Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 2010

Transcriptie

1 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 2010 Resultaten eindmeting gemeente Leiden Stadsrapportage Opdrachtgever: Ministerie van Economische Zaken ECORYS Nederland BV Rotterdam, 18 juni 2010

2

3 ECORYS Nederland BV Postbus AD Rotterdam Watermanweg GG Rotterdam T F E netherlands@ecorys.com W K.v.K. nr JdK/MS/II21233

4

5 Inhoudsopgave 1 Inleiding Achtergrond Stadsrapportage Beknopte onderzoeksverantwoording Leeswijzer 8 2 Beschouwing ondernemingsklimaat gemeente Leiden Ondernemingsklimaat in vogelvlucht Doelstellingen Algemene tendensen Uitwerking naar thema Ondernemerschap Economisch beleid 16 3 Organisatie economisch beleid 19 4 Gemeentelijke dienstverlening Dienstverlening Communicatie Vergunningen Aanpak strijdige regelgeving 23 5 Ondernemerschap Startersbeleid Arbeidsmarktbeleid 24 6 Acquisitie- en promotiebeleid 26 7 Ruimte, infrastructuur en veiligheid Ruimtelijk beleid Bereikbaarheid en parkeren Veiligheid 30 Bijlage 1 Achtergrondkenmerken 32 Omvang steekproef eindmeting 32 Achtergronddata bij figuren 35 Bijlage 2 Statistische verantwoording 37 JdK/MS/II21233

6

7 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Aanleiding Het Rijk heeft in het kader van het Grotestedenbeleid (GSB) in 2005 met de grote gemeenten een convenant gesloten om te werken aan de verbetering van het ondernemingsklimaat. In dit convenant staat aangegeven hoe de stad het ondernemingsklimaat wil bevorderen en welke prestaties zij aan het einde van de convenantsperiode (2009) graag gehaald wil hebben. Het Ministerie van Economische Zaken ondersteunt de steden bij het meten van deze prestaties door het houden van de Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat. De Benchmark wordt gehouden voor 32 grote steden (31 GSB-steden plus Apeldoorn) in Nederland. Na de eerdere nulmeting (2005) en tussenmeting (2007) is nu een eindmeting uitgevoerd. Op basis hiervan worden de gemeenten door het Ministerie van Economische Zaken beoordeeld op hun inspanningen. In het voorjaar van 2010 is de Benchmark uitgevoerd als eindmeting van de derde convenantsperiode ( ). De Benchmark is opnieuw uitgevoerd door het onderzoeks- en adviesbureau ECORYS. Hoe komt de Benchmark tot stand? De basis voor het onderzoek vormt het afnemen van een telefonische vragenlijst onder circa bedrijven (bruto) in de betrokken gemeenten. Aan de ondernemers is gevraagd een oordeel te geven over de belangrijkste elementen van het ondernemingsklimaat in uw gemeente. Naast deze telefonische ronde zijn gesprekken gevoerd met de betrokken gemeenten en stakeholders geïnterviewd (zoals een MKB-er of het georganiseerde bedrijfsleven, bv. Kamer van Koophandel, ondernemersverenigingen etc.). 1.2 Stadsrapportage Het rapport Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat: Thematische rapportage Eindmeting (2010) doet uitgebreid verslag van de uitkomsten van de eindmeting. De eindmeting is uitgevoerd in de periode januari 2010 tot en met juni 2010 en vergelijkt de uitkomsten van het onderzoek in 2010 met de resultaten van de nul- en tussenmeting. De invalshoek van de thematische rapportage is generiek: het in de 31 GSB-gemeenten in beeld brengen van het ondernemingsklimaat, de relatieve onderlinge sterktes en zwaktes en de ontwikkelingen daarin. Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 7

8 Deze invalshoek heeft tot gevolg dat niet al het per individuele gemeente beschikbare onderzoeksmateriaal in de rapportage is verwerkt. Om deze reden is de voorliggende stadsrapportage uitgebracht. Deze stadsrapportage bevat een korte beschouwing van het gemeentelijk ondernemingsklimaat dat is gebaseerd op de uitkomsten van de telefonische enquête onder ondernemers in de gemeente, de interviews met stakeholders en de door de gemeente verstrekte informatie. Hierbij besteden we aandacht aan de huidige stand van zaken in verhouding tot het vertrekpunt ten tijde van de nulmeting. In de Stadsrapportage over de tussenmeting (2008) is de ontwikkeling tussen 2005 en 2007 beschreven. In deze eindmeting richten we ons voornamelijk op de ontwikkelingen in het gemeentelijk ondernemingsklimaat sinds de tussenmeting. Door de meningen van de verschillende gesprekspartners bij elkaar te brengen wordt duidelijk of de meningen elkaar versterken of ontkrachten. 1.3 Beknopte onderzoeksverantwoording Voor de telefonische enquête onder ondernemers is binnen elke gemeente een aselecte steekproef van bedrijven getrokken 1. Omdat elke steekproef gevoelig is voor toevallige fluctuaties is er sprake van een betrouwbaarheidsmarge rond de gegeven rapportcijfers. Deze marge verschilt per item, maar bedraagt in het algemeen maximaal 0,1 rapportpunt, bij een betrouwbaarheid van 90%. Een uitzondering vormen de items waarbij slechts een beperkt aantal respondenten een beoordeling heeft gegeven. Daarom zijn deze onderzoeksresultaten indicatief (n-waarden zijn toegevoegd). De onderzoeksresultaten zijn gewogen naar de brancheverdeling van de totale gemeentelijke bedrijvenpopulatie. Statistisch significante verbeteringen en verslechteringen van een rapportcijfer ten opzichte van de nulmeting worden in de tabellen aangegeven door een opwaartse ( ) respectievelijk een neerwaartse pijl ( ) Leeswijzer In hoofdstuk 2 geven wij een beschouwing over het ondernemingsklimaat in de gemeente. Hierin wordt ingegaan op het algemene oordeel van ondernemers over het ondernemingsklimaat en op een selectie van belangrijke onderdelen van het ondernemingsklimaat. Ook wordt een beeld geschetst van de mate waarin de door de gemeente geformuleerde doelstellingen wel of niet zijn gehaald. Tot slot wordt ingegaan op de algemene tendensen uit de gesprekken met de gemeente en met stakeholders over een aantal specifieke stedelijke thema s. 1 2 Voor een uitgebreidere statistische verantwoording wordt verwezen naar het Bijlagenrapport thematische rapportage, hoofdstuk 2. Voor een uitgebreidere toelichting op de aanpak van het onderzoek wordt verwezen naar paragraaf 1.4 uit de Thematische rapportage. 8 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

