor veelvoorkomende thema s: het afwijkende uitstrijkje, post-menopauzaal bloedverlies, en preconceptueel advies. Van der Slikke legt uit hoe de site gebruikt kan worden. Een vrouw heeft bijvoorbeeld bericht gekregen van een afwijkend uitstrijkje bij het bevolkingsonderzoek met de uitslag 3B. Dat zegt haar niets. Op haar speurtocht op internet naar informatie belandt ze op onze site. Als ze daar 3B intikt, ziet ze de uitleg over deze waarde en welke acties ze moet ondernemen. Ze kan via de site ook meteen een afspraak maken voor een consult en ter voorbereiding daarop een vragenlijst invullen. Met de antwoorden kan het systeem al zien of extra onderzoek nodig is. Dat wordt zodanig gepland dat de klant maar een keer naar de polikliniek hoeft te komen. Vooral vrouwen zoeken op internet naar informatie over gezondheid Plezier De meerwaarde van dit systeem is dat er betere kwaliteit van zorg komt met minder moeite, meer plezier en beter contact met de patiënt, zegt Van der Slikke. Meer plezier? Ja. Met die van tevoren ingevulde vragenlijst kunnen we meteen ter zake komen en bovendien meer aandacht besteden aan de persoon zelf. We voorkomen veel gedoe: een zoekgeraakte status, weer een vrouw die eigenlijk niet bij ons hoort, telkens diezelfde vragen daar gaat het grootste deel van het eerste consult aan op. Madonna Medisch maakt het werk een stuk leuker. Voordeel is ook dat de ingevulde vragenlijst via een soort triagesysteem leidt tot een specifiek op deze patiënt toegesneden advies. Dat kan betekenen dat ze zonder een medisch consult zelf iets kan ondernemen, of dat ze wordt verwezen naar de meest geëigende polikliniek: VU medisch centrum of partnerziekenhuis Sint Lucas Andreas Ziekenhuis. Madonna Vrouwen die willen begrijpen wat er in hun lichaam gebeurt, waarom bepaalde diagnoses worden gesteld, en wat de vervolgstappen zullen zijn, kunnen terecht op de interactieve website Madonna Medisch. Daar vinden ze betrouwbare en actuele informatie over verschillende gynaecologische aandoeningen, symptomen en behandelingen. Ze kunnen zelf hun dossier inzien en bijwerken, en raken meer betrokken bij hun zorgproces. Bovendien levert het een hogere kwaliteit van zorg en aanzienlijke tijdwinst voor patiënt en arts. Elke huisarts die dat wil en toestemming krijgt van de patiënt kan erop inloggen en meekijken. Uiteraard gebeurt dit allemaal via een beveiligde internetomgeving. De naam is geïnspireerd op de Madonna als klassiek beeld voor de diepe relatie tussen moeder en kind, maar ook op Madonna als symbool voor de zelfbewuste vrouw van vandaag die haar eigen weg gaat. wordt na de zomer 2009 op bescheiden schaal operationeel, daarna volgt stapsgewijze uitbreiding. Bijzonder het patiëntenperspectief. Dat klinkt heel Madonna Medisch is op een aantal vlakken uniek, meent interim-projectleider te denken en verwerken, is een hele klus logisch en simpel maar om dat goed uit en relatieve buitenstaander David en raakt ook aan organisatorische veranderingen in de polikliniek. Jongste. Juist vanwege de mogelijkheid voor de patiënt om zelf haar eigen dossier te kunnen bekijken en aanvullen, in wordt gepresenteerd is een tussenstap. Wat in de tweede helft van dit jaar combinatie met de extra mogelijkheden Gaandeweg vindt uitbreiding plaats, bijvoorbeeld met meerdere zorgpaden, of die het artsen biedt. Interessant is ook de manier waarop voorlichtingsmateriaal is gekoppeld aan uitslagen van andere afdelingen die ook deze kant op met andere partners in de regio. Voor onderzoek. Dat is een belangrijke meerwaarde boven andere patiëntenportals. beschikbaar. willen gaan, komt een soort draaiboek Die geven ook onderzoeksresultaten maar zonder vertaalslag naar de leek. Ik vind het bijzonder hoe verloskunde en gynaecologie nadenkt over de presentatie van deze site. Die is geheel geënt op gynaecologie Nummer 69

6 11 Hoogleraar neurorevalidatie Gert Kwakkel: We weten nog niet goed Wát we revalideren Patiënten met een neurologische aandoening kunnen veel baat hebben bij revalidatietherapie. Die neurorevalidatie is een sterk groeiend vakgebied dat heel anders is dan de algemene revalidatiegeneeskunde, benadrukt hoogleraar neurorevalidatie Gert Kwakkel. Als de hersenen zijn aangedaan gelden er andere wetmatigheden dan bij bijvoorbeeld een beenbreuk. Een neurologisch defect brengt meestal complexe veranderingen teweeg in onder andere de cognitie en de bewegingssturing. Dat vraagt speci Normaal bewegen Om dergelijke vragen te beantwoorden is translationeel onderzoek een must, meent hij. De afstand tussen prekliniek en kliniek is nog groot. Het multidisciplinaire VU/VUmc-onderzoeksinstituut MOVE zet een stap in de goede richting (zie kader). Ook de Dutch Society of Neuro-rehabilitiation, waarvan Kwakkel voorzitter is, beoogt het gat tussen fundamenteel en toegepast onderzoek te overbruggen. Het interuniversitaire project Explicit-stroke naar de hersenplasti stijfheid van het bewegingsapparaat voor de hersenactiviteit die we met fmri meten? Daarmee verschaft Explicit-stroke inzicht in wat en hoe een patiënt precies leert wanneer hij succesvol revalideert. Herstellen de hersenfuncties zelf, of is het meer het leren omgaan met functieverlies en spelen andere aanpassingsmechanismen een rol? We weten nog niet goed wát we revalideren, aldus Kwakkel. Van een patiënt die na een beroerte weer loopt, weten we niet welke mecha neurorevalidatie fieke kennis van de hulpverlener, aldus citeit en armrevalidatie na een beroerte nismen hem weer aan het lopen brach de fysiotherapeut en bewegingsweten Hij is de enige hoogleraar neurorevalidatie in Nederland en bedient een relatief nieuw en sterk groeiend vakgebied. De kersverse schapper. Die complexiteit boeit hem enorm: Elke neurologische patiënt is een puzzel en dat vond ik in de kliniek al fantastisch interessant. Het is net als de weersvoorspelling: je wilt begrijpen wat er gaat Neurorevalidatie vraagt specifieke kennis van de hulpverlener professor Gert Kwakkel bekritiseert de een- komen. Zijn leerstoel, waarvoor hij op 25 maart jl. zijn oratie uitsprak, is uniek focust eveneens op translationeel onder ten. Als we achterhalen wat de patiënt heidsworstbenadering voor diagnosegroepen in Nederland. Naast wetenschappelijk onderzoek en onderwijs, is hij betrok zoek. Kwakkel ontwierp dat onderzoek: We combineren kinematica, neurome leert bij het terugwinnen van vaardigheden, kunnen we het revalidatiepro en wil fundamenteel onderzoek klinisch ken bij vooral de complexe patiëntenzorg voor bijvoorbeeld CVA-patiënten. chanica, hersenscans en klinisch onderzoek bij individuele patiënten. Daardoor ces beter aansturen. Daarbij moeten we ons realiseren dat normaal bewegen interpreteren. Wat is de functionele betekenis van de veranderingen in het brein Nieuwe uitgroeisels Tot tien jaar geleden dichtte de wetenschap de hersenen weinig plasticiteit krijgen we hopelijk meer inzicht in hoe de veranderingen zich na een beroerte tot elkaar verhouden. Wat betekent de geen goed referentiekader biedt voor het begrijpen van afwijkend bewegingsgedrag. die we tijdens revalidatie meten? toe. Maar de menselijke bovenkamer blijkt zich vaak wel degelijk aan een neurologisch defect te kunnen aanpassen. Kwakkel: Onder invloed van erva <tekst Sanne Hijlkema foto Harry Meijer> ringen passen de hersenen de communicatienetwerken voortdurend aan. Als gevolg van motorisch leren ontstaan er nieuwe verbindingen, die de efficiëntie van informatieoverdracht tussen de betrokken neuronen verhoogt. Over de functionele betekenis van die MOVE veranderde activatiepatronen op hersenscans tasten wetenschappers nog in Het VU/VUmc-onderzoeksinstituut MOVE streeft ernaar het bewegingsap- het duister. De vraag blijft voortdurend paraat van zieke en gezonde mensen beter te begrijpen en te optimaliseren. wat de veranderingen in die netwerken, VUmc, de Faculteit der Bewegingswetenschappen en ACTA bundelen hun die we tegenwoordig macroscopisch kracht binnen zowel basaal onderzoek naar bijvoorbeeld de regeneratie zichtbaar kunnen maken met beeldvor van spier- en botweefsel, als ook toegepaste studies naar bijvoorbeeld het mende technieken zoals functionele effect van hoogtetraining op zwemprestaties. Magnetische Resonantie Imaging Professor Kwakkel: MOVE zal in de toekomst ook de neurologie, neurofy- fmri en MagnetoEncefaloGrafie siologie en neurobiologie gaan betrekken. Ik denk zelf vanuit een klinisch MEG werkelijk betekenen voor het oogpunt mee met de onderzoeksgroep coördinatiedynamica, die de timing functioneren van de patiënt. Zijn ze en kwaliteit van bewegingen onderzoekt. Ik geef invulling aan de selectie gunstig, zijn ze bijzaak? van patiënten en de opdracht die ze krijgen. Nummer 69

