pagina 3 pagina 4 pagina 8 Anders dan leren fietsen Het onderste uit de kan Wat is excellentie? nummer 8 maart 2012

Transcriptie

1 8 pagina 3 pagina 4 pagina 8 Wat is excellentie? Het onderste uit de kan Anders dan leren fietsen nummer 8 maart 2012

2 ] Vooraf *Column ]Uitdrukkingsvaardigheden 2 Om je heen zie je soms bijzondere dingen die je in geen studie kunt aantreffen. Zo ken ik gezinnen waar echt nauwelijks Nederlands wordt gesproken, maar tegelijkertijd het Onder de Nederlandse beroepsbevolking is een groot aantal personen relatief vaardig. 3 Nederlands de voertaal is. De ouders van middelbare leeftijd wonen en werken hier al heel lange tijd, maar willen en kunnen Het Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ecbo) en zijn voorgangers zijn al lang betrokken bij het meten van de kern- of basisvaardigheden van de volwassen bevolking. De eerste keer in 1994 (IALS), de tweede keer in 2008 (ALL) en op dit moment voor de derde keer (PIAAC). 1 Wat zijn die kernvaardigheden en waarom is het belangrijk om te weten hoe goed mensen die vaardigheden beheersen? De kernvaardigheden waar het hier om gaat zijn geletterdheid (lijkt op, maar is breder dan leesvaardigheid), gecijferdheid (lijkt op, maar is breder dan rekenvaardigheid) en de vaardigheid om problemen op te lossen. Hoe goed iemand die vaardigheden beheerst, heeft grote economische en sociale gevolgen. Werk, inkomen, sociale status, maar ook gezondheid zijn mede afhankelijk van hoe goed je deze vaardigheden beheerst. Dat geldt voor individuen, voor groepen, maar ook voor landen. Een land met een slimme bevolking is beter toegerust voor de economische concurrentiestrijd. Een van de resultaten van deze onderzoeken dat veel aandacht heeft getrokken, is het grote aantal mensen dat moeite heeft met lezen en schrijven, de zogenaamde laaggeletterden. Het gaat om ruim één miljoen mensen tussen de 16 en 65 jaar. We willen graag meer weten van deze groep: wat voor mensen zijn het, ervaren zij laaggeletterdheid echt als een probleem, kun je ze daarbij helpen en zo ja, op welke manier? Omgekeerd zijn we ook geïnteresseerd in de groep die deze vaardigheden heel goed beheerst; de excellenten. We vermoeden dat juist deze groep belangrijk is voor economische innovatie en groei. Beide groepen, laaggeletterden en excellenten zijn belangrijke doelgroepen voor het beleid, maar beleid is ook het maken van keuzes. Laaggeletterden of excellenten en daarbinnen de zeer laaggeletterden en de zeer excellenten of eerder de omvangrijkere groepen daar vlakbij: de laaggeletterden die al wat kunnen of de excellenten die niet tot de absolute top behoren. Geen van deze keuzes is vrijblijvend. In het voorjaar van 2012 verschijnt de eindrapportage van het ALL-onderzoek: Kernvaardigheden in Nederland: Resultaten van de Adult Literacy and Life Skills Survey (ALL), auteurs Willem Houtkoop, Jim Allen, Marieke Buisman, Didier Fouarge en Rolf van der Velden. Naast aandacht voor excellentie en laaggeletterdheid, vergelijken de auteurs Nederland met andere landen en komen de economische opbrengsten van kernvaardigheden, de slijtage van kernvaardigheden tijdens de levensloop en de relatie tussen ict en kernvaardigheden in het rapport aan de orde. De publicatie is tot stand gekomen in samenwerking met het ROA (Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt, Universiteit Maastricht) en is te downloaden via 1 IALS: International Adult Literacy Survey; ALL: Adult Literacy and Life Skills Survey; PIAAC: Programme for the International Assessment of Adult Competencies. zich niet of nauwelijks uitdrukken in woord en geschrift. Hun opgroeiende en schoolgaande kinderen zijn hen op alle fronten de baas als het er op aan komt. Onderhandelingen over hoe laat en hoe veel worden door de oudste kinderen eenvoudig in het Nederlands beslecht. De ouders zitten er letterlijk bij en kijken ernaar. In één huishouden scoren deze gezinsleden derhalve laag én hoog op de ladder van basisvaardigheden. In opvoedkundige termen waarschijnlijk een redelijk rampzalige situatie, maar vanuit het perspectief van emancipatie een prachtig resultaat. Dit blijkt ook uit De sociale staat