9 In de volgende hoofdstukken geven wij de rapportcijfers op de verschillende onderdelen van het ondernemingsklimaat weer. De volgorde van de hoofdstukken sluit aan bij die van de thematische rapportage van de eindmeting: Organisatie economisch beleid (hoofdstuk 3); Gemeentelijke dienstverlening (hoofdstuk 4); Ondernemerschap (hoofdstuk 5); Acquisitie- en promotiebeleid (hoofdstuk 6); Ruimte, infrastructuur en veiligheid (hoofdstuk 7); Bijlage 1 geeft de verdeling van de gemeentelijke ondernemerssteekproef over een aantal achtergrondkenmerken weer en laat de achterliggende data zien die horen bij de figuren in de rapportage. In Bijlage 2 is de statistische verantwoording opgenomen. Hierin staan ook de populatie, de steekproef en de weegfactoren per sector van de gemeente. Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 9

10 10 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

11 2 Beschouwing ondernemingsklimaat gemeente Leiden 2.1 Ondernemingsklimaat in vogelvlucht In de onderstaande tabel staat het algemeen oordeel van Leidense ondernemers over het ondernemingsklimaat. Dit wordt vergeleken met het gemiddelde van de G31 en ten opzichte van de nul- en tussenmeting. De gemeente Leiden wordt vergeleken met het gemiddelde van de G27 en G31. Tabel 2.1 Algemeen oordeel ondernemingsklimaat Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Leiden 6,2 6,4 6,6 G27 6,5 6,7 6,8 G31 6,5 6,7 6,8 Uit de tabel blijkt dat ondernemers het ondernemingsklimaat van de gemeente Leiden significant hoger waarderen dan tijdens de nulmeting. Ook ten opzichte van de tussenmeting is een stijging zichtbaar. Het oordeel van de Leidense ondernemers is tussen de tussen- en eindmeting sterker gestegen dan het gemiddelde van de G27 en G31. De gemeente Leiden scoort op het algemeen oordeel ondernemingsklimaat bij alle drie de metingen wel minder dan het gemiddelde van de G27 en G31, maar het verschil is kleiner geworden. Om in één oogopslag een beeld te krijgen van de onderliggende ontwikkelingen in de waardering van het ondernemingsklimaat, is in tabel 2.2 een overzicht gegeven van de ondernemersoordelen op een selectie van indicatoren. De nul- en eindmeting zijn naast elkaar gezet en in de laatste kolom is de ontwikkeling weergegeven. Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 11

12 Tabel 2.2 Oordeel selectie belangrijkste indicatoren ondernemingsklimaat Leiden Nulmeting Eindmeting Ontwikkeling Algemeen oordeel ondernemingsklimaat 6,2 6,6 + Beschikbare ruimte 6,3 6,2 - Bereikbaarheid per auto 6,3 6,9 + Parkeermogelijkheden 5,4 6,1 + Bereikbaarheid per openbaar vervoer 6,7 7,1 + Veiligheid omgeving bedrijfspand 6,5 6,9 + Staat van de openbare ruimte 6,6 6,8 + Ontwikkeling en herstructurering bedrijfslocaties 5,7 5,8 + Startersbeleid 5,9 6,5 + Promotie- en acquisitiebeleid 5,7 6,1 + Arbeidsmarktbeleid 6,0 6,4 + Kwaliteit gemeentelijke dienstverlening 5,6 6,2 + Duidelijkheid gemeentelijke organisatie 5,9 6,0 + Duidelijkheid gemeentelijk beleid/regelgeving 5,9 5,9 = Mate van aandacht voor verbeteren ondernemingsklimaat 5,4 6,3 + Legenda: Verschil nul- en eindmeting kleiner of gelijk aan -0,2 en/of statistisch significante daling : - Verschil nul- en eindmeting tussen -0,1 en +0,1 mits geen statistisch significante stijging of daling : = Verschil nul- en eindmeting groter of gelijk aan +0,2 en/of statistisch significante stijging : + Over het algemeen scoort de gemeente beter dan bij de nulmeting. Alleen het onderdeel beschikbare ruimte wordt slechter beoordeeld dan ten tijde van de nulmeting. Duidelijkheid over het gemeentelijke beleid/regelgeving scoort in de eindmeting hetzelfde als in de nulmeting. De fysieke onderdelen (bereikbaarheid, veiligheid, staat van openbare ruimte, etc.) worden gemiddeld beter beoordeeld dan het beleid (startersbeleid, arbeidsmarktbeleid en acquisitie- en promotiebeleid) en gemeente gerelateerde thema s (gemeentelijke dienstverlening). De indicatoren die het meest gestegen zijn, zijn de mate van aandacht voor het verbeteren van het ondernemingsklimaat en de bereikbaarheid per openbaar vervoer. De ondernemers zijn het meest kritisch over de ontwikkeling en herstructurering van bedrijfslocaties en duidelijkheid van de gemeente over beleid en regelgeving. Ondernemers zijn gevraagd welke twee elementen voor hen het zwaarste wegen bij het beoordelen van het ondernemingsklimaat (zie figuur 2.1). Hieruit blijkt dat ondernemers in de gemeente Leiden verkeersbeleid en parkeren veruit het belangrijkst vinden, gevolgd door communicatie door de gemeente en de bestuurlijke organisatie van economisch beleid. In vergelijking met de G31 weegt verkeersbeleid en parkeren veel zwaarder mee in Leiden. 12 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