7 12 13 neurorevalidatie Waslijst meetinstrumenten Qua behandeling op maat schiet de neurorevalidatie tekort, meent Kwakkel. Patiënten uit verschillende diagnosegroepen worden te vaak als eenheidsworst behandeld. De functionele prognose verschilt echter per patiënt en bepaalt welke behandeling geschikt is. Maar die kennis staat nog in de kinderschoenen omdat onderzoeken vaak te kleine en te heterogene populaties betreffen. De eindeloze waslijst aan meetinstrumenten ter evaluatie van neurorevalidatie moet bovendien teruggedrongen worden, aldus de hoogleraar. De behandelrichtlijnen zouden een beperkt aantal meetinstrumenten Normaal reiken Abnormaal reiken Als we achterhalen wát de patiënt leert bij het terugwinnen van vaardigheden, kunnen we het revalidatieproces beter aansturen. Daarbij moeten we ons realiseren dat normaal bewegen geen goed referentiekader biedt voor het begrijpen van afwijkend bewegingsgedrag, aldus Gert Kwakkel. <beeld VUmc> Zorginstellingen moedigen het melden van incidenten aan door veilig melden, een garantie dat de melding niet kan resulteren in een individuele maatregel tegen de melder. Inzage krijgen in de gegevens van een Melding Incident Patiëntenzorg (MIP) is nu niet mogelijk, behalve in uitzonderlijke gevallen door tussenkomst van de rechtbank. Drie reacties op de stelling: MIP-meldingen moeten openbaar zijn Reageren? Mail naar Dr. Marieke Visser voorzitter meldingscommissie incidenten patiëntenzorg VUmc Een veilige omgeving is een omgeving waarin men elkaar durft aan te spreken en waarin men leert van incidenten en bijna-incidenten. Deze twee elementen moeten naast elkaar bestaan. Om het melden te bevorderen moet dit laagdrempelig en veilig gebeuren en zonder repercussies voor de betrokkenen. Wel kunnen er acties worden afgesproken, waarbij de uitgelicht moeten aanbevelen, om onderzoeken betreffenden om een toelichting en om oplossingen worden gevraagd om beter vergelijkbaar te maken. Daarover ste onderzoeksresultaten kon inkijken: Ik deed mijn pas er in, pinde tweehon dergelijke incidenten en bijna-incidenten in de toekomst te voorkomen. zou mondiale afstemming moeten Jarenlang had ik een geblindeerde, lon derd gulden en liep zonder geld het zie MIP-meldingen kunnen daarom niet openbaar zijn, want mogen niet recht- komen. gitudinale studie gedaan waarbij ik kenhuis weer in. Zó spannend vond ik streeks terug te leiden zijn naar melder en andere betrokkenen. Alleen zo De neurorevalidatie van VUmc is de ruim honderd patiënten met achttien het De resultaten verschenen in The wordt het veilig melden gegarandeerd en gestimuleerd. Wel moet er een laatste jaren steeds meer op kop gaan lopen in Europa, merkt hij op. Hij is al herhaalde metingen in de tijd volgde. Vlak voordat we de sleutel van randomi Lancet en inmiddels begeleid ik zelf acht promovendi. rapportage zijn van de meldingen en van de acties van de MIP-commissie. sinds 1982 aan VUmc verbonden: Ik werk ook deels in het UMC Utrecht, maar binnen VUmc zijn de divisies en mensen makkelijker bereikbaar door satie doorbraken, ging ik geld pinnen. Mr. John Beer advocaat en voormalig voorzitter van de Vereniging van Advocaten voor Slachtoffers van Personenschade (ASP) dat de organisatie minder verticaal is. Het is van belang dat medische fouten aan het licht komen. Zowel voor Daardoor kun je veel beter dwarsverbanden met verschillende vakgroepen maken. Wat hem na al die jaren wellicht het best is bijgebleven is het moment waarop hij als promovendus zijn belangrijk de neurorevalidatie in VU medisch centrum is de laatste jaren steeds meer op kop gaan lopen in Europa verbetering van de kwaliteit van de zorg als voor de rechtstreeks benadeelden die met de gevolgen blijven zitten. In juridisch opzicht is het duidelijk. Artsen en verpleegkundigen hebben zowel tegenover de patiënt (of diens nabestaanden) als tegenover de instelling waar zij werken de plicht om medische fouten te melden. Zorgverleners die niet melden handelen dus onrechtmatig. Veilig melden is een concessie aan professionals die maatschappelijk onwenselijk gedrag vertonen door eigen fouten niet te melden. Tenslotte is het zeer de vraag of werkelijk kan worden gegarandeerd dat melding niet zal resulteren in enige individuele maatregel tegen de betrokkene. Een impressie van het aantal meetinstrumenten dat is gebruikt in 356 gerandomiseerde onderzoeken met controlegroep op het gebied van revalidatie bij patiënten met een beroerte. De eindeloze waslijst aan meetinstrumenten ter evaluatie van neurorevalidatie moet terugge drongen worden, aldus Kwakkel. Een beperkt aantal meetinstrumenten maakt onderzoeken beter vergelijkbaar. <beeld VUmc> Pathologie Beroerte n=356 Anatomische eigenschappen en functies MRC scale Motricity Index Brunnstrom Stages Fugl-Meyer Assessment Score Notthingham Sensory Assessment (modified) Ashworth scale Chedoke McMaster Motor Assessment Stroke Scale Tardieu Scale Rivermead Motor Assessment Scandinavian Stroke Scale NIHSS Cincinnati Stroke Scale Trunk Impairment Scale Hemispheric Stroke Scale Activiteiten Functional Reach Berg-Balance Scale Timed-Balance Test Timed-Get-up & Go 10-meter gait speed 1, 5, 6, 12 min walking tests Trunk Control Test Nine Hole Peg Test Action Research Arm test Frenchay Arm Test Box and Block test Jebsen handfunction test ABIL-hand Functional Ambulation Categories (FAC) Rivermead Mobility Index (RMI) Barthel Index (BI); mbi FIM modified Rankin Scale SIS (vs. 2.0 & 3.0) Participatie FSS, MFI, CIS-20r HADS SIP-136, SIP-68, SIP-30 SF-36 EuroQoL-5D SIS (vs. 2.0 & 3.0) SA-SIP-30 SSQL Rankin Scale Frenchay Activities Index Nottingham Extended ADL (NEADL) Notthingham Health Profile Benno Baksteen voorzitter Platform Duurzame Luchtvaart Incidentmeldingen moeten leiden tot systeemverbeteringen. Daarvoor moet wat mis gaat worden gemeld en geanalyseerd. Wat, indien nodig, leidt tot systeemaanpassingen. Meldingen worden alleen gedaan als dat onbekommerd kan. Dus zonder angst voor beschuldigingen en sancties. Die hebben alleen een rol bij opzet of grove nalatigheid. Bijvoorbeeld: onder invloed aan het werk gaan. Hoe verder een systeem is ontwikkeld, hoe complexer de analyse van incidenten. De benadering fouten verdienen straf is een ontkenning van de complexiteit van de echte wereld. Maar het is wel de maatschap pelijke tendens, die het Openbaar Ministerie lijkt te volgen. Het antwoord is dus: nee. Wel moet het proces openbaar zijn. Het moet dus duidelijk zijn dat een ziekenhuis een actief MIP-systeem heeft, en tot welke aanpassingen dit leidt. Nummer 69

8 14 cardiologie Nabootsen van werking pacemakers voorkomt onnodige plaatsing Pacemakerproef Mensen waarvan beide hartkamers niet gelijktijdig samentrekken 15 cardiologie krijgen vaak een pacemaker. Die moet voor 'resynchronisatie' zorgen. Bij zestig tot zeventig procent van de patiënten gebeurt dat ook; zij knappen merkbaar op. Maar bij de overige patiënten brengen de betrekkelijk ingrijpende operatie en het kostbare apparaat geen verbetering. Daarom beoordeelt VUmc vooraf of de patiënt er iets aan zal hebben. <tekst Leendert van der Ent illustratie Dannes Wegman> IIn Nederland lijden mensen aan hartfalen. Elk jaar groeit deze groep met tien procent. Dit slechte nieuws is het gevolg van goed nieuws, zegt cardioloog Carel de Cock: De behandeling van hartinfarcten verbetert voortdurend. In tien jaar tijd is het percentage overlevenden na een hartinfarct verdubbeld. Dat heeft als neveneffect dat er veel mensen doorleven met een beschadigd hart. Daarnaast worden we met zijn allen ouder en wordt de pomp op hoge leeftijd gewoon minder. Er is een groep patiënten met hartfalen waarvan de beide hartkamers niet gelijktijdig samentrekken. Voor hen behoort sinds eind jaren negentig Cardiale Resynchronisatie Therapie (CRT) tot de mogelijkheden. Zij krijgen een zogeheten biventriculaire pacemaker, die beide hartkamers stimuleert met een gelijk signaal. Afhankelijk van de uitvoering kost zo'n apparaat tien- tot twintigduizend euro, maar als dat de situatie aanmerkelijk verbetert, is dat natuurlijk de moeite waard. Maar helaas schiet dertig tot veertig procent van die patiënten er niets mee op, zegt De Cock. De helft van hen merkt geen verbetering, terwijl de andere helft zelfs van een verslechtering spreekt. Bij die groep loopt het tijdsverschil in het pompen van beide kamers alleen maar op. Vermoedelijk heeft dat te maken met de langzame geleiding van het stroomsignaal door het hart. Als de draad dan niet op de goede plek kan worden aangesloten, blijft het pompen uit de pas lopen. De Cock: Bij die groep schakelen we de pacemaker uiteindelijk weer uit. Er is hard gezocht naar criteria om die groep er vooraf uit te pikken, maar na tien jaar zoeken is dat nog niet gelukt. Voordelen voor patiënt én arts Arbeidsintentief VUmc legt zich niet neer bij de zinloze plaatsing van pacemakers. De Cock: We kunnen niet vooraf zien bij wie het zal werken, maar we kunnen de werking van de pacemakers wel tijdelijk nabootsen bij patiënten. In een onderzoek schuiven we via de aders enkele draden naar het hart. Daarmee stimuleren we beide hartkamers. En met een speciale meetkatheter meten we of en hoeveel verbetering daardoor in de pompwerking optreedt. De totale duur van dit onderzoek is ongeveer anderhalf uur. Het feit dat ons onderzoek per saldo geld bespaart, is natuurlijk beter dan dat het geld kost, merkt De Cock op, maar dit is zeker niet het enige voordeel. Het bespaart die patiënten een vervelende ingreep en een ding in hun lijf waar ze niets aan hebben. Zelf vind ik dat er ook voor de arts een voordeel is. Het is niet prettig mensen met een apparaat op te zadelen waarvan je niet weet of het werkt. Daarnaast maakt wat meer zekerheid de communicatie met de patiënt overzichtelijker en prettiger. Je hoeft niet meer te zeggen: het zou kunnen dat u er iets aan heeft, maar misschien ook niet. Bovendien hoeft de patiënt ook zelf geen afweging meer te maken over het nut van de ingreep. Dit tamelijk (arbeids)intensieve onderzoek maakt duidelijk welke patiënten baat zullen hebben van de pacemaker. Sinds een jaar of acht is dit onderzoek inmiddels aan zo'n duizend patiënten uitgevoerd. De Cock: 94% van de patiënten die na deze screening een pacemaker geplaatst krijgt, vertoont zowel een objectieve als een subjectieve verbetering. De eenmalige meetkatheter en de inzet van artsen, verpleegkundigen en een technicus maken dit onderzoek kostbaar. Toch zorgt het voorkómen van onnodige ingrepen uiteindelijk voor een batig saldo. VUmc voerde het onderzoek als eerste in Nederland in. Verder vindt het ook nog op zeer beperkte schaal in de Verenigde Staten plaats. Maar de positieve resultaten voor patiënt, arts en financiën hebben zeker tot massale navolging geleid? De Cock: Helaas... Er is naast ons nog één ziekenhuis in Nederland dat de behandeling ook aanbiedt. Een ander ziekenhuis is ermee gestopt. Het is natuurlijk arbeidsintensief onderzoek; ik vrees dat we de oorzaak van de geringe navolging ergens in het vergoedingenstelsel moeten zoeken. Ik betreur dat wel. het voorkómen van onnodige operaties zorgt uiteindelijk voor een batig saldo Hoopvol Wellicht kan de populariteit van dergelijk preventief onderzoek toenemen als er non-invasieve methoden voor beschikbaar komen. De Cock: De vooruitgang in de beeldvormende technieken is spectaculair. Echografie blijkt tot nu toe niet geschikt, maar mogelijk is binnenkort met de MRI-scanner het tijdsverschil in het samentrekken van de beide hartkamers meetbaar. Het onderzoek naar nieuwe mogelijkheden gaat door. De Cock is hoopvol gestemd dat deze op termijn het huidige dure en complexe onderzoeksproces kunnen vervangen. Wij blijven dit onderzoek ondertussen uitvoeren. Met de toename van hartfalen groeit het belang van dit onderzoek alleen maar. Nummer 69