van Nederland, de periodieke barometer van het Sociaal en Cultureel Planbureau. De tweede generatie allochtone leerlingen doet het op school behoorlijk goed, zeker als je in aanmerking neemt dat hun ouders niet laaggeschoold, maar feitelijk ongeschoold zijn. Wat is excellentie? Excellenten zijn die mensen die over een zeer hoog niveau van kennis en vaardigheden beschikken. Dit stelt ze bijvoorbeeld in staat om gebruik te maken van complexe informatiebronnen en om te gaan met abstracte ideeën en begrippen. De interesse in excellentie is in Nederland de afgelopen jaren toegenomen. De Nederlandse ambitie om tot de top 5 van mondiale kenniseconomieën te behoren heeft hieraan bijgedragen: kan het niveau van kennis en vaardigheden van de Nederlandse beroepsbevolking zich meten met dat Het helpt op deze wijze na te denken over het ecbo-rapport over kernvaardigheden. Aan de onderkant van de Nederlandse beroepsbevolking zijn er (veel te) veel laaggeletterden. Gelukkig is binnen deze groep een groot aantal personen relatief vaardig. Ook laat het rapport zien dat de spreiding van vaardigheden in Nederland veel geringer is dan in Angelsaksische landen. Een constant patroon door de tijd heen. Scholing is natuurlijk de belangrijkste preventie tegen lage vaardigheden. Het rapport laat in het midden of curatief beleid helpt. Maar de auteurs zijn ook optimistisch, met name over ict-gebruik. Laaggeletterden maken veel gebruik van computers, een mooi aanknopingspunt om thuis en op het werk veel te leren. Marc van der Meer Directeur Expertisecentrum Beroepsonderwijs van andere landen? Internationaal scoren Nederlandse volwassenen goed op excellentie voor gecijferdheid (rekenvaardigheid) en probleemoplossend vermogen, en beduidend minder goed op excellentie voor geletterdheid (taalvaardigheid). Ongeveer 15% van de 16- tot 65-jarigen in Nederland behoort tot de excellente groep. Excellenten zijn vaker jong, hoger opgeleid en autochtoon of tweedegeneratieallochtoon. Vrouwen blijven met name achter in excellentie op gecijferdheid.

3 ]In gesprek met Debby Lanser van het Centraal Planbureau Het onderste uit de kan 4 Excelleren, uitblinken. Voor de meeste dat is vooral te zien bij de best presterende leerlingen in andere landen. Dat pakt goed uit voor de zogenaamde subtop- 5 mensen woorden met een aangename, positieve klank. Op de buis buitelen de talentenshows over elkaar heen. Mensen zijn goed in de gekste dingen. Maar als het gaat om plezier in leren of heel goed zijn in leren, dan gelden er bij jongeren andere beelden. En wordt excelleren al gauw verbonden met niet cool. Waarom zou je ook hogere cijfers halen of beter je best doen, zegt Paul Schnabel in het openingsfilmpje van een recente conferentie 1 over excellentie in het voortgezet onderwijs. Strategisch gezien leveren Nederland. Waar moet je dan ongeveer aan denken? Het verschil tussen het beste land met zijn beste leerlingen versus Nederland is ongeveer gelijk aan het verschil in Cito-punten tussen een havo- en een vwo-advies. Een aanzienlijk verschil dus!, zegt Lanser. Criticasters werpen tegen dat Nederland het goed doet, maar dat Aziatische landen het beter zijn gaan doen. Lanser nuanceert: Voor de zwakker presterende leerlingen doen we het prima. Voor de middengroep ook, hoewel we wel iets aan het wegzakken zijn. Vooral bij de koplopers blijven we achter. Bij de top 5 zitten twee Aziatische landen: Korea en Japan. Finland en Canada doen het ook heel goed. Er komen inderdaad wel meer goed presterende Aziatische landen bij. Maar de trend blijft hetzelfde als je Nederland vergelijkt met de OESO-landen. De prestaties van Nederlandse leerlingen op internationale leerlingen, leerlingen die tegen de 10% best presterende leerlingen aanzitten, zegt Lanser. Terwijl leerlingen aan de onderkant niet profiteren van vroege selectie, doen de toppers dat wel: vroege selectie zorgt bij hen voor een betere prestatie gedurende de hele onderwijsloopbaan. Een afdoende verklaring voor die uitkomst heeft Lanser niet. Wel noemt ze een aantal indicaties: het kan zitten in de leerkracht, die in een homogene groep zijn kennis en aandacht minder verspreid hoeft