13 Ook het startersbeleid van de gemeente is voor ondernemers in Leiden belangrijker dan gemiddeld in de G31. Alle overige indicatoren worden door de Leidense ondernemers als minder belangrijk beschouwd dan gemiddeld in de G31. De geïnterviewde stakeholders geven vooral het stimuleren van kennis en innovatie en de bereikbaarheid van Leiden aan als belangrijke elementen in het beoordelen van het ondernemingsklimaat in Leiden. Figuur 2.1 Belangrijkste elementen bij beoordelen ondernemingsklimaat 3 Verkeersbeleid en parkeren Communicatie door de gemeente Bestuurlijke organisatie economisch beleid Dienstverlening en vergunningverlening Ruimtelijk beleid Startersbeleid Veiligheid Arbeidsmarktbeleid Aanbod publieke diensten (zorg, w elzijn, onderw ijs etc.) Beleid betreffende de economische crisis Bedrijvenacquisitiebeleid Anders 0% 5% 10% 15% 20% 25% Leiden Gemiddelde G31 Uit figuur 2.2 blijkt dat 21% van de ondernemers in Leiden vindt dat de aandacht voor het ondernemingsklimaat sinds de nulmeting is toegenomen. Onder de stakeholders overheerst de mening dat de gemeente de afgelopen jaren beter betrokken is bij de ondernemers; de gemeente denkt mee. Het merendeel van de ondernemers in Leiden (40%) vindt dat de aandacht voor het ondernemingsklimaat sinds de tussenmeting niet veranderd is. Slechts 7% procent vindt dat de aandacht voor het ondernemingsklimaat gedurende de laatste jaren is afgenomen. Deze resultaten uit Leiden komen ongeveer overeen met de G31 gemiddelden. 3 De ondernemers zijn gevraagd de twee voor hen belangrijkste elementen te noemen Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 13

14 Figuur 2.2 Toe- of afname aandacht ondernemingsklimaat sinds de tussenmeting Toegenomen Niet veranderd Afgenomen Weet niet/geen antw oord 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Leiden G Doelstellingen In het kader van de Brede Doel Uitkering zijn er tussen het rijk en de gemeenten afspraken gemaakt met betrekking tot het Grotestedenbeleid. Er zijn voor een aantal indicatoren concrete doelstellingen geformuleerd voor het jaar 2009, waarvan één in deze rapportage wordt vastgelegd. In onderstaande tabel zijn de doelstellingen voor de gemeente Leiden opgenomen met daarbij de scores van de nul-, tussen en eindmeting evenals de in 2009 te behalen score. Tabel 2.3 Doelstellingen GSB III Doelstelling Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Doel 2009 Algemeen oordeel gemeentelijke dienstverlening 6,2 6,4 6,6 6,9 De gemeente Leiden heeft als doelstelling een score van 6,9 opgenomen voor het algemeen oordeel gemeentelijke dienstverlening in Ondernemers geven tijdens de eindmeting een algemeen oordeel gemeentelijke dienstverlening van een 6,6. Sinds de nulmeting is het oordeel van de ondernemers significant gestegen van een 6,2 in de nulmeting, naar een 6,4 in de tussenmeting, naar een 6,6 in de eindmeting. Duidelijk een stijgende lijn. De gemeente Leiden heeft echter het doel voor 2009, een 6,9, niet gehaald. 2.3 Algemene tendensen In de eindmeting is de gemeente gevraagd op welke economische thema s uit het Meerjarenontwikkelingsprogramma (MOP) tot nu toe de meeste dan wel minste vooruitgang is geboekt. De resultaten zijn opgenomen in tabel Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

15 Tabel 2.3 MOP-thema s met meeste en minste vooruitgang (volgens de gemeente zelf) Meeste vooruitgang geboekt Startersbeleid Administratieve lasten Minste vooruitgang geboekt De gemeente geeft twee thema s aan waarop de meeste vooruitgang is geboekt, namelijk op het startersbeleid en vermindering van de administratieve lasten. De gemeente heeft daarnaast op het gebied van toerisme en innovatie ook vooruitgang geboekt. Op het gebied van toerisme is een evenementenbeleid opgesteld in samenwerking met partners in het netwerk citymarketing. Er is een programma opgezet om de binnenstad op de kaart te zetten en te houden, dit heeft voornamelijk te maken met de horeca, toegangswegen en wonen boven winkels. Leiden heeft echter geen postenprioriteiten gesteld. De gemeente hoopt dat de bereikbaarheid en zichtbaarheid van de wethouder als verbeterd wordt ervaren. De wethouder loopt dagen mee met bedrijven om zo meer inzicht te krijgen in de verschillende bedrijven. Daarnaast wordt meer gefocust op het sneller reageren op e- mails van ondernemers. 2.4 Uitwerking naar thema Ondernemerschap Startersbeleid De ondernemers in Leiden beoordelen het startersbeleid van de gemeente hoger ten opzichte van de nulmeting, het cijfer stijgt van een 5,9 naar een 6,5. Leiden heeft hiermee hetzelfde cijfer als het gemiddelde van de G31. Binnen Leiden zijn een aantal nieuwe initiatieven op het gebied van startersbeleid gaande, een voorbeeld hiervan is de Cowork Companie. De Cowork Companie is voornamelijk gericht op starters en ZZP-ers. Daarnaast zijn er plannen voor een aantal projecten in de creatieve sector. Deze sector is ook een van de speerpunten van de gemeente. In een oude Meelfabriek wordt, naast woningen, ook creatieve bedrijvigheid gecreëerd. Ook is er een kunstcentrum opgezet aan de Haagweg 4 waarin circa 90 kunstenaars en een zestigtal ateliers is gevestigd. Daarnaast is het bedrijfsverzamelgebouw Nieuwe Energie vrij recent opgezet. Dit is een gebouw dat zich voornamelijk richt op de communicatie, maar biedt daarnaast ook onderdak aan een aantal ROC opleidingen, de daklozenopvang en Wooncorporatie Portaal. Ook in het Bio Science park wordt veel aandacht gegeven aan starters. De gemeente doet momenteel onderzoek naar de vraag en het aanbod van startersplekken in de gemeente. Hierdoor wil de gemeente erachter komen uit welke sectoren voornamelijk vraag komt naar geschikte startersplekken zodat hier op ingespeeld kan worden. Naast huisvesting voor starters is er ook een apart startersbeleid. Hieronder valt het starterstraject dat in de afgelopen jaren is uitgebreid. Daarnaast faciliteert de Kamer van Koophandel een coachpool en er is een microfinancieringsnetwerk. Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 15