9 16 17 NieUWS Korteen selectie uit opvallend nieuws op medischwetenschappelijk gebied té kort door de bocht voor u? meer informatie over deze onderwerpen: agenda een selectie uit cursussen, symposia, congressen, promoties en oraties. NieUWS Stamceloperatiekamer Sinds kort heeft VUmc een operatiekamer met een aangrenzend stamcellaboratorium die speciaal geschikt is voor stamceloperaties. Dit is uniek in nederland. op het gebied van stamceltherapie is VUmc al jaren bezig met vooruitstrevend onderzoek. Daarom is er in een ok-complex één ruimte speciaal geschikt voor de toepassing van intra-operationeel stamceltherapie. Researcher en orthopedist marco Helder: Binnen één operatie kunnen wij uit vetweefsel stamcellen halen, deze in het speciale stamcellaboratorium opzuiveren en de capaciteit gebruiken om bijvoorbeeld wervels te fuseren. De eerste stamceloperatie zal naar verwachting dit jaar plaatsvinden. oefening baart kunst Afgelopen april opende VU medisch centrum een klinisch trainingscentrum voor de opleiding geneeskunde. Hier worden studenten intensief voorbereid op hun eerste klinische stages en patiëntencontacten. Studenten leren klinische en medisch-technische vaardigheden zoals het afnemen van een anamnese, het verrichten van lichamelijk onderzoek en technische vaardigheden zoals bijvoorbeeld infuus prikken. De trainingen zijn speci- fiek gericht op een bepaalde discipline, bijvoorbeeld neurologie. Direct daarna kunnen de studenten hun nieuw geleerde vaardigheden in diverse opleidingsziekenhuizen in de praktijk brengen. laatste levensfase Persoonlijke waardigheid en de wensen van patiënten staan centraal in de nieuwe onderzoeklijn van mw. dr. Bregje onwuteaka- Philipsen van VUmc. in de laatste levensfase moeten medische zorg en behandeling vooral gericht zijn op een zo goed mogelijke kwaliteit van leven en sterven. De toekenning van een ViCi-subsidie aan onwuteaka-philipsen maakt dit onderzoek naar het patiëntenperspectief in de laatste levensfase mogelijk. Door op meerdere momenten in een ziekteproces gesprekken met patiënten te houden, ontstaat een uniek inzicht in het patiëntenperspectief in de laatste levensfase. De nieuwe onderzoekslijn is onderdeel van het expertisecentrum Palliatieve Zorg. De ViCi-subsidie bestaat uit een geldbedrag van 1,25 miljoen euro. CURSUSSEN/SYmPoSIA 28 en en 26 juni en 25 september 2009 opleidingsprogramma Teach the teacher voor de opleiders en leden van opleidingsgroepen van VUmc en de partnerziekenhuizen binnen ozon-verband Cursus 1: didactische basisprincipes locatie: Aristo Zalencomplex, Amsterdam 14 VAR-symposium Somatiek en psychiatrie 'Heeft uw geest ook zo'n last van uw lichaam?' locatie: felix meritis, Amsterdam info: en 2 juni 2009 Symposium Psychiatrie. lichaam en geest: als het samenspel ontspoort met onder andere de volgende onderwerpen: De relatie tussen hiv en psychiatrie ; De polikliniek psychiatrie: het samenspel PRomoTIES EN oraties VUmC 13 Promotie: l. van Domburgh Titel: Very young offenders: characteristics of children and their environment in relation to (re)-offending Aanvang uur, Auditorium Vrije Universiteit 15 Promotie: m.e.d. Chamuleau Titel: escape from Surveillance. How leukemic cells subvert the immune system Aanvang uur, Aula Vrije Universiteit 19 Promotie l.i.i.k. lim Titel: Rehabilitation in Parkinson's disease: Strategies for cueing Aanvang uur, Aula Vrije Universiteit 20 Promotie: S.m. Slootmaker Titel: Promoting physical activity using an activity monitor and a tailored web-based advice weer op de rails? en neuropsychiatrie Aanvang uur, Aula Vrije Universiteit Wetenschappelijke samenwerking VUmc en VU Hoogwaardig, internationaal wetenschappelijk epidemiologen, gezondheidswetenschappers, gedragswetenschappers en bewegings- onderzoek. Dat is waar het om draait in de twee nieuwe interfacultaire onderzoeksinstituten van VUmc en de Vrije Universiteit: neuroscience Campus Amsterdam is een en voedingsexperts. emgo+ en neuroscience Campus Amsterdam. unieke campusbrede integratie van zo n 400 Het emgo instituut van VU medisch centrum neurowetenschappers uit de biomedische, is samengegaan met de afdeling biofysische, psychologische en klinische neurologie. De missie is de bestudering van Gezondheidswetenschappen van de faculteit der Aard- en levenswetenschappen en verschillende afdelingen van de faculteit hersenziekten, zoals neuropsychiatrische mechanismen die ten grondslag liggen aan Psychologie en Pedagogiek van de Vrije afwijkingen, dementie en wittestofziekten, Universiteit. emgo+ heeft een duidelijke missie. Het instituut wil wetenschappelijk onder- zich uitstrekt van molecuul tot aan het bed door middel van een integrale aanpak die zoek stimuleren, initiëren, uitvoeren en publiceren op het gebied van gezondheid en zorg. werkt met het Alzheimer Centrum, het ms van de patiënt. er wordt intensief samenge- Dit kan door de krachten te bundelen van zo n Centrum en GGZ ingeest. 300 wetenschappers, zoals arts-onderzoekers, Smile! VU medisch centrum heeft van de stichting Kind en Ziekenhuis twee Smiley s gekregen. VUmc voldoet aan de criteria die Kind en Ziekenhuis stelt aan de zorg op de kinderafdelingen én aan de zorg voor kinderen in dagbehandeling. Zo kunnen ouders aanwezig zijn bij de inleiding van en het ontwaken uit de narcose van hun kind, ook bij een spoedingreep. VUmc is het eerste UmC dat van de stichting twee Smiley s krijgt. Doctor 2 Doctor Doctor 2 Doctor is het project van het VUmc fonds waarin kinderartsen en verpleegkundigen van VUmc hun collega s in eldoret, Kenia trainen. op die manier dragen zij bij aan betere gezondheidszorg voor Keniaanse kinderen. Dat trainen doen VUmc-medewerkers in het opleidingsziekenhuis het moi Teaching and Referral Hospital. Daarnaast worden artsen uit eldoret uitgenodigd om in VUmc hun kennis te vergroten. omdat het een opleidingsziekenhuis is met een verzorgingsgebied van ongeveer 12 miljoen mensen, wordt de opgedane kennis steeds overgedragen aan artsen in opleiding. onlangs is het samenwerkingsverband tussen VUmc en het moi Teaching and Referral Hospital in eldoret, Kenia voor de komende drie jaar vastgelegd. <beeld Digidaan, Shutterstock en VUmc> bij Parkinson: de neuro en de psych. Aansluitend vindt de opening plaats van de poli psychiatrie VUmc. locatie: Amstelzaal, VU medisch centrum 29 juni 2009 Cursus praktische neuroanatomie en neuroradiologie Het doel van deze cursus is de relatie te leggen tussen de humane hersenanatomie, inclusief de omhullende hersenvliezen en de aan- en afvoerende bloedvaten en datgene wat met moderne imaging technieken met betrekking tot structuur en functie van het zenuwstelsel kan worden gevisualiseerd. locatie: medische faculteit VUmc 27 Promotie: m.m. van der Krogt Titel: Gait deviations in children with cerbral palsy: a modeling approach Aanvang uur, Aula Vrije Universiteit 29 Promotie: J.A.P. leijte Titel: Staging, treatment and follow-up of penile carcinoma Aanvang uur, Aula Vrije Universiteit Voor meer inschrijvingen, nascholingscursussen, congressen en symposia, kijk op: Voor actuele informatie over promoties en oraties kijk op: NUmmer 69

10 18 19 innovatie VAn THeoRie naar PRAKTiJK Zonmw heeft aan Han Anema, sociaal geneeskundige en senioronderzoeker bij de afdeling sociale geneeskunde VUmc, een implementatie fellowship toegekend. Hij gaat collega-professionals en onderzoekers helpen bij VUmc streeft naar een nauwe samenwerking met andere organisaties op zowel lokaal, regionaal, nationaal als internationaal niveau. in 2011 opent VUmc een bestralingskliniek naast het Westfriesgasthuis in Hoorn. oncologische ZorG dichtbij huis SameNWerKiNG het implementeren van hun onderzoeksresultaten. <tekst Ursula Wopereis foto mark van den Brink> <tekst laura Jansma beeld Varian> Veel onderzoeksresultaten in de zorg worden niet in de praktijk ingevoerd. beschikt over een uitgebreid academisch netwerk. We richten ons niet alleen op Patrick Edgar, arts mba Prof. dr. Ben Slotman, Soms is de innovatie te ingewikkeld, de kliniek, maar zoeken op het gebied Raad van bestuur Westfriesgasthuis Hoorn Hoofd afdeling radiotherapie VUmc soms brengt de vernieuwing een te grote van implementatie(onderzoek) juist de Als regionaal ziekenhuis kun je geen radio- Patiënten uit Waterland, Zaanstreek en verandering in de routine teweeg of het samenwerking met de extramurale vak therapeutische zorg leveren. onze patiënten Westfriesland hoeven vanaf 2011 niet meer in roept weerstand op bij de gebruikers, gebieden en gezondheidsbevorderende worden daarom bestraald in het medisch de file om radiotherapie en optimale oncologi- denkt Anema. En dat is jammer. De per instellingen, zoals bijvoorbeeld het Centrum Alkmaar (mca). Zij moeten dus sche zorg te krijgen. met deze samenwerking soonsgebonden subsidie van ZonMW Trimbos Instituut. Met deze subsidie ziek als ze zijn gemiddeld wel vijftien keer kunnen we de oncologische zorg in deze regio geeft Anema de kans om onderzoekers kunnen we, samen met de professionals, op en neer reizen, vaak per ambulance. Voor geweldig versterken. De multidisciplinaire te begeleiden om hun bewezen effectie meer onderzoek doen naar het implemen patiënten uit andere regionale ziekenhuizen samenwerking zal sterker worden. ve en kosteneffectieve resultaten ook teren van evidence based innovaties. geldt hetzelfde. landelijk zie je dan ook de Kankerpatiënten van het Westfriesgasthuis daadwerkelijk in de zorgpraktijk in te trend dat streekziekenhuizen in samenwer- worden dan immers onder één dak behandeld, voeren. Chronisch lage rugpijn Om alle aspecten van een implementa Tot 2012 zal Anema jaarlijks tenminste king met bestaande radiotherapeutische instituten bestralingssatellieten bouwen, zodat waarbij de chirurg, radiotherapeut en medisch oncoloog in gezamenlijk overleg bepalen wat Erkenning Anema houdt zich al langer bezig met tietraject in kaart te brengen en bijvoorbeeld patiënten, artsen en verpleegkun twee subsidievoorstellen indienen. Als voorbeeld noemt hij het transmuraal patiënten dichtbij huis bestraald kunnen worden. Wij vormden met drie regionale zieken- de beste behandeling is. in de andere twee esperanz-huizen houden we multidisciplinaire zorginnovatie en implementatie. Als digen te betrekken bij de ontwikkelfase zorgpad voor chronische lage rugpijn, huizen het oncologisch samenwerkingsver- spreekuren. We zullen daarnaast binnen coördinator academisering in de sociale van innovaties, maak ik veel gebruik dat is ontwikkeld door een multidiscipli band esperanz. met esperanz bundelen we esperanz ook regelmatig besprekingen en geneeskunde zet hij multidisciplinaire van context analyse en intervention nair samenwerkingsverband van specia onze expertise op het gebied van oncologi- videoconferenties organiseren, waarbij patiën- samenwerkingsverbanden en projecten mapping. Op basis van een evaluatie listen in de kliniek en professionals in de sche zorg. ook streven we ernaar zoveel ten met eenzelfde tumorcategorie aan bod op. In samenwerking met zorgaanbie van alle belemmerende of bevorderende eerste lijn. De centrale vraag in dit mogelijk zorg in het plaatselijke ziekenhuis komen. Je kan kennis en expertise rond de ders en bedrijven organiseert hij acade factoren kan daarmee een succesvolle onderzoek was hoe je zowel chronische aan te bieden. Door de samenwerking tussen behandeling van mensen met specifieke soor- mische werkplaatsen voor zorginnova strategie ontwikkeld worden. pijnklachten effectief kunt behandelen VUmc en esperanz kunnen kankerpatiënten ten tumoren beter clusteren. Doordat het tie, onderzoek en implementatie. Vanzelfsprekend wordt ook de imple als de arbeids en maatschappelijke reva uit Waterland, Zaanstreek en Westfriesland volume van minder vaak voorkomende tumo- Daarnaast organiseert hij workshops mentatie zelf geëvalueerd, aldus Anema. lidatie kosteneffectief kunt organiseren. binnenkort in Hoorn radiotherapeutische zorg ren groter is, heb je ook meer mogelijkheden kennisoverdracht voor professionals, Het zorgpad is naast de klinische krijgen. Bovendien biedt de schaalvergroting om onderzoek te doen. Voor VUmc is het een binnen en buiten VUmc. behandeling ook gericht op snelle en kansen voor sterkere multidisciplinaire geweldige uitdaging om dit allemaal goed te Anema: VUmc heeft een duidelijke visie duurzame revalidatie van patiënten met samenwerking, onderzoek en onderwijs. De organiseren. Het betekent op jaarbasis onge- op de academisering en implementatie van evidence based transmurale zorg en wil een brug slaan tussen de kliniek en bijvoorbeeld de huisartsgeneeskunde en de bedrijfsgezondheidszorg. Ik zie het Implementatie Fellowship als een erkenning voor ons commitment. VUmc Vumc wil een brug slaan tussen de kliniek en bijvoorbeeld de huisartsgeneeskunde chronische rugpijn. Het is erg effectief gebleken. Door werkaanpassingen en cognitieve gedragstherapie kunnen deze patiënten weer duurzaam in het arbeidsproces en het maatschappelijke proces meedraaien. Snelle en gedegen invoering van dit zorgpad is dus zinvol. bestralingskliniek komt naast ons ziekenhuis te staan, maar wordt geëxploiteerd door VUmc. VUmc draagt verantwoordelijkheid voor het medisch beleid. Dat is bij dit academisch centrum, dat zoveel oncologische expertise in huis heeft, in goede handen. veer vijfhonderd extra patiënten. De radiotherapiesatelliet wordt een volwaardig deel van onze radiotherapieafdeling. een stukje VUmc in Hoorn waar specialisten van het Westfriesgasthuis en radiotherapeuten van VUmc onder één dak samenwerken. NUmmer 69