in te zetten en daardoor beter kan afstemmen op het gemiddeld hogere niveau van de leerlingen. Maar als dat aan de bovenkant geldt, zou je dat ook aan de onderkant verwachten. Het kan ook zo zijn, dat er sprake is van zogenaamde peer-effecten : leerlingen met minder goede prestaties kunnen zich optrekken aan betere leerlingen, terwijl de minder presterende vwo ers daar niet zoveel gelegenheid toe hebben, omdat ze immers zelf al tot de beste leerlingen van de klas horen. Vroege selectie heeft een negatief effect op de vervolg- hogere punten je geen toegang op tot betere universiteiten, bijvoorbeeld. Toch prijkt de laatste jaren de term Aziatische landen Hoe staan we er eigenlijk voor in Nederland ten opzichte van andere landen als het gaat om de prestaties van scholieren in het basis- en voortgezet onderwijs? Dat lijkt onderwijstoetsen worden vastgesteld aan de hand van PISA (onderzoek onder 15-jarigen naar lezen, wiskunde en natuurwetenschappen) en TIMSS (onderzoek onder 9-jarigen naar natuurwetenschappen en wiskunde) en PIRLS (onderzoek onder loopbanen van leerlingen met een vmbo-advies. Maar (sub)- toppers hebben geen baat bij het naar achteren schuiven van het selectiemoment, sterker nog: hun achterstand zou verder toenemen. Voor havisten maakt het selectiemoment niet uit. excellentie op de kwaliteitsagenda van iedere onderwijssector. Er worden beleidsplannen opgesteld en bestuursakkoorden afgesloten waarin het draait om excelleren. Dat is nieuw voor Nederland, dat toch een flinke reputatie heeft opgebouwd als het gaat om aandacht voor onderwijsachterstanden. En waar eigenlijk best nog vaak het maaiveld als norm geldt. Moet het roer om? En waarom is dat eigenlijk? niet zo n moeilijke vraag. Toch, met exact dezelfde cijfers in handen, roept de een dat het wel meevalt, terwijl de ander vindt dat ernstige bezorgdheid op z n plaats is. Reden temeer om eens precies uit te zoeken hoe het zit. In gesprek met Debby Lanser, programmaleider Onderwijs binnen de sector Arbeid & Onderwijs van het Centraal Planbureau (CPB). Onze toppers blijven aanzienlijk achter, zegt Lanser, en dan hebben we het echt niet over een miniem verschil. Ze licht toe: Gemiddeld zijn de prestaties in het basis- en voortgezet onderwijs zowel relatief als absoluut aan het dalen. Relatief betekent dat we vergeleken met andere landen wat betreft positie in de rangorde terugvallen. We staan dus lager op de lijst. In absolute zin betekent het, dat ons niveau daalt. Het beste land heeft in de tijd qua 9-jarigen naar lezen). Voor volwassenen wordt het vaardigheidsniveau bepaald aan de hand van ALL, IALS en PIAAC. Peer-effecten Juist in het basisonderwijs doen de beste Nederlandse leerlingen het vergeleken met andere landen minder goed, vervolgt Lanser. De leesvaardigheid in het basisonderwijs blijft achter. Datzelfde geldt voor wiskunde in het voortgezet onderwijs. Nederlandse slimmeriken horen internationaal bij de matige middenmoot. Bij de overgang naar het voortgezet onderwijs zie je dat de onderste groep het nog steeds goed doet. De toppers worden door het systeem weer wat naar boven getrokken. Het selectiemoment in Nederland ligt bij de over- In de studie Nederlandse onderwijsprestaties in perspectief uit 2011 heeft het CPB voor het eerst ook de uitkomsten voor het basisonderwijs geanalyseerd. De prestaties in het basisonderwijs verrasten de onderzoekers. Daar wordt immers de basis voor de schoolse loopbaan van kinderen gelegd en leren ze lezen en rekenen. Het basisonderwijs zet twee uur gemiddeld per dag in op die vaardigheden en dat is zeker ook afgezet tegen wat er internationaal gebeurt erg weinig. Maar of dat de oorzaak is van de achteruitgang, is niet hard te maken. Zo is het aantal uren de afgelopen jaren nauwelijks veranderd. Dàt er een relatie bestaat tussen het aantal uren onderwijs en prestaties is wel bekend, in ieder geval in het vo: een uur meer onderwijs in wiskunde per week 1 Conferentie Excellentie, Bèta Excellent, 2/2/2012, score een steeds grotere voorspong op ons gekregen. En gang naar het vo, op 12-jarige leeftijd. Dat is eerder dan in leidt tot 7 punten meer bij de betreffende PISA-toetsen.