16 De drie initiatieven vormen een soort vangnet voor starters en volgens de gemeente loopt dit erg goed. Ten slotte wordt er ook nog een startersdag georganiseerd en organiseert het LEF, een starterswedstrijd. De gemeente beaamt dat er veel nieuwe starters zijn bijgekomen de afgelopen tijd. De geïnterviewde stakeholders erkennen de inzet van de Gemeente Leiden op het gebied van startersbeleid. Arbeidsmarktbeleid De waardering van ondernemers voor het arbeidsmarktbeleid van de gemeente Leiden is gestegen naar een 6,4. Met deze score zit Leiden iets onder het gemiddelde van de G31. 8% van de bedrijven heeft problemen bij het vervullen van vacatures. Bij lage functies komen de meeste problemen voor bij het vervullen van uitvoerende en technische vacatures. Op de hogere functie niveaus zijn er de meeste problemen bij leidinggevendeen managementfuncties. De stakeholders geven aan dat er in Leiden meer banen nodig zijn voor het midden- en lage segment van de arbeidsmarkt. Zij zijn verder tevreden over het arbeidsmarktbeleid van de gemeente. Kennis en innovatie De aandacht van de gemeente Leiden op het gebied van kennis en innovatie is voornamelijk gericht op het Bio Science Park. Kennisinstellingen en ondernemers zijn hier verenigd in de Bio Science Foundation. Binnen het park kunnen starters schuiven van incubators (kleine werkplekken) naar grotere werkplekken in de accelerator die gebouwd wordt. Het Bio Science Park zet in op kennisintensieve samenwerking binnen het park, maar daarnaast is er ook samenwerking met universiteiten en andere steden. De stakeholders erkennen de initiatieven van de gemeente op het Bio Science Park en geven aan dat nog meer kan worden ingezet op kennisintensieve samenwerking met bijvoorbeeld de universiteit in Leiden en met andere steden Economisch beleid Gemeentelijke organisatie en dienstverlening De ondernemers in Leiden geven de gemeente een gemiddeld cijfer van een 6,2 voor de gemeentelijke dienstverlening. Bij zowel de nul- als tussenmeting was dit nog een 5,9. Er is daarmee sprake van een statistisch significante verbetering. Dit cijfer ligt echter nog net onder het gemiddelde van de G31 steden. Ook op alle deelvragen scoort Leiden lager dan gemiddeld in de G31. Over het algemeen laten de antwoorden op de deelvragen over de kwaliteit van de gemeentelijke dienstverlening een positieve trend zien ten opzichte van de nulmeting. Alleen over klachtenmogelijkheden is het oordeel van de ondernemers niet veranderd. De gemeente Leiden beschikt over zowel een fysiek als digitaal loket. Het fysieke loket wordt bemand door 1 persoon die tevens ook de vragen die binnen komen via het digitale loket behandeld. Via de website is al veel informatie te vinden over veelgestelde vragen, zodat niet alle vragen nar het loket hoeven. Daarnaast zijn er accountmanagers actief binnen de gemeente. Elke accountmanager heeft een bepaald gebied uit de stad waar zij proactief handelt. 16 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

17 De managers zijn niet verdeeld per sector, maar doordat sommige sectoren in verschillende delen van de stad meer vertegenwoordigd zijn heeft bijvoorbeeld de accountmanager voor de binnenstad wel meer feeling met de horecasector. De verschillende managers kunnen elkaar waar nodig vervangen. De gemeente heeft geen meldpunt voor strijdige regelgeving, maar verwijst hiervoor naar het landelijke meldpunt. De stakeholders merken op dat er grote stappen voorwaarts zijn gemaakt op het gebied van gemeentelijke dienstverlening, maar dat betrokkenheid bij bijvoorbeeld de aanvraag van bouwvergunningen nog verbeterd kan worden. Inzet gemeente omtrent de economische crisis Het gemeentelijk economische beleid omtrent de economische crisis wordt door de ondernemers met een 5,3 beoordeeld. Dit is lager dan het gemiddelde van de G31 (5,7). De bereikbaarheid van gemeentelijke aanbestedingen voor het MKB wordt ook slechter beoordeeld dan het gemiddelde van de G31. Het cijfer wat ondernemers in Leiden hiervoor geven is een 5,1. Het gemiddelde van de G31 is een 5,5. Bij de stakeholders is het onduidelijk wat de gemeente precies aan de economische crisis heeft gedaan. Men weet dat er gesprekken hebben plaatsgevonden maar weten niet of er ook daadwerkelijke beleid is gevormd. Acquisitie- en promotiebeleid Het promotie- en acquisitiebeleid van de gemeente wordt licht hoger gewaardeerd dan ten tijde van de nulmeting. Met een 6,1 scoort Leiden net onder het G31 gemiddelde (6,2). Volgens de stakeholders is het acquisitie- en promotiebeleid van de gemeente de laatste jaren minder geworden en zou het acquisitie- en promotiebeleid van de gemeente zich wel meer mogen richten op het aantrekken van binnenlandse bedrijven. De verminderde aandacht voor acquisitie en promotie heeft onder andere te maken met het betrekkelijk kleine aanbod aan bedrijventerreinen dat gemeente Leiden nog heeft voor nieuwe bedrijven. Dit wordt in de volgende alinea verder toegelicht. Ruimte en infrastructuur Op het gebied van bereikbaarheid en parkeren scoort Leiden op de meeste deelonderwerpen hoger dan gemiddeld in de G31, alleen de bereikbaarheid per auto scoort lager. Ook worden alle onderwerpen significant positiever beoordeeld dan ten tijde van de nulmeting; de waardering betreffende bereikbaarheid per auto, bereikbaarheid per OV en parkeermogelijkheden is gestegen. Wat betreft het ruimtelijke beleid van de gemeente is de waardering op alle gebieden significant gestegen ten opzichte van de nulmeting. De waardering in Leiden is echter iets lager dan gemiddeld in de G31, alleen op het onderdeel veiligheid scoort Leiden hoger dan gemiddeld in de G31. Leiden is erg bezig geweest met de herstructurering van bedrijventerreinen. Helaas hebben de herstructurering en revitalisering van de Leeuwenhoek en de binnenstad veel vertraging opgelopen. De revitalisering van de binnenstad moet eind 2010 klaar zijn. De gemeente heeft momenteel nauwelijks nog ruimte op bedrijventerreinen om uit te geven aan nieuwe bedrijven. Alleen op het Bio Science park is nog ruimte beschikbaar, maar deze is ruimte is beleidsmatig gereserveerd voor de Bio Science sector. Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 17