11 Psychiatrie Mensen met een depressie of angststoornis hebben op zich niet meer risico op een hoge bloeddruk dan hun gezonde leeftijdgenoten. Maar dat verandert als zij bepaalde antidepressiva gebruiken. Dit blijkt uit de eerste resultaten van het promotieonderzoek van NESDAonderzoeker Carmilla Licht. <tekst Liesbeth Kuipers foto Mark van den Brink> een vergelijkbare hartslag en hartslagvariabiliteit als die van gezonde proefpersonen. Terwijl antidepressivagebruikers een hogere hartslag en lagere hartslagvariabiliteit hadden ten opzichte van de gezonde proefpersonen. Het gebruik van antidepressiva lijkt dat verschil dan ook volkomen te verklaren. Bloeddruk De promovenda richtte zich vervolgens ook op het effect van antidepressiva op de bloeddruk, een andere risicofactor voor hart- en vaatziekten. Daarbij onderzocht zij de mogelijke verschillen tussen de soorten antidepressiva. Mensen die tricyclische antidepressiva en noradrenerg- en serotonerg-werkende antidepressiva gebruikten, hadden niet alleen een verlaagde hartslagvariabiliteit, maar ook een hogere bloeddruk dan de gezonde proefpersonen. Wie deze zware antidepressiva niet gebruikte, had een lagere bloeddruk dan de gezondere proefpersonen. En bij het gebruik van de veel voorgeschreven SSRI s, die minder zwaar zijn, laten mensen geen verhoogde bloeddruk maar wel een verlaagde hartslagvariabiliteit zien controles controles controles systolische bloeddruk mmhg angst in verleden angst in verleden angst huidig angst huidig MDD in verleden MDD in verleden diastolische bloeddruk mmhg angst in verleden angst huidig MDD in verleden MDD huidig MDD huidig MDD huidig TCA SSRI NS-werkende antidepressiva TCA SSRI NS-werkende antidepressiva TCA SSRI NS-werkende antidepressiva De controles figuur laat de angst gemiddelde angstsystolische MDD (bovendruk) MDD en diastolische TCA (onderdruk) SSRI NS-werkende bloeddruk in verleden huidig in verleden huidig antidepressiva zien voor gezonde proefpersonen en voor groepen mensen met een huidige depressie en/of Psychiatrie angststoornis of een diagnose in het verleden die geen antidepressiva gebruiken, en groe- Hoge bloeddruk door antidepressiva? WWat is de invloed van depressie en angststoornissen op het risico op hart- en vaatziekten? Deze vraag staat centraal in het onderzoek van Carmilla Licht, promovenda bij de vakgroep psychiatrie. Haar onderzoek naar de biologische kenmerken van angst en depressie is onderdeel van de Nederlandse Studie naar Depressie en Angst (NESDA, zie kader). Mensen met depressie en/of angststoornissen hebben ook vaak hart- en vaataandoeningen, verklaart Carmilla Licht het belang van haar onderzoek. Er is al veel onderzoek verricht naar de invloed van depressie en angststoornissen op hart- en vaatziekten, en andersom. Depressie en/of angststoornissen heb ben effect op het autonome zenuwstelsel. Dat zorgt voor de automatische lichaamsprocessen waaronder de hartslag en de hartslagvariabiliteit, de variatie in hartslagfrequentie. Beide zijn risicofactoren voor hart- en vaatziekten. Opmerkelijk Carmilla Licht onderzocht dan ook eerst of depressie en/of angststoornissen inderdaad ook bij de bijna deelnemers aan NESDA van invloed zijn op het autonome zenuwstelsel. Zij vergeleek de hartslag en hartslagvariabiliteit van mensen met een depressie en/of angststoornis met die van 524 gezonde personen. De resultaten komen overeen met de eerdere onderzoeken. Vergeleken met de gezonde personen hebben mensen met depressie en/of angststoornissen een hogere hartslag en een lagere hartslagvariabiliteit, en daarmee een hoger risico op hart- en vaatziekten dan gezonde personen. Maar hoe ontstaat dit verschil? Eerder, maar veel kleiner onderzoek laat zien dat ook antidepressiva die zowel bij depressie als angst worden voorgeschreven een behoorlijk effect hebben op het autonome zenuwstelsel. Carmilla Licht besloot daarom de mensen met depressie en/of angststoornissen uit te splitsen naar antidepressivagebruik. Het resultaat is opmerkelijk. De mensen met depressie en/of angststoornissen die geen antidepressiva gebruikten, hadden Voorzichting met voorschrijven Met longitudinale analyses hoopt Carmilla Licht het vermoedelijke effect van antidepressivagebruik op de hartslag(variabiliteit) en hoge bloeddruk definitief aan te tonen. We onderzoeken bij de antidepressivagebruikers momenteel het verschil tussen de hartslagvariabiliteit en de bloeddruk voor, tijdens en na het gebruik van antidepressiva. Het bewijs is er, als blijkt dat de hartslagvariabiliteit daalt en de bloeddruk stijgt zodra mensen antidepressiva gaan gebruiken, of als deze zich weer herstellen zodra mensen stoppen met antidepressivagebruik. Mocht er inderdaad een direct effect zijn, dan zal dit voor psychiaters een aanleiding zijn om voorzichtig te zijn met het voorschrijven van antidepressiva bij mensen die al een hoge bloeddruk of hart- en vaataandoeningen hebben, verwacht Carmilla Licht. Zij lopen dan immers extra risico. De resultaten van de longitudinale NESDA-onderzoeken worden deze zomer bekend gemaakt. pen die wel medicatie gebruiken. De figuur laat zien dat depressieven zonder antidepressiva een lagere (systolische) bloeddruk hebben dan gezonde controles en dat gebruikers van TCA's en NS-antidepressiva een verhoogde bloeddruk hebben vergeleken met controles. Beeld NESDA Over NESDA Prof. dr. Brenda Penninx, vakgroep psychiatrie VUmc en hoofdonderzoeker NESDA: Het doel van NESDA is gegevens te verzamelen over het beloop van depressie en angststoornissen. Bij personen worden acht jaar lang zowel biologische en genetische als sociale en klinische aspecten onderzocht. Wat maakt mensen gevoelig voor angststoornissen of depressies? Welke gevolgen hebben deze aandoeningen voor het inkomen en werk? Binnen NESDA verrichten meer dan 30 mensen promotieonderzoek naar dit soort vragen. Psychiatrische problematiek heeft een grote invloed op de algemene gezondheid in de populatie, maar het onderzoek naar angst en depressie is relatief nog niet vergevorderd. Brenda Penninx: Het gaat om chronische stoornissen die op vroege leeftijd ontstaan, veel voorkomen en veel impact hebben op het functioneren. Hopelijk vinden we aanknopingspunten voor een betere zorg. De NESDA-studie is een samenwerking tussen VUmc, UMCG, LUMC, diverse GGZ-instellingen, Trimbos, NIVEL, IQ Healthcare en cliëntenorganisaties. NESDA wordt gesubsidieerd door het Geestkracht-programma van ZonMw, met het doel psychiatrisch onderzoek en infrastructuur te stimuleren. Nummer 69