4 6 Vliegwielwerking Het verschil tussen de uitblinkers in Nederland en die in het buitenland is dus groot. Waarom is dat eigenlijk erg? Economische groei hangt onder andere samen met het aantal jaren onderwijs dat iemand gevolgd heeft en de kwaliteit ervan, zegt Lanser. Een goed opgeleide beroepsbevolking is belangrijk voor de economie en welvaart. Oftewel, als de beroepsbevolking gemiddeld wat slimmer wordt, dan profiteert iedereen daarvan. Maar dat kun je op verschillende manieren bereiken. Moet je nou inzetten op de toppers of op de achterblijvers? Die vraag blijft lastig te beantwoorden. Hoger opgeleiden delen in hun werk kennis met lager opgeleiden en daar veel meer gericht op de best presterende leerlingen dan op de onderkant. De middelenverdeling is ook anders. Waarmee niet gezegd is dat meer geld per definitie helpt, zegt Lanser. Het recente rapport van het SCP 2 deed heel wat stof opwaaien. Het is lastig om een relatie te leggen tussen middelen per leerling en de prestaties. Er kan sprake zijn van inefficiënt beleid of van juist zeer effectieve maatregelen, die relatief weinig kosten, et cetera. Omdat die relatie nu nog moeilijk aantoonbaar is, is de boodschap dat méér geld niet automatisch of zonder meer tot betere onderwijs (prestaties) leidt, wel te verdedigen. 7 profiteren ze allebei van. Dat heeft dan een soort vliegwielwerking, de zogenaamde kennis spillovers. Mensen leren van de kennis van anderen. Of dat vliegwieleffect ook verandert met het aantal jaren onderwijs dat iemand heeft genoten, is moeilijker vast te stellen. Als je kijkt naar de ene kant van het spectrum, laaggeletterdheid, dan kan je laten zien dat een individu last heeft van het ontbreken van bepaalde vaardigheden. Hoe zit dat bij het excellentievraagstuk? In feite gaat het dan om onderbenutting van talent. Voor het individu geldt: naarmate je hoger opgeleid bent, krijg je een hoger loon. Je hebt net als aan de onderkant zelf baat bij meer onderwijs. Wat geldt voor maatschappelijke kosten bij laaggeletterdheid, geldt omgekeerd ook als winst van een hoogopgeleide bevolking: minder criminaliteit, minder aanspraak op zorg, meer kansen op werk, et cetera. De helft van de Nederlandse jongeren van 12 tot 25 jaar wil af van de zesjescultuur op school, zo laat het onderzoek Excellentiemodel, jongeren over uitblinken van Youngworks (2011) zien. Voor de andere helft is uitblinken een ver-vanmijn-bedshow. Een kwart van de jongeren vindt de schoolvakken uitdagend. Een derde zegt aangemoedigd te worden door zijn/haar omgeving om uit te blinken. Succesvolle mensen uit het bedrijfsleven worden het meest aangedragen als voorbeelden van uitblinkers. Op de conferentie Excellentie voerden scholen aan dat leerlingen in de onderbouw goed te porren zijn voor projecten en activiteiten die meer uit de leerling halen. In de bovenbouw zijn leerlingen (maar ook leraren) vaak sterker gericht op de (examen)vakken die ze al moeten doen, op hobby s als musiceren en op bijbaantjes. Talentontwikkeling Excellentie staat in Nederland nu wel op de kaart. Na de actieplannen Beter presteren en Leraar 2020 heeft de minister bestuursakkoorden afgesloten met de PO-Raad en de VOraad, waarin beleidsdoelen en indicatoren zijn benoemd voor de komende jaren. Veel scholen omarmen het thema excellentie en bedenken activiteiten en plannen om het thema gestalte te geven. Soms omdat ze de gelegenheid grijpen om nu eens iets voor hun beste leerlingen te organiseren: uitwisseling met vervolgonderwijs, topklassen, et cetera. Soms ook omdat excellentie of talentontwikkeling stiekem een fijne (pr-)uitstraling naar buiten hebben. Soms omdat ze een specifieke groep leerlingen in huis hebben, die ze niet goed kunnen bedienen, bijvoorbeeld hoogbegaafde leerlingen. Hoe scholen daarbij aankijken tegen excellentie verschilt: er is een groep die de activiteiten richt op de (cognitief) beste leerlingen, de gebleken excellenten, maar de meerderheid streeft ernaar om de talenten van alle leerlingen tot bloei te laten komen. En niet alleen in de schoolse vakken, maar juist talent in bredere zin (sport, cultuur, ondernemerschap, creativiteit, et cetera). Gaat dit ons omhoog helpen op de internationale lijst? Wij houden in Nederland niet van lijstjes, lacht Lanser. De onderzoeken laten in ieder geval zien, dat het het meest rendeert om je op de subtop te richten. Daar is wel degelijk een verbetering te halen, die niet per se ten Nederlandse slimmeriken horen internationaal bij de matige middenmoot. koste hoeft te gaan van de onderkant. Er bestaat vaak het beeld dat de top een soort elitegroepje is. Dat beeld wil Lanser de wereld uithelpen: We hebben het hier over een op de