18 Veiligheid Op het gebied van veiligheid scoort de gemeente een 6,9. Ten opzichte van de nulmeting is dit een significante stijging en Leiden ligt hiermee net boven het G31-gemiddelde. De gemeente werkt aan het Keurmerk Veilig Ondernemen, dit heeft echter geen specifieke prioriteit binnen de stad. Er wordt hierin ook niet specifiek ingezet op binnenstad of bedrijventerreinen, maar beide staan onder de aandacht. Stakeholders geven aan dat veiligheid belangrijk is, maar dat er in Leiden weinig tot geen problemen op dit gebied zijn. Wijkeconomie Op het gebied van wijkeconomie creëert de gemeente ruimte voor bedrijvigheid in nieuwe wijken. Hier worden ook woon-werkwoningen gebouwd. Binnen oude wijken worden voornamelijk faciliteiten gecreëerd. 18 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

19 3 Organisatie economisch beleid Tabel 3.1 Rapportcijfers ondernemers over gemeentelijke organisatie Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Leiden Duidelijkheid organisatie 5,9 5,3 6,0 Aandacht voor verbeteren ondernemingsklimaat 5,4 5,5 6,3 Inlevingsvermogen bestuurders 5,5 4,9 5,5 Regionale samenwerking 5,6 5,6 6,2 G31 Duidelijkheid organisatie 5,8 5,9 6,1 Aandacht voor verbeteren ondernemingsklimaat 5,6 5,8 6,2 Inlevingsvermogen bestuurders 5,3 5,3 6,0 Regionale samenwerking 5,9 6,3 6,5 Tabel 3.2 Rapportcijfers ondernemers over opstelling gemeente omtrent economische crisis Eindmeting Leiden Beleid omtrent economische crisis 5,3 Toegankelijkheid gemeentelijke aanbestedingen voor MKB-ers 5,1 G31 Beleid omtrent economische crisis 5,7 Toegankelijkheid gemeentelijke aanbestedingen voor MKB-ers 5,5 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 19

20 4 Gemeentelijke dienstverlening 4.1 Dienstverlening Tabel 4.1 Rapportcijfers ondernemers over kwaliteit van de gemeentelijke dienstverlening Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Leiden Algemeen oordeel dienstverlening 5,6 5,7 6,2 Nakomen afspraken 5,9 5,9 6,1 Snelheid van beantwoorden verzoeken 5,1 5,1 5,7 Kennisniveau ambtenaren 5,9 5,7 6,0 Klachtenmogelijkheden 5,8 5,8 5,8 G31 Algemeen oordeel dienstverlening 5,8 6,0 6,3 Nakomen afspraken 6,1 6,2 6,4 Snelheid van beantwoorden verzoeken 5,3 5,4 6,0 Kennisniveau ambtenaren 5,9 6,0 6,3 Klachtenmogelijkheden 5,7 5,7 6,0 Tabel 4.2 Rapportcijfers ondernemers over loketorganisatie Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Leiden Openingstijden loket 6,4 6,8 6,9 Vindbaarheid loket 6,2 6,3 6,5 G31 Openingstijden loket 6,4 6,6 6,8 Vindbaarheid loket 6,2 6,4 6,5 20 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

21 4.2 Communicatie Tabel 4.3 Rapportcijfers ondernemers over gemeentelijke informatie en communicatie Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Leiden Contactmogelijkheden ambtenaren 5,9 5,7 6,3 Telefonische bereikbaarheid 5,8 5,9 6,1 Contactmogelijkheden bestuurders 5,5 5,3 5,9 Informatie over beleid/regelgeving 5,9 5,7 5,9 Duidelijkheid beleid/regelgeving 5,8 5,5 5,9 G31 Contactmogelijkheden ambtenaren 5,9 6,0 6,2 Telefonische bereikbaarheid 5,8 6,0 6,1 Contactmogelijkheden bestuurders 5,5 5,5 5,8 Informatie over beleid/regelgeving 5,8 5,9 6,0 Duidelijkheid beleid/regelgeving 5,6 5,7 6,0 4.3 Vergunningen Ondanks de omvangrijke steekproef en de aanvulling hierop met ondernemers die vergunningen hebben aangevraagd, is de respons in sommige steden op deze vragen beperkt. Daarom hanteren we het volgende uitgangspunt: Indien het aantal respondenten 20 of meer betreft (n 20) kan het rapportcijfer als redelijk betrouwbaar beschouwd worden. Indien het aantal respondenten kleiner is dan 20 (n<20), dan kan het cijfer als niet representatief worden beschouwd. Tabel 4.4 Algemene cijfers vergunningen Nulmeting Eindmeting Leiden(n=36) Onderlinge afstemming - 4,9 Externe communicatie bij vergunningaanvragen - 5,3 Rapportcijfer tijdsduur vergunningverlening - 5,3 Rapportcijfer tijdsinzet vergunningverlening - 5,9 G31 (n=1035) Onderlinge afstemming - 5,3 Externe communicatie bij vergunningaanvragen - 5,7 Rapportcijfer tijdsduur vergunningverlening - 6,0 Rapportcijfer tijdsinzet vergunningverlening - 5,8 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 21

22 Tabel 4.5 Rapportcijfers bouwvergunning Nulmeting Eindmeting Rapportcijfer afhandelingsduur - 2,4 (n=9) Afhandelingsduur in weken - 43 (n=9) Rapportcijfer tijdsinzet - 4,8 (n=9) Tijdsinzet in uren - 15 (n=7) Percentage lege te hoog - 71% (n=7) Tabel 4.6 Rapportcijfer milieuvergunning Nulmeting Eindmeting Rapportcijfer afhandelingsduur - 7,0 (n=2) Afhandelingsduur in weken - 6 (n=2) Rapportcijfer tijdsinzet - 8,5 (n=2) Tijdsinzet in uren - 5 (n=2) Tabel 4.7 Rapportcijfers parkeervergunning Nulmeting Eindmeting Rapportcijfer afhandelingsduur - 7,9 (n=5) Afhandelingsduur in werkdagen - 2 (n=5) Rapportcijfer tijdsinzet - 6,5 (n=6) Tijdsinzet in uren - 4 (n=6) Percentage lege te hoog - 29% (n=6) 22 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