12 22 23 NieUWS Korteen selectie uit opvallend nieuws vanuit GGZ ingeest Website over angst en depressie op - een gezamenlijk initi- PSyCHoGeRiATRiSCHe ZoRG AAn AlloCHTonen HUiSBeZoeKen HeiliG niet alle zorg in nederland sluit goed aan op de belevingswereld van mensen met een niet-nederlandse cultuur. Dit blijkt uit onderzoek van VUmc en GGZ ingeest naar onder meer de psychogeriatrische zorg. Wij leggen nu andere accenten in de communicatie. <tekst liesbeth kuipers beeld Wynants & Van Bronkhorst> psychogeriatrie atief van nesda, nedkad en het Trimbosinstituut - vindt u het meest recente nieuws over angst en depressie. De website is bedoeld voor iedereen die geïnteresseerd is in nieuws over angst en depressie, zowel professionals, patiënten als overige geïnteresseerden. op deze website wordt nieuws vanuit de genoemde organisaties gepubliceerd, maar er zijn ook andere wetenschappelijke berichten over angst en depressie te vinden. ook is er aandacht voor wat depressie en angst nu eigenlijk inhouden en wat de mogelijkheden van hulpverlening zijn. migranten met depressieveen angststoornissen in juni 2009 gaat op poliklinieken van GGZ ingeest en Arkin de migranten met depressie- en angststoornissen studie (mida) van start, een interventiestudie voor marokkaanse en Turkse patiënten. Zonmw heeft hiervoor subsidie verleent in het programma Geestkracht, interculturaliteit. Drs. Annelies van loon onderzoekt in een gerandomiseerde, gecontroleerde studie of een interculturele module voor therapeuten, toegevoegd aan de bestaande behandelrichtlijnen, het drop-out percentage verlaagt en leidt tot betere toepassing van de behandelrichtlijnen. Psychose bij jongeren Per jaar krijgen zo n jongeren in nederland te maken met een eerste psychose. Vaak wordt de diagnose pas laat gesteld. Daardoor komen de jongeren ook laat bij de hulpverlening in beeld. Dat maakt de kans op maatschappelijke uitval groter; jongeren gaan zichzelf, hun werk of opleiding en hun sociale contacten verwaarlozen. Jeugdriagg noord- Holland Zuid en GGZ ingeest bundelen hun krachten om deze jongeren al in een vroeg stadium intensief te behandelen en te begeleiden. Vanaf 1 juni starten zij een ViP-team (Vroege interventie Psychose), gericht op jongeren van 15 tot 30 jaar in de regio Zuid- Kennemerland en Amstelland en de meerlanden. in de grote steden zijn al langer hulpverleningsteams actief voor jongeren met een psychose. De aanpak van deze teams blijkt goed te werken. Zo is er bij GGZ ingeest een team actief voor jongeren in Amsterdam-West. Nieuwe therapie voor patiënten met ernstige dwangstoornis Patiënten met een obsessieve Compulsieve Stoornis (ocs) met gering inzicht, die erg overtuigd zijn van hun ocs-ideeën, hebben een slechte behandelprognose. Voor deze groep patiënten is een nieuwe cognitieve therapie ontwikkeld die in Canadees onderzoek effectiever bleek dan Cognitieve Gedrags therapie (CGT). Deze nieuwe therapie, de inference Based Approach (iba) gaat er vanuit dat de patiënt werkelijkheid en verbeelding verwart, doordat hij zintuiglijk waarneembare informatie niet integreert in zijn oordeelsvorming. Dr. Patricia van oppen leidt binnen GGZ ingeest een onderzoek om te bepalen of iba ook in nederland effectiever is dan CGT bij patiënten met ocs met gering inzicht. <beeld DigiDaan, GGz ingeest en Shutterstock> VUmc hield begin dit jaar vier zorgpaden het pad dat een patiënt binnen de zorg aflegt tegen het licht in het kader van het VUmc project Interculturalisatie. Annetje Bootsma, sociaal geriater bij GGZ ingeest, verkende samen met onderzoekers van VUmc afdeling metamedica of het zorgpad psychogeriatrie goed aansluit bij ouderen van Hindoestaanse komaf. Vrijwel alle mensen die door huisarts of GGZ instelling worden aangemeld, bezoeken wij thuis. Niet alleen voor onderzoek van de geheugenfunctie en de psychosociale en lichamelijke klachten. Ook voor de zorgbehoefte. Vooral bij ouderen met een nietwesterse achtergrond zijn deze huisbezoeken heilig; alleen dan kunnen we een goede inschatting maken van de thuissituatie en het steunsysteem. onbekend Mensen met een Hindoestaanse achtergrond zijn vaak minder bekend met dementie, observeerde Bootsma. Er rust vaak een taboe op de ziekte, net als op andere psychische problemen. Deze worden gesomatiseerd. Je bent niet gedeprimeerd, maar hebt hoofdpijn en kunt niet goed lopen. We leggen in de de hele familie is betrokken bij het behandelplan communicatie daarom meer accent op de lichamelijke factoren. Bij Hindoestanen staan de familiebanden en het begeleiden en voorlichten van de mantelzorgers meer op de voorgrond dan bij de meeste Nederlanders. Dat is van invloed op het behandelplan. Annetje Bootsma: De hele familie is betrokken bij het plan. Bovendien is de mantelzorg vaak al goed geregeld omdat zonen of dochters, die meestal bij hun ouders inwonen, het vaak vanzelfsprekend vinden zich over hun vader of moeder te ontfermen. Dagactiviteiten Echter, het volgen van dagactiviteiten in een verzorgings of verpleeghuis een belangrijk onderdeel van het psychogeriatrische zorgpad omdat het structuur en professionele begeleiding biedt schiet er vaak bij in, vervolgt Annetje Bootsma. In de ogen van Hindoestaanse families heb je gefaald als je iemand naar een verzorgingshuis brengt. Het is dan ook moeilijk hen te overtuigen dat wel te doen. Wellicht is dit makkelijker als er dagactiviteiten speciaal voor mensen met een Hindoestaanse achtergrond worden georganiseerd. Film interculturalisatie Reina Steenwijk, projectleider Interculturalisatie, licht toe: VUmc wil een organisatie zijn waarin medewerkers, studenten en patiënten uit een grote verscheidenheid aan culturen en religies tot hun recht komen. met het programma willen wij culturele verschillen bespreekbaar maken en inzetten bij het verbeteren van de kwaliteit van de patiëntenzorg, onderwijs, onderzoek en personeelsbeleid. In dit kader heeft VUmc voor de medische opleiding een korte film gemaakt over de rol van culturele verschillen bij de psychogeriatrische zorg. De film beleeft zijn première tijdens het VUmc-symposium kleurrijke zorgpaden op donderdag 28. NUmmer 69

13 24 toen & NU Juiste dosering <tekst Caroline Arps foto Universiteitsmuseum Groningen> Tot zo n 150 jaar geleden werden er zelden operaties uitgevoerd, onder andere omdat er geen goede narcosemiddelen bestonden. Methoden zoals iemand bewusteloos slaan of wurgen, waren natuurlijk niet zonder risico. In de tweede helft van de 19de eeuw kwamen ether en chloroform als narcosemiddel in zwang. Deze draagbare set met kap, druppelflesje en tongtang is populair gemaakt door de Duitse oorlogschirurg Von Esmarch ( ). De set komt uit een oude dokterstas en is ook voor ingrepen op locatie gebruikt. De huisarts kon tegen betaling narcoses in een ziekenhuis verzorgen. Het kapje was tot na de Tweede Wereldoorlog in gebruik. Het gaaskapje bedekte de neus en de mond van de patiënt. Uit het flesje werd hierop chloroform gedruppeld waardoor de patiënt in slaap viel. De tongtang voorkwam dat de tong naar achteren zakte en de patiënt stikte. Ook aan deze methode kleefden risico s. Bij overdosering stokte de ademhaling en kon de patiënt overlijden. Te weinig chloroform kon een vreselijk pijnlijke operatie betekenen. De juiste dosering meer of minder druppels ether of chloroform werd onder andere bepaald aan de hand van de ademhaling, polsslag, huidkleur en pupilreacties. Ervaring van de toediener speelde dus een grote rol bij een succesvolle narcose. Dr. lothar Schwarte, chef de clinique anesthesiologie: Algehele anesthesie is de basis voor veel chirurgische ingrepen. De anesthesioloog en zijn team brengen en houden de patiënt veilig in slaap (hypnosis) en zorgen ook voor een adequate pijnbestrijding (analgesie) en spierontspanning (relaxatie) tijdens de ingreep. De anesthesioloog gebruikt voor deze drie taken verschillende, zeer specialistische medicijnen. Vroeger werkte men met veel eenvoudiger middelen, bijvoorbeeld chloroform of ether. Deze middelen werden toegepast via een masker zoals afgebeeld. omdat deze methode eenvoudig in gebruik is, wordt deze vorm van anesthesie, hetzij wat aangepast, ook vandaag de dag nog toegepast in de derde wereld. Sommige elementen uit de historie zijn nog te herkennen in de huidige anesthesie. Bijvoorbeeld het masker en het instrument om terugvallen van een slappe tong te voor komen. Terugkijkend op de geschiedenis van de anesthesie kunnen we zien dat we heel ver gekomen zijn. Het leert ons ook dat het geen stilstaand vak is en dat we zeker door moeten gaan met onderzoek en ontwikkeling van de anesthesiologie. <foto mark van den Brink> NUmmer 69

Samen komen we verder. Draag bij aan onderzoek naar kanker, steun stichting VUmc CCA

Samen komen we verder. Draag bij aan onderzoek naar kanker, steun stichting VUmc CCA Samen komen we verder Draag bij aan onderzoek naar kanker, steun stichting VUmc CCA Uw bijdrage zorgt voor vooruitgang Juan Garcia, onderzoeker bij VUmc CCA: Ik studeerde geneeskunde omdat ik mensen wilde

Nadere informatie

Hersentumorcentrum Amsterdam

Hersentumorcentrum Amsterdam Cancer Center Amsterdam Locatie VUmc Hersentumorcentrum Amsterdam De polikliniek 2 Amsterdam UMC Cancer Center Amsterdam Inleiding Neuro-oncologie is het specialisme dat zich concentreert op ziekten van

Nadere informatie

Samenvatting in Nederlands

Samenvatting in Nederlands * Samenvatting in Nederlands Samenvatting in Nederlands Dit proefschrift is gebaseerd op gegevens verkregen uit het FuPro-CVA onderzoek (Functionele Prognose bij een cerebrovasculair accident (of beroerte)).

Nadere informatie

Translating science into better healthcare. Nieuwe bloedvaten beter in beeld

Translating science into better healthcare. Nieuwe bloedvaten beter in beeld Translating science into better healthcare Nieuwe bloedvaten beter in beeld In deze folder leest u de resultaten van een groot onderzoek naar bloedvaten. Onderzoekers, bedrijven en de Hartstichting ontwikkelden

Nadere informatie

Patiëntgerichte zorg voor mensen met gevorderde kanker of een ernstige chronische aandoening

Patiëntgerichte zorg voor mensen met gevorderde kanker of een ernstige chronische aandoening Patiëntgerichte zorg voor mensen met gevorderde kanker of een ernstige chronische aandoening Wat zijn uw ervaringen? Informatie voor mantelzorgers Wat houdt het onderzoek in? Er kan nog veel verbeteren

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose

Nederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Nederlandse samenvatting proefschrift Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Cerebral changes in Amyotrophic Lateral Sclerosis, 5 september 2017, UMC Utrecht Inleiding Amyotrofische

Nadere informatie

Klinimetrie Implementatie van een Klinimetrische-CoreSet binnen de werksetting

Klinimetrie Implementatie van een Klinimetrische-CoreSet binnen de werksetting Klinimetrie Implementatie van een Klinimetrische-CoreSet binnen de werksetting Ruud Reijmers Fysiotherapeut Jeroen Bosch Ziekenhuis Disclosure belangen spreker (Potentiële) Belangenverstrengeling: Geen

Nadere informatie

Depressie tijdens de zwangerschap uit de taboesfeer

Depressie tijdens de zwangerschap uit de taboesfeer Depressie tijdens de zwangerschap uit de taboesfeer Depressie en angstklachten tijdens de zwangerschap komen regelmatig voor. Toch wordt dit onderwerp nog vaak als taboe ervaren en is niet duidelijk welke

Nadere informatie

Elk goed idee kan uitgroeien tot een succesvolle behandeling tegen kanker

Elk goed idee kan uitgroeien tot een succesvolle behandeling tegen kanker Elk goed idee kan uitgroeien tot een succesvolle behandeling tegen kanker Eerst een technische vraag. Wat is een glioblastoom? Een glioblastoom is een hersentumor. Hoe ernstig is het als dit bij je wordt

Nadere informatie

De psycholoog in Zuyderland Medisch Centrum. Medische Psychologie

De psycholoog in Zuyderland Medisch Centrum. Medische Psychologie De psycholoog in Zuyderland Medisch Centrum Medische Psychologie In deze folder informeren we u over de manier van werken van de psycholoog, verbonden aan de afdeling Medische psychologie van Zuyderland

Nadere informatie

Algemene informatie kinderkanker

Algemene informatie kinderkanker Algemene informatie kinderkanker De behandeling van kinderen met kanker is in Nederland gecentraliseerd in 5 kinderkanker (kinderoncologische) centra en 2 beenmergtransplantatie centra. De 5 kinderkanker

Nadere informatie

Doorbraak in onderzoek naar ME

Doorbraak in onderzoek naar ME Doorbraak in onderzoek naar ME Gezaghebbende Amerikaanse overheidsinstanties hebben opnieuw bij MEpatiënten een virus aangetroffen. Al eerder berichtte EenVandaag over de ontdekking van het XMRV-virus

Nadere informatie

behandelingen-bij-borstkanker/

behandelingen-bij-borstkanker/ https://www.isala.nl/patientenfolders/6682-borstkanker-pid-h3- behandelingen-bij-borstkanker/ Borstkanker (PID): H3 Behandelingen bij borstkanker Als borstkanker is vastgesteld, bespreekt een team van

Nadere informatie

De overeenkomsten tussen de ziekte van Parkinson en de ziekte van Huntington

De overeenkomsten tussen de ziekte van Parkinson en de ziekte van Huntington Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Succesvolle gentherapiestudie bij de ziekte van Parkinson geeft

Nadere informatie

Medischwetenschappelijk. onderzoek. Algemene informatie voor de proefpersoon

Medischwetenschappelijk. onderzoek. Algemene informatie voor de proefpersoon Medischwetenschappelijk onderzoek Algemene informatie voor de proefpersoon Inhoud Inleiding 5 Medisch-wetenschappelijk onderzoek 6 Wat is medisch-wetenschappelijk onderzoek? Wat zijn proefpersonen? Wie

Nadere informatie

Klinisch onderzoek bij kinderen en jongeren met kanker. wat is het en hoe werkt het?