zeven leerlingen in het hele voortgezet en primair onderwijs. Het huidige systeem is er niet op ingericht om leerlingen verder uit te dagen. Leerlingen volgen het systeem in plaats van het systeem de leerling. Wil excellentie een kans krijgen dan moet je af van de gebaande paden. En dan weet je misschien wel waar de start (a) is, maar je weet niet waar je gaat uitkomen (b). Robbert Dijkgraaf illustreert dat in zijn openingslezing tijdens de conferentie Excellentie aan de hand van het voorbeeld van de beroemde componist Leonard Bernstein, die pas op zijn 15e door toeval piano leerde spelen. Toen zijn vader gevraagd werd waarom hij zijn zoon niet veel eerder aan een piano had geholpen, antwoordde de man verbouwereerd: Maar ik wist toch niet dat hij Leonard Bernstein zou worden? Wat maakt het zo lastig om de prestaties aan de bovenkant te verbeteren? Is het de zesjescultuur? Speelt (gebrek aan) aandacht een rol? Lag de focus misschien lang en meer op leerlingen met achterstanden? Als je kijkt naar de Angelsaksische landen is het beeld bijna gekanteld en is de focus Toegevoegde waarde Er komt meer aandacht voor excellentie in het onderwijs, het wordt als probleem onderkend, maar nu nog de stap: hoe pak je het aan? Hoe bevorder je excellentie in het onderwijs? Er zijn meer richtingen mogelijk, zegt Lanser: Om de prestatie omhoog te krijgen is de kwaliteit van de leraar belangrijk. 3 Ook centrale examinering, een objectieve maat, en transparantie over de prestaties van scholen zijn belangrijk. Van centrale examinering gaat een extra prikkel voor scholen uit om hun niveau tot op die standaard te brengen. Prestatiebekostiging heeft een positieve invloed op de toetsscores van leerlingen, ook als je corrigeert voor teaching to the test (vergelijkbaar met leren voor de Cito-toets). In het mbo zijn de randvoorwaarden, door de vergaande differentiatie, moeilijk vast te stellen. Zowel opbrengstgericht werken als excellentie gaat over de vraag: wat is de toegevoegde waarde van de school? Simpel gezegd: je vergelijkt het niveau van een leerling als hij binnenkomt met het uitstroomniveau van de leerling. Over de toegevoegde waarde is op het moment een brede discussie. Misschien is het wel veel moeilijker een leerling van een 5 naar een 6 te brengen dan van een 7 naar een 8. Of is het, als jouw school in een heel goede wijk staat, misschien wel heel moeilijk om als school nog iets toe te voegen. Het CPB pleit voor goede evaluaties van de initiatieven die er zijn of die worden opgezet, om uit te vinden wat werkt. Weten wat werkt is nodig om meer zicht te krijgen en om in de toekomst weloverwogen een keuze te kunnen maken. Dat geldt zeker voor maatregelen op het gebied van excellentie, omdat over de effectiviteit daarvan nog maar relatief weinig bekend is. 2 Kuhry, B. & Kam, F. de (red.) (2012). Waar voor ons belastinggeld? Prijs en kwaliteit van publieke diensten. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 3 In dit verband is Eerst de klas vermeldenswaardig, een programma overgewaaid uit Amerika en Engeland om meer excellente academici voor de klas te krijgen, zie:

5 ] Marlies Olthuis over het herkennen en aanpakken van laaggeletterdheid in bedrijven Anders dan leren fietsen 8 Anderhalf miljoen. Dat was het getal, dat halverwege de jaren negentig bij de publicatie van het IALS 1 -onderzoek niet minder dan een schok teweeg bracht. Anderhalf miljoen mensen tussen 16 en 75 jaar in Nederland, die moeite hebben met lezen en schrijven, met het begrijpen en toepassen van vrij eenvoudige taal- en rekenopdrachten. In de afgelopen pakweg 15 jaar is er veel ondernomen om laaggeletterdheid terug te dringen. Door laaggeletterde volwassenen op te sporen en ze beter te leren lezen en schrijven. Maar ook door te mikken op preventie van laaggeletterdheid, door er van peuterspeelzaal tot pabo aandacht aan te besteden. En hoewel er op vele deelterreinen resultaat geboekt wordt, blijkt de anderhalf miljoen behoorlijk hardnekkig. Ik richt me daarom onder meer op het bezoeken van bedrijven en het organiseren van bijeenkomsten. Olthuis noemt bij wijze van voorbeeld een recente actie samen met de gemeente Den Haag, waar de wethouder een uitnodigingsbrief heeft gestuurd naar bedrijven. De opkomst op de eerste bedrijvendag was heel hoog. Dat krijgt een vervolg in een masterclass. De stichting richt zich vooral op de sectoren industrie en energie, handel en horeca en op de uitzendbureaus binnen de financiële en zakelijke dienstverlening. Instellingen in de sector zorg en welzijn worden via het thema gezondheidszorg benaderd. De groep laaggeletterden bestaat relatief vaak uit vrouwen, laaggeschoolden (lager onderwijs of