23 4.4 Aanpak strijdige regelgeving Tabel 4.8 Oordeel ondernemers over de mate waarin vooraf helderheid bestond over bouwvoorschriften, milieuvereisten, brandveiligheid, ARBO en voedselveiligheid Nulmeting Bouwvoorschriften Milieuvereisten Brandveiligheid ARBO Voedselveiligheid Leiden 5,5 5,7 5,9 5,9 6,1 Gemiddelde G31 5,7 5,8 6,1 6,1 6,2 Tussenmeting Bouwvoorschriften Milieuvereisten Brandveiligheid ARBO Voedselveiligheid Leiden 6,3 6,6 6,5 6,3 6,4 Gemiddelde G31 6,2 6,3 6,5 6,6 6,9 Eindmeting Bouwvoorschriften Milieuvereisten Brandveiligheid ARBO Voedselveiligheid Leiden 5,5 6,7 6,8 6,9 6,2 Gemiddelde G31 6,3 7,0 6,9 6,8 6,7 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 23

24 5 Ondernemerschap 5.1 Startersbeleid Tabel 5.1 Rapportcijfers ondernemers over startersbeleid Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Leiden 5,9 5,9 6,5 G31 6,0 6,2 6,5 Tabel 5.2 Rapportcijfer startersbeleid naar startjaar Nulmeting Tussenmeting Eindmeting 1949 of eerder 5,4 (n=9) 6,5 (n=8) 6,4 (n=4) 1950 tot en met ,9 (n=11) 6,3 (n=21) 7,1 (n=5) 1980 tot en met ,0 (n=11) 6,0 (n=22) 5,7 (n=6) 1990 tot en met ,3 (n=17) 6,2 (n=14) 6,5 (n=8) 1995 tot en met ,8 (n=25) 6,0 (n=28) 6,5 (n=6) 2000 tot en met ,9 (n=21) 5,6 (n=34) 5,8 (n=9) 2005 tot en met ,8 (n=21) 5.2 Arbeidsmarktbeleid Tabel 5.3 Rapportcijfer ondernemers over arbeidsmarktbeleid Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Leiden 6,0 6,1 6,4 G31 6,1 6,4 6,5 24 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

25 Figuur 5.1 Percentage bedrijven met problemen bij het vervullen van vacatures Nee Ja 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Gemiddelde G31 Leiden Figuur 5.2 Problemen bij het vervullen van vacatures per soort functie en functieniveau (meerdere antwoorden mogelijk) Hoog functieniveau Midden functieniveau Laag functieniveau Uitvoerend of technisch Financieel of administratief Verkoop IT/ automatisering Leidinggeven/ management Overig 0% 20% 40% 60% 80% 100% Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 25

26 6 Acquisitie- en promotiebeleid Tabel 6.1 Rapportcijfers ondernemers over acquisitie- en promotiebeleid Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Leiden 5,7 6,2 6,1 G31 5,9 6,2 6,2 Tabel 6.2 Rapportcijfer acquisitie- en promotiebeleid naar nationaliteit bedrijf Volledig nationaal bedrijf (alleen actief in Nederland) Nationaal bedrijf met buitenlandse nevenvestigingen Internationaal bedrijf met hoofdkantoor in het buitenland Internationaal bedrijf met hoofdkantoor in Nederland Nulmeting Tussenmeting Eindmeting 5,8 (n=104) 6,3 (n=65) 6,0 (n=73) 7,0 (n=1) 5,9 (n=9) 7,0 (n=1) 4,1 (n=4) 6,4 (n=2) 6,5 (n=6) - - 6,0 (n=80) 26 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

27 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 27

28 7 Ruimte, infrastructuur en veiligheid 7.1 Ruimtelijk beleid Tabel 7.1 Rapportcijfers ondernemers over ruimtelijk beleid Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Leiden Beschikbaarheid bedrijfslocaties 6,3 6,2 6,2 Beleid ontwikkeling/herstructurering bedrijfslocaties 5,7 5,8 5,8 Bewegwijzering 6,4 6,8 6,8 Ontsluiting 6,4 6,5 6,7 Staat openbare ruimte 6,6 6,6 6,8 Veiligheid 6,5 6,5 6,9 G31 Beschikbaarheid bedrijfslocaties 6,5 6,5 6,7 Beleid ontwikkeling/herstructurering bedrijfslocaties 6,0 6,3 6,3 Bewegwijzering 6,5 6,8 6,9 Ontsluiting 6,8 6,9 7,0 Staat openbare ruimte 6,7 6,9 6,9 Veiligheid 6,4 6,7 6,8 Figuur 7.1 Percentage ondernemers dat op dit moment voldoende ruimte heeft voor bedrijf ja nee 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Gemiddelde G31 Leiden 28 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