Klinisch onderzoek bij kinderen en jongeren met kanker. wat is het en hoe werkt het? Klinisch onderzoek bij kinderen en jongeren met kanker wat is het en hoe werkt het? De behandeling van kinderen en jongeren met kanker vindt meestal plaats in combinatie met een klinisch onderzoek. We

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting In het promotieonderzoek dat wordt beschreven in dit proefschrift staat schade aan de bloedvaten bij dementie centraal. Voordat ik een samenvatting van de resultaten geef zal ik

Nadere informatie

Kanker. Inleiding. 1. Wat is kanker eigenlijk? 2. Verschillende soorten kanker

Kanker. Inleiding. 1. Wat is kanker eigenlijk? 2. Verschillende soorten kanker Kanker Inleiding Mijn spreekbeurt gaat over kanker patiënten. Ik hou mijn spreekbeurt hier over omdat er veel kinderen zijn die niet precies weten wat kanker nou eigenlijk is en omdat kanker heel veel

Nadere informatie

Palliative care in an aging society Palliatieve zorg in een ouder wordende samenleving. 3rd Amsterdam Symposium on Palliative Care

Palliative care in an aging society Palliatieve zorg in een ouder wordende samenleving. 3rd Amsterdam Symposium on Palliative Care 3rd Amsterdam Symposium on Palliative Care Palliative care in an aging society Palliatieve zorg in een ouder wordende samenleving Dinsdag 8 oktober 2013 Auditorium Vrije Universiteit Amsterdam Palliative

Nadere informatie

leerwerkplaatsen: leren is werken werken is leren Leerwerkplaatsen in het ZZG Herstelhotel en Thermion

leerwerkplaatsen: leren is werken werken is leren Leerwerkplaatsen in het ZZG Herstelhotel en Thermion leerwerkplaatsen leerwerkplaatsen: leren is werken werken is leren HAN Centre of Expertise Sneller Herstel stimuleert en faciliteert de samenwerking tussen zorginstellingen, onderzoeksinstituten en de

Nadere informatie

Verzekeringen & erfelijkheid

Verzekeringen & erfelijkheid Verzekeringen & erfelijkheid U wilt een levens- of arbeidsongeschiktheidsverzekering afsluiten? Hier vindt u de www.bpv.nl antwoorden op veelgestelde vragen over erfelijkheid en het aanvragen van een verzekering.

Nadere informatie

Bloedtransfusie Waarom een bloedtransfusie?

Bloedtransfusie Waarom een bloedtransfusie? Bloedtransfusie Binnenkort ondergaat u een behandeling of ingreep, waarbij er een kans bestaat dat u bloed toegediend moet krijgen (een bloedtransfusie). In deze folder vindt u informatie over bloedtransfusie.

Nadere informatie

KANKER EN KANKERONDERZOEK

KANKER EN KANKERONDERZOEK DE GEMENE DELER KANKER EN KANKERONDERZOEK Naam: Klas: Datum: INLEIDING Kanker is een veelvoorkomende ziekte. Bijna een derde van de Nederlanders krijgt er vroeg of laat zelf mee te maken. Op dit moment

Nadere informatie

Ziekte van Parkinson

Ziekte van Parkinson Ziekte van Parkinson De ziekte van Parkinson is een chronische aandoening van de hersenen die progressief is. In deze folder leest u meer over deze ziekte en over de polikliniek Neurologie van het Havenziekenhuis.

Nadere informatie

Medischwetenschappelijk onderzoek. Algemene informatie voor de proefpersoon

Medischwetenschappelijk onderzoek. Algemene informatie voor de proefpersoon Medischwetenschappelijk onderzoek Algemene informatie voor de proefpersoon Inhoud Inleiding 3 Medisch-wetenschappelijk onderzoek 4 Wat is medisch-wetenschappelijk onderzoek? Wat zijn proefpersonen? Hoe

Nadere informatie

De ziekte van Alzheimer. Diagnose

De ziekte van Alzheimer. Diagnose De ziekte van Alzheimer Bij dementie is er sprake van een globale achteruitgang van de cognitieve functies, zoals het geheugen of de taalfuncties. Deze achteruitgang leidt tot functionele beperkingen in

Nadere informatie

Professor dr. E van Leeuwen Dr. W Dekkers Dr. M Dees

Professor dr. E van Leeuwen Dr. W Dekkers Dr. M Dees Professor dr. A van der Heide Dr. L van Zuylen Drs. E Geijteman Professor dr. E van Leeuwen Dr. W Dekkers Dr. M Dees Professor dr. Zuurmond Dr. R Perez Drs. B Huisman Medicatiemanagement in de laatste

Nadere informatie

INFORMATIEFOLDER BIJ HET ONDERZOEK GETITELD. Tweelingfamilieonderzoek naar genetische invloeden op lichamelijke en geestelijke gezondheid

INFORMATIEFOLDER BIJ HET ONDERZOEK GETITELD. Tweelingfamilieonderzoek naar genetische invloeden op lichamelijke en geestelijke gezondheid VRIJE UNIVERSITEIT NERDERLANDS REGISTER TWEELINGEN INFORMATIEFOLDER BIJ HET ONDERZOEK GETITELD Tweelingfamilieonderzoek naar genetische invloeden op lichamelijke en geestelijke gezondheid 2 Tweelingfamilieonderzoek

Nadere informatie

The Symphony triple A study

The Symphony triple A study Patiënten informatie en toestemmingsverklaring The Symphony triple A study USING SYMPHONY AS AN ADJUNCT TO HISTOPATHOLOGIC PARAMETERS WHEN THE DOCTOR IS AMBIVALENT ABOUT THE ADMINISTRATION AND TYPE OF

Nadere informatie

De unieke Maastro-behandeling van niet uitgezaaide longkanker

De unieke Maastro-behandeling van niet uitgezaaide longkanker De unieke Maastro-behandeling van niet uitgezaaide longkanker Deze folder is bedoeld voor onze patiënten en de mensen in hun omgeving. Wij willen u graag informeren over onze succesvolle behandelingsmethode

Nadere informatie

MS Centrum Amsterdam

MS Centrum Amsterdam Maandag 15 juli Goedemorgen! Ik ben Ilse Nauta en deze week mag ik het account van Platform MS overnemen. Tijdens deze week zal ik een kijkje geven in mijn werk als MS onderzoeker bij het MS Centrum Amsterdam.

Nadere informatie

Behandel- en expertisecentrum Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH)

Behandel- en expertisecentrum Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH) Behandel- en expertisecentrum Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH) Bavo Europoort helpt specialist in psychiatrie Inhoudsopgave Behandel- en expertisecentrum Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH) Doelgroep

Nadere informatie

De huisarts. De psycholoog. Published on 113Online zelfmoordpreventie (https://www.113online.nl)

De huisarts. De psycholoog. Published on 113Online zelfmoordpreventie (https://www.113online.nl) Published on 113Online zelfmoordpreventie (https://www.113online.nl) Home > Over hulpverleners Verschillende soorten hulpverleners hebben verschillende opleidingen. Door dit verschil zijn ze goed in verschillende

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Medische Psychologie. Informatie over neuropsychologisch onderzoek

Patiënteninformatie. Medische Psychologie. Informatie over neuropsychologisch onderzoek Patiënteninformatie Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek U bent door een specialist van het ziekenhuis verwezen

Nadere informatie

2009 over de Universit Feiten en cijfers air Medische Centra

2009 over de Universit Feiten en cijfers air Medische Centra In één oogopslag Feiten en cijfers over de Universitair Medische Centra 2009 Bronvermelding: voor deze uitgave zijn de meest recente gegevens gebruikt van Prismant, Price Waterhouse Coopers, VSNU en NFU.

Nadere informatie

Ondersteunende zorg voor mensen met kanker

Ondersteunende zorg voor mensen met kanker Ondersteunende zorg voor mensen met kanker Máxima Oncologisch Centrum (MOC) Inleiding Als u van uw behandelend arts te horen krijgt dat u kanker heeft, krijgen u en uw naasten veel informatie en emoties

Nadere informatie

dat we ervoor moeten zorgen dat dit met zo weinig mogelijk complicaties gepaard gaat.

dat we ervoor moeten zorgen dat dit met zo weinig mogelijk complicaties gepaard gaat. Waar komt uw interesse voor de gynaecologie vandaan? Ik ben aanvankelijk geïnteresseerd geraakt in de verloskunde en gynaecologie toen ik geneeskunde studeerde. En dan vooral in het samenspel van de hormonen.

Nadere informatie

KANKER EN KANKERONDERZOEK

KANKER EN KANKERONDERZOEK DE GEMENE DELER KANKER EN KANKERONDERZOEK Naam: Klas: Datum: INLEIDING Kanker is een veelvoorkomende ziekte. Bijna een derde van de Nederlanders krijgt er vroeg of laat zelf mee te maken. Op dit moment

Nadere informatie

Informatie over Exoom sequencing

Informatie over Exoom sequencing Informatie over Exoom sequencing Exoom sequencing is een nieuwe techniek voor erfelijkheidsonderzoek. In deze folder vindt u informatie over dit onderzoek. De volgende onderwerpen komen aan bod: Om de

Nadere informatie

Informatiebrief deelnemers MIND-TIA: De waarde van een bloedtest bij verdenking op een TIA

Informatiebrief deelnemers MIND-TIA: De waarde van een bloedtest bij verdenking op een TIA Informatiebrief deelnemers MIND-TIA: De waarde van een bloedtest bij verdenking op een TIA Julius Centrum UMC Utrecht Geachte heer/mevrouw, Wij vragen u vriendelijk om mee te doen aan een medisch-wetenschappelijk

Nadere informatie

CoRPS. 'Cancer survivorship' onderzoek in Zuid Oost Nederland: van epidemiologische bevindingen naar interventies

CoRPS. 'Cancer survivorship' onderzoek in Zuid Oost Nederland: van epidemiologische bevindingen naar interventies 'Cancer survivorship' onderzoek in Zuid Oost Nederland: van epidemiologische bevindingen naar interventies Center of Research on Psychology in Somatic diseases Lonneke van de Poll Franse, Integraal Kankercentrum

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting 99 Nederlandse Samenvatting Depressie is een veel voorkomend en ernstige psychiatrisch ziektebeeld. Depressie komt zowel bij ouderen als bij jong volwassenen voor. Ouderen en jongere

Nadere informatie

De medisch psycholoog

De medisch psycholoog De medisch psycholoog U bent verwezen naar de afdeling Medische Psychologie. In deze folder leest u voor welke klachten u doorverwezen kunt worden en wat een psychologisch onderzoek of behandeling inhoudt.