vbo), ouderen, eerstegeneratieallochtonen (met de kanttekening dat driekwart van de laaggeletterden autochtoon is) en mensen die niet werken. De helft van de laaggeletterden heeft werk. Werkende laaggeletterden zijn vooral te vinden in de zorg- en welzijnssector (25%), industrie en energie (20%) en in de handel en horeca (17%) (bron: Laaggeletterdheid in Nederland, ). buitenwereld te laten zien. En natuurlijk speelt het functioneren op de werkvloer mee. Het kan tot gevaarlijke situaties leiden als iemand de veiligheidsvoorschriften niet goed kan lezen en begrijpen. Vijf tot tien procent van de bedrijfsongevallen komt voort uit een taalprobleem. Laaggeletterden zijn bovendien vaker ziek, vervolgt Olthuis. Stel, je kan de bijsluiter niet goed lezen en je neemt je medicijn drie keer in de ochtend in plaats van drie maal verspreid over de dag. Het vaker ziek zijn kan ook te maken hebben met stress. Marlies noemt een aangrijpend praktijkvoorbeeld van een taalambassadeur 3, een ex-laaggeletterde, die als vrachtwagenchauffeur zijn brood verdiende. Nadat hij heel vaak zakte voor zijn theorie-examen, mocht hij het examen mondeling afleggen en slaagde. In het weekend ging hij met zijn vrouw alvast de route doornemen en soms alvast een keer rijden, om onderweg maar niet voor verrassingen te komen te staan. Met een extra setje droge kleding achterin vanwege de spanning die de onderneming opleverde gevonden kan worden. Maar met één enthousiasteling heb je het bedrijf nog niet mee. Voor het slagen van de aanpak is het juist van belang, dat mensen in verschillende niveaus van directleidinggevenden tot personeelsfunctionarissen tot het management van het bedrijf betrokken zijn en zich gesteund weten. De contactpersoon moet dus zorgen voor draagvlak in de organisatie. Er bestaan vervolgens allerlei methodieken om de laaggeletterden op te sporen. Het is lastig deze groep te herkennen, zegt Olthuis. Het zal je verbazen hoeveel mensen met een mbo-diploma bijvoorbeeld laaggeletterd zijn. Het is iets anders dan leren fietsen. Dat verleer je niet meer. Maar taal- en rekenvaardigheden moeten onderhouden worden. Op de basisschool heeft bijvoorbeeld al een kwart van de schoolverlaters van groep 8 een taalachterstand van 2 jaar. Op het vmbo en in het mbo is praktijk het credo geweest en heeft taal dan niet zo n rol gespeeld. In de huidige situatie met de referentieniveaus en alle aandacht voor taal en rekenen is dat bijna niet meer denkbaar. Om die groep te herkennen is het belangrijk dat een taalambassadeur iemand is waaraan de laaggeletterde zich kan herkennen en spiegelen. Iemand, net als jij en ik, die moeite heeft met lezen en schrijven, dàt werkt en maakt indruk. En zijn ook taalscans om het niveau te testen. Zo is in 2010 samen met FNV een taalscan ontwikkeld. 9 Bijsluiter Speciaal met als doel het terugdringen en voorkomen van laaggeletterdheid is in 2004 de Stichting Lezen & Schrijven opgericht. Marlies Olthuis is sinds de zomer van 2011 als themamanager bedrijven aan de stichting verbonden. Ze was bepaald niet onbekend met het thema, want in haar vorige werk bij de provincie Utrecht lagen onderwerpen als de onderkant van de arbeidsmarkt, de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt en ook laaggeletterdheid op haar bordje. Hoe ziet haar werk bij de stichting eruit? Bekend is dat van de bevolking van 16 tot 65 jaar 1,1 miljoen mensen laaggeletterd zijn. Van die mensen heeft de helft een baan. Bedrijven zijn dus belangrijke vindplaatsen. Hoe vind je bedrijven met laaggeletterden? Dat contact kan lopen via de gemeente, maar ook via een goed voorbeeld, dat andere bedrijven over de streep trekt of via bestaande warme contacten met bedrijven, zegt Olthuis. Grote bedrijven hebben doorgaans wat meer capaciteit in huis om aandacht te besteden aan de thematiek. Het is erg belangrijk om een contactpersoon bij een bedrijf te vinden, die gelóóft in een aanpak van laaggeletterdheid. De motivatie daarvoor varieert van de wens om te investeren in het personeel tot het belangrijk vinden dat een personeelslid thuis kan voorlezen. Ook MVO (maatschappelijk verantwoord ondernemen) stimuleert bedrijven om deel te nemen, en dat ook aan de Bril vergeten Vertrekpunt is dat er een betrokken contact bij het bedrijf 1 IALS: International Adult Literacy Survey. 2 Fouarge, D., Houtkoop, W. & Velden, R. van der (2011). Laaggeletterdheid in Nederland. s-hertogenbosch/utrecht: Expertisecentrum Beroepsonderwijs. 3 Een taalambassadeur (een ex-laaggeletterde) is iemand die op latere leeftijd heeft leren lezen en schrijven en zich nu inzet om mensen die moeite hebben met lezen en schrijven een cursus lezen en schrijven te laten volgen.