29 Tabel 7.2 Oordeel beschikbaarheid bedrijfslocaties naar vestigingslocatie Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Op een centrumlocatie 6,1 (n=45) 6,0 (n=27) 5,8 (n=24) In een woonwijk 6,5 (n=47) 6,0 (n=28) 6,7 (n=35) Aan de rand van het centrum - - 5,8 (n=13) Op een bedrijventerreinlocatie 6,5 (n=19) 6,7 (n=20) 6,0 (n=20) In een bedrijfspand - - 5,6 (n=8) Buitengebied /buiten de bebouwde kom - 5,5 (n=4) 6,5 (n=3) B-locatie - - 6,0 (n=1) Elders 5,0 (n=2) 6,0 (n=26) 5,8 (n=2) 7.2 Bereikbaarheid en parkeren Tabel 7.3 Rapportcijfers ondernemers over bereikbaarheid en parkeren Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Leiden Bereikbaarheid per auto 6,3 6,5 6,9 Bereikbaarheid per OV 6,7 6,9 7,1 Parkeermogelijkheden 5,4 5,8 6,1 G31 Bereikbaarheid per auto 6,9 7,2 7,3 Bereikbaarheid per OV 6,7 6,7 7,0 Parkeermogelijkheden 6,2 6,5 6,5 Tabel 7.4 Oordeel parkeermogelijkheid naar vestigingslocatie Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Op een centrumlocatie 4,7 (n=55) 5,7 (n=34) 4,9 (n=37) In een woonwijk 5,4 (n=69) 5,8 (n=43) 6,8 (n=61) Aan de rand van het centrum - - 4,7 (n=17) Op een bedrijventerreinlocatie 6,8 (n=23) 6,2 (n=29) 6,3 (n=21) In een bedrijfspand - - 6,5 (n=10) Buitengebied/ buiten de bebouwde kom 6,0 (n=1) 7,0 (n=6) 6,8 (n=4) B-locatie - - 5,0 (n=2) Elders 7,5 (n=2) 5,4 (n=32) 4,5 (n=2) Tabel 7.5 Oordeel bereikbaarheid per auto naar vestigingslocatie Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Op een centrumlocatie 5,7 (n=55) 5,9 (n=35) 5,3 (n=37) In een woonwijk 6,6 (n=68) 6,7 (n=45) 7,7 (n=62) Aan de rand van het centrum - - 6,3 (n=17) Op een bedrijventerreinlocatie 6,9 (n=23) 6,5 (n=29) 7,2 (n=22) In een bedrijfspand - - 6,6 (n=10) Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 29

30 Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Buitengebied/ buiten de bebouwde kom 4,0 (n=1) 7,8 (n=6) 6,7 (n=4) Op een B-locatie - - 6,5 (n=2) Elders 6,0 (n=2) 6,5 (n=33) 6,5 (n=2) Tabel 7.6 Oordeel bereikbaarheid per OV naar vestigingslocatie Nulmeting Tussenmeting Eindmeting Op een centrumlocatie 6,8 (n=53) 7,2 (n=34) 7,1 (n=37) In een woonwijk 6,7 (n=67) 7,1 (n=44) 7,5 (n=61) Aan de rand van het centrum - - 6,2 (n=17) Op een bedrijventerreinlocatie 6,5 (n=21) 6,6 (n=27) 6,8 (n=22) In een bedrijfspand - - 7,1 (n=9) Buitengebied/ buiten de bebouwde kom 6,0 (n=1) 6,6 (n=6) 7,2 (n=4) Op een B-locatie - - 6,0 (n=2) Elders 5,5 (n=2) 6,7 (n=33) 6,0 (n=2) 7.3 Veiligheid Figuur 7.2 Aangiftebereidheid ondernemers Ja, altijd Ja, soms Nee 0% 20% 40% 60% 80% 100% Leiden Gemiddelde G31 30 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

31 Figuur 7.3 Redenen waarom ondernemers geen aangifte doen Het kost me teveel tijd Het levert niets op Ik kan geen moment weg uit mijn bedrijf Anders 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Leiden Gemiddelde G31 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 31

32 Bijlage 1 Achtergrondkenmerken Omvang steekproef eindmeting Tabel b.0.1 Verdeling respons naar sector Aantal % Land- en tuinbouw, visserij (inclusief hoveniers) 0 0% Industrie (inclusief grafische industrie) 7 4% Bouwnijverheid (inclusief installatiebedrijven) 14 9% Groothandel 5 3% Detailhandel en reparatie van consumentenartikelen 28 17% Horeca 16 10% Vervoer, opslag en communicatie (inclusief reisbureaus) 1 1% Financiële dienstverlening 5 3% Zakelijke dienstverlening, verhuur/handel onroerend goed, verhuur roerende zaken 74 45% Overige dienstverlening (kappers, schoonheidsspecialist, etc) 13 8% Totaal % Tabel b.0.2 Verdeling respons naar vestigingslocatie Aantal % Op een centrumlocatie 37 23% Op een bedrijventerreinlocatie 22 13% Aan huis 66 40% In een bedrijfspand 11 7% Aan de rand van het centrum 17 10% Buitengebied/buiten bebouwde kom 4 2% Elders 2 1% Onbekend 4 2% Totaal % Tabel b.0.3 Internationaal of nationaal bedrijf Aantal % Volledig nationaal bedrijf (alleen actief in Nederland) % Nationaal bedrijf met buitenlandse nevenvestigingen 3 2% Internationaal bedrijf met hoofdkantoor in het buitenland 3 2% Internationaal bedrijf met hoofdkantoor in Nederland 14 9% Onbekend - - Totaal % 32 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

33 Tabel b.0.4 Startjaar bedrijf Aantal % 1949 of eerder 11 7% 1950 tot en met % 1980 tot en met % 1990 tot en met % 1995 tot en met % 2000 tot en met % 2005 tot en met % Weet niet/geen mening 0% 0% Totaal % Tabel b.0.5 Verdeling respons naar aantal arbeidsplaatsen Aantal % Minder dan % Tussen de 50 en % Tussen de 100 en % Meer dan % Totaal % Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 33

34 34 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

35 Achtergronddata bij figuren Tabel b.0.6 Belangrijkste elementen bij beoordelen ondernemingsklimaat 4 Element Leiden G31 Bestuurlijke organisatie economisch beleid 11% 11% Dienstverlening en vergunningverlening 9% 10% Communicatie door de gemeente 12% 14% Ruimtelijk beleid 8% 10% Verkeersbeleid en parkeren 23% 14% Bedrijvenacquisitiebeleid 2% 3% Startersbeleid 6% 5% Arbeidsmarktbeleid 3% 4% Veiligheid 6% 8% Aanbod publieke diensten (zorg, welzijn, onderwijs etc.) 3% 3% Beleid betreffende de economische crisis 2% 4% Anders 17% 15% Totaal 100% 100% Tabel b.0.7 Toe- of afname aandacht ondernemingsklimaat gedurende laatste 2 jaar Leiden G31 Toegenomen 21% 23% Gelijk gebleven 40% 41% Afgenomen 7% 8% Weet niet/geen mening 31% 28% Totaal 100% 100% Tabel b.0.8 Percentage bedrijven met problemen bij het vervullen van vacatures Leiden G31 Ja 8% 9% Nee 93% 92% Weet niet - - Totaal 100% 100% Tabel b.0.9 Problemen bij het vervullen van vacatures per soort functie en functieniveau (meerdere antwoorden mogelijk) Uitvoerend/ Financieel/ Verkoop IT/automatiseringeven/ Leiding- Overig Technisch administratief management Laag functieniveau 80% 0% 20% 0% 0% 0% Midden functieniveau 43% 0% 43% 0% 14% 0% Hoog functieniveau 0% 0% 17% 33% 50% 17% 4 De ondernemers is gevraagd de twee voor hen belangrijkste elementen te noemen Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 35