Nadere informatie

Gebruik van uw medische gegevens en lichaamsmateriaal voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs Geen bezwaar?

Gebruik van uw medische gegevens en lichaamsmateriaal voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs Geen bezwaar? Gebruik van uw medische gegevens en lichaamsmateriaal voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs Geen bezwaar? U bezoekt VU medisch centrum (VUmc) voor onderzoek en/of behandeling. In een ziekenhuis

Nadere informatie

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt orthodontist Daniël van der Meulen samen met veertien assistentes intensief

Nadere informatie

Ontwikkeling van genezende medicijnen tegen ouderdomsgerelateerde ziekten. Ad W. van Gorp, oprichter en CEO

Ontwikkeling van genezende medicijnen tegen ouderdomsgerelateerde ziekten. Ad W. van Gorp, oprichter en CEO Ontwikkeling van genezende medicijnen tegen ouderdomsgerelateerde ziekten Ad W. van Gorp, oprichter en CEO Agenda 1. Historie 2. Strategie 3. Projecten 10/28/2013 2 Historie Spin off bedrijf van het Hubrecht

Nadere informatie

Proefpersoneninformatie. Bestralings-geinduceerde hartschade meten d.m.v. het bepalen van bloedwaarden

Proefpersoneninformatie. Bestralings-geinduceerde hartschade meten d.m.v. het bepalen van bloedwaarden Proefpersoneninformatie Bestralings-geinduceerde hartschade meten d.m.v. het bepalen van bloedwaarden Geachte mevrouw, meneer, In aansluiting op het gesprek met uw behandelend arts, ontvangt u hierbij

Nadere informatie

Van klacht naar diagnose, therapie en nabehandeling. Dr J.C. Reijneveld Neuroloog VUmc / AMC, voorzitter Landelijke Werkgroep Neuro-oncologie (LWNO)

Van klacht naar diagnose, therapie en nabehandeling. Dr J.C. Reijneveld Neuroloog VUmc / AMC, voorzitter Landelijke Werkgroep Neuro-oncologie (LWNO) Van klacht naar diagnose, therapie en nabehandeling Dr J.C. Reijneveld Neuroloog VUmc / AMC, voorzitter Landelijke Werkgroep Neuro-oncologie (LWNO) Klachten mijn Ik man loop is de laatste ze...en laatste

Nadere informatie

Onco-move. Instructies voor bewegen tijdens behandeling van kanker. Waarom bewegen tijdens chemotherapie?

Onco-move. Instructies voor bewegen tijdens behandeling van kanker. Waarom bewegen tijdens chemotherapie? Onco-move Instructies voor bewegen tijdens behandeling van kanker De behandeling van kanker, in het bijzonder de chemotherapie en/of radiotherapie, kan aanleiding zijn tot langdurige vermoeidheid en conditieverlies.

Nadere informatie

Samenvatting voor niet-ingewijden

Samenvatting voor niet-ingewijden voor niet-ingewijden Type 2 diabetes Diabetes is een ernstige chronische ziekte, die wordt gekenmerkt door te hoge glucosespiegels (de suikers ) in het bloed. Er zijn verschillende typen diabetes, waarvan

Nadere informatie

De ziekte van Parkinson is een neurologische ziekte waarbij zenuwcellen in een specifiek deel van de

De ziekte van Parkinson is een neurologische ziekte waarbij zenuwcellen in een specifiek deel van de Rick Helmich Cerebral Reorganization in Parkinson s disease (proefschrift) Nederlandse Samenvatting De ziekte van Parkinson is een neurologische ziekte waarbij zenuwcellen in een specifiek deel van de

Nadere informatie

Medisch-wetenschappelijk onderzoek Algemene informatie voor de proefpersoon

Medisch-wetenschappelijk onderzoek Algemene informatie voor de proefpersoon Uitgave Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Postadres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag Bezoekadres Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag Telefoon (070) 340 79 11 Informatie Voor informatie en vragen

Nadere informatie

Informatiebrief GRAFITI-studie

Informatiebrief GRAFITI-studie Informatiebrief GRAFITI-studie Titel van het onderzoek GRAFITI-studie: onderzoek naar de groei van agressieve fibromatose. Geachte heer/mevrouw, Wij vragen u vriendelijk om mee te doen aan een medisch-wetenschappelijk

Nadere informatie

Onderzoek naar de nazorg bij dikke darmkanker door de huisarts of de chirurg en het gebruik van een persoonlijke interactieve website (I CARE studie).

Onderzoek naar de nazorg bij dikke darmkanker door de huisarts of de chirurg en het gebruik van een persoonlijke interactieve website (I CARE studie). Onderzoek naar de nazorg bij dikke darmkanker door de huisarts of de chirurg en het gebruik van een persoonlijke interactieve website (I CARE studie). Verbetert de zorg na de behandeling van dikke darmkanker

Nadere informatie

Besmettelijke hersenaandoeningen

Besmettelijke hersenaandoeningen Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Moeten we ons zorgen maken over een huntingtine-invasie? Goed lab

Nadere informatie

Nieuwsbrief voor ruim 2 miljoen Nederlanders met reuma. Helpt u mee om reumatoïde artritis (RA) te voorkomen?

Nieuwsbrief voor ruim 2 miljoen Nederlanders met reuma. Helpt u mee om reumatoïde artritis (RA) te voorkomen? 18 e Jaargang Nummer 1 Januari 2019 Nieuwsbrief voor ruim 2 miljoen Nederlanders met reuma Helpt u mee om reumatoïde artritis (RA) te voorkomen? De bloedtest bestaat al. Nu zorgen dat deze snel in de ziekenhuizen

Nadere informatie

Vlaams Indicatorenproject VIP²: Kwaliteitsindicatoren Borstkanker

Vlaams Indicatorenproject VIP²: Kwaliteitsindicatoren Borstkanker Vlaams Indicatorenproject VIP²: Kwaliteitsindicatoren Borstkanker INDICATOR B1 Proportie van patiënten gediagnosticeerd met invasieve borstkanker bij wie een systeembehandeling voorafgegaan werd door ER/PR-

Nadere informatie

1. Ouder en beter Inleiding

1. Ouder en beter Inleiding 1. Ouder en beter Inleiding Wat kan er fascinerender zijn dan ons brein? Het produceert de meest fantastische gedachten. Alles wat we weten over werelden zo ver weg als andere zonnestelsels of zo klein

Nadere informatie

Meer mensen met MS, beter helpen

Meer mensen met MS, beter helpen Meer mensen met MS, beter helpen De progressie van de zenuwslopende ziekte multiple sclerose (MS) stoppen door het voorkomen van beschadiging aan de hersencellen bij mensen MS. Achtergrond MS werd tot

Nadere informatie

Behandelingen bij longkanker. inclusief klinische studie immuuntherapie

Behandelingen bij longkanker. inclusief klinische studie immuuntherapie Behandelingen bij longkanker inclusief klinische studie immuuntherapie 1 Longkanker Longkanker is niet één ziekte: er bestaan meerdere vormen van longkanker. In deze brochure bespreken we de twee meest

Nadere informatie

Vetverbranding in de hersenen?

Vetverbranding in de hersenen? Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Kan een synthetische olie helpen om de hersenen van voedsel te voorzien

Nadere informatie

Behandel- en expertisecentrum Niet aangeboren hersenletsel (NAH)/ neuropsychiatrie

Behandel- en expertisecentrum Niet aangeboren hersenletsel (NAH)/ neuropsychiatrie Behandel- en expertisecentrum Niet aangeboren hersenletsel (NAH)/ neuropsychiatrie 20135014 PP bavo Neuro algemeen brochure.indd 1 24-09-13 13:48 Behandel- en expertise centrum NAH/neuropsychiatrie Het

Nadere informatie

Afdeling Medische Psychologie

Afdeling Medische Psychologie Afdeling Medische Psychologie In de meeste ziekenhuizen is een afdeling medische psychologie; ook in het St. Annaziekenhuis. U bent door uw medisch specialist naar deze afdeling doorverwezen. In deze folder

Nadere informatie

Hoe gaat het in z n werk daar? Wat is er anders dan een gewone poli?

Hoe gaat het in z n werk daar? Wat is er anders dan een gewone poli? INTERVIEW d.d. 28 december 2009 Coeliakiepoli Op het interview-wenslijstje van Nynke en Zara staat Dr. Luisa Mearin. Zij is kinderarts MDL in het LUMC te Leiden en heeft als eerste met haar collega s in

Nadere informatie

Hoe Yulius jongeren met autisme kan helpen

Hoe Yulius jongeren met autisme kan helpen Jongeren Hoe Yulius jongeren met autisme kan helpen Vragen? Voor wie is deze brochure? Je hebt deze brochure gekregen omdat je autisme hebt of nog niet zeker weet of je autisme hebt. Je bent dan bij Yulius

Nadere informatie

I N F O R M A T I E. o v e r het spreekuur voor geheugenproblemen

I N F O R M A T I E. o v e r het spreekuur voor geheugenproblemen I N F O R M A T I E o v e r het spreekuur voor geheugenproblemen Op verzoek van uw huisarts of behandelend specialist werd een afspraak voor u gemaakt in het spreekuur voor geheugenproblemen van de polikliniek

Nadere informatie

100 jaar Antoni van Leeuwenhoek

100 jaar Antoni van Leeuwenhoek 100 jaar Antoni van Leeuwenhoek Onze toekomstdroom Het Antoni van Leeuwenhoek koos 100 jaar geleden al voor de grensverleggende weg door onderzoek en specialistische zorg samen te voegen met één scherp

Nadere informatie

Behandeling chronische pijn en vermoeidheid bij tieners

Behandeling chronische pijn en vermoeidheid bij tieners Behandeling chronische pijn en vermoeidheid bij tieners Afdeling revalidatie mca.nl Inhoudsopgave Wat is chronische pijn en vermoeidheid? 3 Chronische pijn en vermoeidheid bij tieners 4 Rustig aan of toch

Nadere informatie

Darmkanker. darmkanker nederland. lotgenotencontact voorlichting belangenbehartiging

Darmkanker. darmkanker nederland. lotgenotencontact voorlichting belangenbehartiging Darmkanker en uw DNA darmkanker nederland lotgenotencontact voorlichting belangenbehartiging Darmkanker Nederland Darmkanker Nederland wordt gesteund door een Raad van Advies. Deze bestaat uit specialisten

Nadere informatie

Klinische Psychologie

Klinische Psychologie Klinische Psychologie Psychologisch onderzoek en behandeling in het Ikazia Ziekenhuis Beter voor elkaar Inleiding In deze folder kunt u lezen over de manier van werken van de klinisch psycholoog in het

Nadere informatie

ICT in de gezondheidszorg

ICT in de gezondheidszorg pagina 1 van 6 ICT in de gezondheidszorg Met behulp van de computer is veel mogelijk. Ook in de gezondheidszorg. Voor u als patiënt kan het gebruik van computers ervoor zorgen dat u meer informatie heeft.