6 10 Soms bestaan er vermoedens dat een persoon moeite heeft met lezen. Het functioneringsgesprek is vaak een natuurlijk moment om er aandacht aan te besteden. Directleidinggevenden moeten de signalen kunnen herkennen: iemand die tijdens een werkoverleg niet zo actief mee doet, omdat hij bang is anders de notulen te moeten schrijven. Iemand die nadat er heldere mailtjes zijn verstuurd toch terugkomt op de vraag. En traditionele smoesjes om lees- en schrijfsituaties die problemen opleveren te maskeren, zijn: ik heb m n bril vergeten of ik dacht dat die afspraak morgen was of ik neem het formulier wel mee naar huis (om het vervolgens door de partner te laten invullen). Voor verschillende soorten bedrijven en functionarissen (schoonmaakbranche, baliemedewerkers, secretaresses, cateringbedrijven) zijn herkenningswijzers ontwikkeld om laaggeletterdheid te signaleren en tips om ermee om te gaan. in het onderwijs en activiteiten die gericht zijn op gezinnen wel gaan helpen om laaggeletterdheid te voorkomen. Klein zetje Activiteiten van de stichting borduren voort op trends en bevindingen uit onderzoek. De combinatie van ervaring en onderzoek biedt de beste basis voor werken aan laaggeletterdheid, zegt Olthuis. De stichting heeft de afgelopen jaren zelf een aantal onderzoeken laten uitvoeren. Een daarvan heet Stil vermogen 4 en becijfert de maatschappelijke kosten van laaggeletterdheid. Alleen op het terrein van de sociale zekerheid is dat 456 miljoen en op het gebied van de gezondheidszorg en justitie komen daar jaarlijks respectievelijk nog een bedrag van 61 miljoen en 19,5 miljoen bij. Andersom becijferen de onderzoekers dat het uitbannen van laaggeletterdheid niet alleen een besparing van om en nabij de 537 miljoen per taalambassadeur. Maar een sollicitatiebrief schrijven gaat ze niet goed af. Het is dus belangrijk die mensen een zetje te geven. Een klein zetje betekent voor bedrijven heel veel in termen van flexibele inzetbaarheid en meerwaarde van een dergelijk personeelslid. Een struikelblok bij de bestrijding van laaggeletterdheid is dat slechts weinig laaggeletterden zelf vinden dat ze over onvoldoende taalvaardigheid te beschikken om goed te kunnen functioneren. Daarnaast geeft ruim een derde aan alleen te lezen wanneer dit echt nodig is. Deze groep zal moeilijk te motiveren zijn om zich verder te scholen. Laaggeletterden zijn geen digibeten. De meerderheid beschikt over een computer met toegang tot internet. Computers kunnen een belangrijk hulpmiddel zijn bij het verhogen van 11 Duurzaamheid Er zijn bedrijven die wel eens aanvoeren : We moeten gewoon goede loodgieters hebben, die hoeven dat niet te kunnen. Maar wat als zo n bedrijf zich gaat ontwikkelen en de loodgieter Mensen zijn niet geletterd of ongeletterd, maar zijn meer of minder geletterd. ook werkinstructies, z n werkrooster en moet gaan lezen? Of als hij vanwege fysieke problemen wordt afgekeurd en wat anders moet gaan doen? Sommige bedrijven anticiperen erop dat mensen niet hun hele leven fysiek zwaar werk kunnen doen. Uiteindelijk draait het natuurlijk om de waar bijvoorbeeld ook subsidiemogelijkheden worden gepresenteerd. Prinsesselijke belangstelling De afgelopen jaren is er veel werk verzet. Het helpt, dat boegbeelden en bekende Nederlanders zich inzetten voor de zaak. Prinses Laurentien heeft laaggeletterdheid met succes bespreekbaar gemaakt. Een bevinding die Fons van Wieringen bij zijn afscheid van de Onderwijsraad deed verzuchten dat er in het onderwijs nog wel méér terreinen zijn, die zouden kunnen gedijen bij prinse(sse)lijke belangstelling. Bernard Wientjes, voorzitter van VNO-NCW, attendeert bedrijven op laaggeletterdheid. Die aandacht helpt om het jaar oplevert, maar ook zal leiden tot een groei van het binnenlands bruto product (bbp) met 10 tot 22%. Onderzoek laat verder zien, dat er binnen de grote groep laaggeletterden verschillen en gradaties in taalniveau bestaan. Mensen zijn dus niet geletterd of ongeletterd, maar zijn meer of minder geletterd. Olthuis: Er is een grote groep die op de grens zit van laaggeletterdheid en geletterdheid. Die mensen voelen zich niet laaggeletterd en herkennen zich niet gauw in een geletterdheid. Bron: Laaggeletterdheid in Nederland, Een werkzame strategie is de activiteiten te