36 Tabel b.0.10 Aangiftebereidheid ondernemers Ja, altijd Ja, soms Nee Weet niet/ geen antwoord Leiden 92% 4% 4% - Gemiddelde G31 90% 7% 4% - Tabel b.0.11 Redenen waarom ondernemers geen aangifte doen Het kost me teveel Het levert niets op Ik kan geen Anders tijd moment weg uit mijn bedrijf Leiden 27% 60% 0% 13% Gemiddelde G31 23% 50% 0% 27% Tabel b.0.12 Percentage ondernemers dat op dit moment voldoende ruimte heeft voor bedrijf Leiden G31 Ja 88% 89% Nee 12% 11% Weet niet - - Totaal 88% 89% 36 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

37 Bijlage 2 Statistische verantwoording Voor de telefonische enquête onder ondernemers is binnen elke gemeente een aselecte steekproef van bedrijven getrokken. Omdat elke steekproef gevoelig is voor toevallige fluctuaties bestaat het gevaar voor vertekening van de resultaten. Dit geldt met name voor onder- of oververtegenwoordiging van bepaalde branches per gemeente in de steekproef. Deze kan ook optreden als gevolg van selectieve non-respons. Om die reden is besloten om per gemeente, zoals reeds eerder is gebeurd bij de nul- en de tussenmeting, de steekproeven te herwegen naar brancheverdeling in de betreffende gemeente. Hierbij is gebruik gemaakt van de populatiegegevens van de Kamer van Koophandel per gemeente over 6 branches (zie tabel). Elke ondernemer krijgt dan een weegfactor behorend bij een branche. Deze weegfactor voor ondernemer i is (per gemeente) gelijk aan: w ih N n h h waarbij N h staat voor de populatieomvang in branche h en n h voor de netto steekproefomvang. In de volgende tabel is de berekening van de weegfactor voor de gemeente Leiden opgenomen. Tabel 0.1 Populatie en steekproef in Leiden Populatie- Percentage Steekproef- Percentage Weegfactor omvang omvang Branche netto Landbouw 20 0% 0 0% 0,0 Industrie 196 4% 7 4% 28,0 Handel, bouw en vervoer % 20 12% 42,5 Horeca en detailhandel % 44 27% 21,6 (Zakelijke) dienstverlening % 79 48% 30,4 Overige 288 6% 13 8% 22,2 Totaal % % Uit de tabel blijkt dat de verdeling van de ondernemers over de branches in de steekproef afwijkt van die in de populatie. Met name horeca en detailhandel zijn in de steekproef oververtegenwoordigd, terwijl handel, bouw en vervoer en (zakelijke) dienstverlening zijn ondervertegenwoordigd. Door weging wordt hiervoor gecorrigeerd. Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 37

38 Deze weegfactor is onder andere gebruikt om per gemeente de gemiddelde rapportcijfers te bepalen 5. Het gemiddelde rapportcijfer voor een gemeente is dan het gewogen gemiddelde van het gemiddelde rapportcijfer per branche: r 6 h 1 N N h rh Omdat we te maken hebben met een steekproef heeft dit gemiddelde een bepaalde betrouwbaarheid. Deze wordt uitgedrukt in de steekproefvariantie. In het geval van een gestratificeerde steekproef (of bij benadering voor een herwogen steekproef) is deze variantie 6 : v ( r) 1 N 6 N 2 h ( N h nh ) h 1 s n 2 h h waarbij s h staat voor de standaarddeviatie in het rapportcijfer in branche h. Voor de 90%- marge geldt dan: m( r) 1,64* v( r) De werkelijke waarde ligt dan met 90% zekerheid tussen r m(r) en r m(r). In het onderzoek wordt een vergelijking gemaakt tussen het gemiddelde in de nul- en de eindmeting 7. Het verschil tussen twee gemiddelden is statistisch significant als de marge op het verschil kleiner is dan het verschil zelf: m( r r r 1 r0 ) 1 0 Omdat het twee onafhankelijke steekproeven betreft geldt voor de marge op het verschil: m( r1 r0 ) 1,64* v( r1 ) v( r0 ) Voor elke combinatie van rapportcijfers van nul- en eindmeting is deze marge bepaald en vervolgens is bekeken welke marges kleiner zijn dan de verschillen zelf. Waar dit het geval is, is sprake van een significante verandering tussen nul- en eindmeting. Dat wil zeggen dat de hypothese verworpen wordt dat er in de populatie geen verandering heeft plaatsgevonden Voor deze berekening is gebruik gemaakt van de analysetechniek SPSS Explore. Zie Cochran, Sampling Techniques, John Wiley & Sons, 1977, p.95. De vergelijking tussen nul- en eindmeting is gemaakt met behulp van de analysetechniek SPSS Compare Means, Independent-Samples T Test. 38 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat

39 Statistisch significante verbeteringen en verslechteringen van een rapportcijfer ten opzichte van de nulmeting worden in de navolgende tabellen aangegeven door een opwaartse respectievelijk neerwaartse pijl. Voor de duidelijkheid zij opgemerkt dat het mogelijk is dat wanneer twee gemeenten op een zelfde element van het ondernemingsklimaat in beide metingen exact dezelfde rapportcijfers scoren, in de ene gemeente wel en in de andere geen sprake is van een significante verandering. Zoals hierboven is aangegeven gaat het om gemiddelde rapportcijfers. Het al dan niet statistisch significant zijn van een verschil tussen twee gemiddelde cijfers wordt niet alleen bepaald door de grootte van dit verschil, maar ook door de variatie in de aan het gemiddelde ten grondslag liggende individuele rapportcijfers. Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat 39