Nadere informatie

Homeopathie voor paarden

Homeopathie voor paarden Artikel: http://horsefulness.be/homeopathie-voor-paarden/ site van Horsefulness van Karine Vanderborre Homeopathie voor paarden Homeopathie, niet iedereen heeft er vertrouwen in Ikzelf sta er volledig

Nadere informatie

Platelet Transfusion in Cerebral Haemorrhage PATCH

Platelet Transfusion in Cerebral Haemorrhage PATCH Platelet Transfusion in Cerebral Haemorrhage PATCH Patiënten-informatie bij het onderzoek naar de behandeling van een hersenbloeding bij patiënten die bloedplaatjes remmende medicijnen gebruiken Geachte

Nadere informatie

Verpleegkundige in opleiding

Verpleegkundige in opleiding Volg je hart, gebruik je hoofd Verpleegkundige in opleiding Opleiding verpleegkunde Zoek je zinvol werk en wil je graag voor mensen zorgen? Word dan verpleegkundige! Kom naar VUmc. Wij zijn je ideale partner

Nadere informatie

Onderzoek naar de beste behandeling van epilepsie-achtige hersenactiviteit na reanimatie

Onderzoek naar de beste behandeling van epilepsie-achtige hersenactiviteit na reanimatie TELSTAR: Treatment of ELectroencephalographic STatus epilepticus After cardiopulmonary Resuscitation (ABR 46296) Onderzoek naar de beste behandeling van epilepsie-achtige hersenactiviteit na reanimatie

Nadere informatie

Bespreken van prognose en einde van het leven op hartfalenpoli s in Zweden en Nederland

Bespreken van prognose en einde van het leven op hartfalenpoli s in Zweden en Nederland Bespreken van prognose en einde van het leven op hartfalenpoli s in Zweden en Nederland Martje van der Wal m.h.l.van.der.wal@umcg.nl Achtergrond Behandeling van (systolisch) hartfalen verbeterd Medicatie

Nadere informatie

Anders leren omgaan met ziekte en pijn. Mindfulness-training voor patiënten

Anders leren omgaan met ziekte en pijn. Mindfulness-training voor patiënten Anders leren omgaan met ziekte en pijn Mindfulness-training voor patiënten Soms wordt iemands leven overheerst door problemen die een ernstige of chronische ziekte met zich mee kan brengen. U kunt bijvoorbeeld

Nadere informatie

Spieren en het brein Multidisciplinaire expertise over leren, ontwikkeling en gedrag van kinderen, jongeren en jongvolwassenen met een spierziekte

Spieren en het brein Multidisciplinaire expertise over leren, ontwikkeling en gedrag van kinderen, jongeren en jongvolwassenen met een spierziekte NEUROLOGISCHE LEER- EN ONTWIKKELINGSSTOORNISSEN Spieren en het brein Multidisciplinaire expertise over leren, ontwikkeling en gedrag van kinderen, jongeren en jongvolwassenen met een spierziekte Het centrum

Nadere informatie

Hart voor de Zorg Programma. Hartcoherentie training voor zorgverleners

Hart voor de Zorg Programma. Hartcoherentie training voor zorgverleners Hart voor de Zorg Programma Hartcoherentie training voor zorgverleners HeartMath Hart voor de Zorg Programma De hedendaagse hectische, steeds veranderende en veeleisende zorgomgeving vraagt veel energie

Nadere informatie

DEELNEMEN AAN ONDERZOEK

DEELNEMEN AAN ONDERZOEK DEELNEMEN AAN ONDERZOEK DRAAG BIJ AAN DE WETENSCHAP Een bijdrage leveren aan de wetenschap? Dat kan! De KU Leuven doet onderzoek naar cognitieve beperkingen ten gevolge van een beroerte. Wij zijn steeds

Nadere informatie

De unieke Maastro-behandeling van niet uitgezaaide longkanker

De unieke Maastro-behandeling van niet uitgezaaide longkanker De unieke Maastro-behandeling van niet uitgezaaide longkanker Deze folder is bedoeld voor onze patiënten en de mensen in hun omgeving. Wij willen u graag informeren over onze succesvolle behandelingsmethode

Nadere informatie

Programma Stichting Educatie Atrium Innovations GEZONDHEID

Programma Stichting Educatie Atrium Innovations GEZONDHEID Programma Stichting Educatie Atrium Innovations GEZONDHEID Groeien in gezondheid door kennis Onze gezondheid is ons belangrijkste bezit. Daarom is het goed dat we ons er steeds meer van bewust worden dat

Nadere informatie

Bij. research. Gemaakt door: Flore Wassenberg A3c Stage gelopen bij Ron en Janne.

Bij. research. Gemaakt door: Flore Wassenberg A3c Stage gelopen bij Ron en Janne. Bij research Gemaakt door: Flore Wassenberg A3c Stage gelopen bij Ron en Janne. Opdracht 1 Stagelogboek De eerste dag heb ik bij Ron Steijvers stage gelopen en die is project leider ontwikkelaar, vooral

Nadere informatie

Analyserapport van de patiëntenvragenlijsten over de huisarts: MimpenMG

Analyserapport van de patiëntenvragenlijsten over de huisarts: MimpenMG Analyserapport van de patiëntenvragenlijsten over de huisarts: MimpenMG Datum aanmaak rapport:11-11-2015 1 Laatste ronde patiëntenvragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van: 1-3-2014 tot 1-3-2014

Nadere informatie

Non Hodgkin lymfoom. Albert Schweitzer ziekenhuis februari 2014 pavo 1113

Non Hodgkin lymfoom. Albert Schweitzer ziekenhuis februari 2014 pavo 1113 Non Hodgkin lymfoom Albert Schweitzer ziekenhuis februari 2014 pavo 1113 Uw hoofdbehandelaar is: hematoloog dr. Uw specialist is op werkdagen tussen 08.30 17.00 uur bereikbaar via de polikliniek Interne

Nadere informatie

WetenschappelijkOnderzoekin het Expertisecentrum. Tom J de Koning

WetenschappelijkOnderzoekin het Expertisecentrum. Tom J de Koning WetenschappelijkOnderzoekin het Expertisecentrum Tom J de Koning Afdeling Neurologie, Genetica en Kindergeneeskunde Universitair Medisch Centrum Groningen Waaromdoenwe wetenschappelijk onderzoek? Academische

Nadere informatie

E-Vita hartfalen: Het effect van een informatieve website en telemonitoring

E-Vita hartfalen: Het effect van een informatieve website en telemonitoring E-Vita hartfalen: Het effect van een informatieve website en telemonitoring Ziekenhuis Gelderse Vallei Inhoud Inleiding 3 1. Wat is het doel van het onderzoek? 3 2. Welk product wordt onderzocht? 3 3.

Nadere informatie

Kanker. Inhoud. Inleiding. Wat is kanker? Inleiding

Kanker. Inhoud. Inleiding. Wat is kanker? Inleiding Kanker Inhoud Inleiding Inleiding Wat is kanker? Soorten kanker In het kinderziekenhuis Wat kan je doen tegen kanker? Afsluiting Bronvermelding Ik houd mijn werkstuk over kanker, omdat het mij een moeilijk

Nadere informatie

Post-hbo opleiding seksuologie

Post-hbo opleiding seksuologie Post-hbo opleiding seksuologie mensenkennis Plezierige overdracht, de docent spreekt uit ervaring en brengt veiligheid en openheid in de groep door haar respectvolle wijze van benaderen. Top! Post-hbo

Nadere informatie

Post-hbo opleiding psychosociale zorg door oncologieverpleegkundigen

Post-hbo opleiding psychosociale zorg door oncologieverpleegkundigen mensenkennis Ik heb ruime ervaring, maar door deze opleiding heb ik me gerealiseerd dat de zorg voor de patiënt beter kan. Post-hbo opleiding psychosociale zorg door oncologieverpleegkundigen Psychosociale

Nadere informatie

Nacontrole: scan goed, alles goed? Dr Tom J. Snijders Neuroloog, UMC Utrecht

Nacontrole: scan goed, alles goed? Dr Tom J. Snijders Neuroloog, UMC Utrecht Nacontrole: scan goed, alles goed? Dr Tom J. Snijders Neuroloog, UMC Utrecht Nacontrole De controles na afronding van een behandeling De controles bij een tumor die in eerste instantie niet behandeld wordt

Nadere informatie

Dr. Asiong Jie. Hoe krijg ik als patiënt de beste zorg?

Dr. Asiong Jie. Hoe krijg ik als patiënt de beste zorg? Dr. Asiong Jie Hoe krijg ik als patiënt de beste zorg? Hoe krijg ik als patiënt de beste zorg? 1. Wat is beste zorg volgens dokters/ ziekenhuizen patiënten 2. Hoe kunnen we patiënten hierbij helpen? Patiëntenparticipatie:

Nadere informatie

Professor, wanneer komt dat fruitvliegmedicijn?

Professor, wanneer komt dat fruitvliegmedicijn? Professor, wanneer komt dat fruitvliegmedicijn? Boezemfibrilleren is schadelijker dan gedacht. Door de stress van het ongecontroleerd en veel te snel samentrekken van de boezems, lopen de hartcellen schade

Nadere informatie

Leeropdracht Contextuele neuropsychologie

Leeropdracht Contextuele neuropsychologie Jos Egger Het is natuurlijk TOP om hoogleraar te mogen zijn. Een positie van waaruit je jonge collega s wegwijs kan maken in het vak en onderzoek kan aanzwengelen. Bovendien kun je helpen om bevindingen

Nadere informatie

Probleem 1 11-12-13. Ontwikkelingen bij Alzheimer. Dementie! Meer dan een hersenziekte! Dementie op Google afbeeldingen

Probleem 1 11-12-13. Ontwikkelingen bij Alzheimer. Dementie! Meer dan een hersenziekte! Dementie op Google afbeeldingen Dementie op Google afbeeldingen Dementie Meer dan een hersenziekte Prof Frans Verhey Maastricht University Medical Center Alzheimer Centrum Limburg Dementie: een hersenziekte Ziekte van Alzheimer Meest

Nadere informatie

Wegwijzer voor ouders van een kind met het Sturge-Weber syndroom

Wegwijzer voor ouders van een kind met het Sturge-Weber syndroom Wegwijzer voor ouders van een kind met het Sturge-Weber syndroom In opdracht van: Nederlandse Vereniging voor mensen met een wijnvlek of het Sturge-Weber syndroom Ontwikkeld door: Het Ondersteuningsburo

Nadere informatie

Neuropsychologisch onderzoek bij kinderen Vakgebied dat de relatie bestudeert tussen het gedrag en de werking van de hersenen

Neuropsychologisch onderzoek bij kinderen Vakgebied dat de relatie bestudeert tussen het gedrag en de werking van de hersenen Neuropsychologisch onderzoek bij kinderen Vakgebied dat de relatie bestudeert tussen het gedrag en de werking van de hersenen Folder voor ouders en kind Neuropsychologisch onderzoek bij kinderen Wat is

Nadere informatie

1. Zonder goede communicatie geen goede zorg

1. Zonder goede communicatie geen goede zorg 1. Zonder goede communicatie geen goede zorg De communicatie tussen hulpverlener en patiënt is een essentieel onderdeel van goede zorg. Bij veel gezondheidsproblemen is een gesprek voldoende om de juiste

Nadere informatie

Wetenschap voor Patiënten College 21: ME/cvs en het hart

Wetenschap voor Patiënten College 21: ME/cvs en het hart Wetenschap voor Patiënten College 21: ME/cvs en het hart Alle teksten in het kader van het project Wetenschap voor Patiënten mogen worden verspreid, doch alleen onder de uitdrukkelijke bronvermelding:

Nadere informatie