richten op de kring die om de laaggeletterden heen zit. Daarbij komt al gauw de ketenfilosofie als begrip om de hoek kijken. Het is belangrijk om activiteiten op de lagen binnen bedrijven te richten, maar ook daarbuiten: dat de brancheorganisatie en O&O-fondsen 5 het belang van de activiteiten ondersteunen. Maar ook in de maatschappij gaat het om lagen en de diversiteit aan instanties en instellingen waarmee iemand van doen kan hebben. Op de website van de stichting staat een filmpje dat de ketenfilosofie in twee minuten illustreert algemeen/nieuws/het-verhaal-van-lisa. winst. Dat betekent dat een bedrijf efficiënt wil werken en dat er aan een aanpak niet te veel poespas moet kleven. De stichting voorziet daarin, door bijvoorbeeld een standaard plan van aanpak te ontwikkelen met daarin keuzes voor bedrijven: hoe ga je het aanpakken, maar ook: welke communicatiemiddelen kies je, die aansluiten bij wat er voorhanden is in het bedrijf. Olthuis: In het plan van aanpak nemen we ook mee dat het gaat om duurzaamheid. Hoe zorg je dat vaardigheden onderhouden worden, wat doe je als er nieuw personeel komt, neem je het mee in je sollicitatiegesprek, kom je er standaard op terug in het functioneringsgesprek, neem je het op in de bedrijfs-cao, of die van de branche? Het is niet een eenmalige activiteit. Op het moment worden voorbereidingen getroffen voor het oprichten van een servicepunt, één wellicht digitaal loket voor alle vragen en informatie voor bedrijven, onderwerp op de agenda te krijgen. Maar ondanks alle aandacht en activiteiten van de afgelopen jaren neemt het aantal niet af. Hoe komt dat? Olthuis: Ik denk dat dat komt, omdat we ons in het begin onvoldoende realiseerden dat we er ook aan de onderkant weer jongeren bijkregen. Je moet dus twee sporen bewandelen; niet alleen verminderen, maar ook voorkomen. Een test bij de kinderopvang wees uit dat 80% van de werkenden laaggeletterd was, onder het niveau dat ze zouden moeten hebben voor hun functie. Ook de vergrijzing zet de cijfers onder druk. Naarmate mensen ouder worden nemen hun vaardigheden op het gebied van taal weer af, zegt Olthuis. Maar ik verwacht, dat de grote aandacht van het ministerie voor taal en rekenen 4 Groot, W. & H. Maassen van den Brink (2006). Stil vermogen, een onderzoek naar de maatschappelijke kosten van laaggeletterdheid. Den Haag: Stichting Lezen & Schrijven. Het in beeld krijgen van laaggeletterden is eigenlijk lastiger dan wat aan de laaggeletterdheid te doen. Dat was ook een van de lessen uit het Landelijk Aanvalsplan Laaggeletterdheid 6 dat tussen 2005 en 2011 is uitgevoerd en een vervolg krijgt in het Actieplan Laaggeletterdheid ( ): Samenwerking met verschillende partijen is van groot belang om laaggeletterdheid op te sporen en aan te pakken. Dan gaat het om de ketenaanpak, maar ook de regierol die bijvoorbeeld een gemeente als Rotterdam op zich heeft genomen. Voor de stichting is het ook belangrijk om intensiever effecten van de aanpak te meten, niet alleen om opbrengsten in beeld te krijgen, maar ook als wervingsstrategie naar andere bedrijven, om ze te laten zien: dit levert het op! 5 Opleidings- en ontwikkelingsfondsen, de scholingsfondsen van de werkgeversen werknemersorganisaties in een bepaalde branche. 6 Steehouder, P. & Tijssen, M. (red.) (2011). Opbrengsten in beeld. Rapportage Aanvalsplan Laaggeletterdheid s-hertogenbosch: CINOP.

7 ] Wat is laaggeletterdheid? 12 Geletterdheid verwijst naar taalvaardigheden als lezen en schrijven, maar is breder dan dat. Het gaat om begrijpen en gebruiken van informatie. Mensen zijn niet geletterd of ongeletterd, maar zijn meer of minder geletterd. Laaggeletterden hebben moeite met het begrijpen en toepassen van relatief eenvoudige taal- en rekenopdrachten. Nederland kent ongeveer 1,1 miljoen laaggeletterden. Dat is 10% van de 16- tot 65-jarigen. Ten opzichte van 15 jaar geleden is dit percentage nauwelijks veranderd. Ondanks de stijging van het opleidingsniveau is het niveau van geletterdheid in 15 jaar wel iets gedaald. Dit komt doordat het percentage mensen met een hoog taalniveau met 3% is afgenomen. Deze afname is het sterkst onder de groep middelbaar en hoger opgeleide jongeren van 16 tot 34 jaar. Hoe kunnen laaggeletterden worden bereikt? Van de 1,1 miljoen laaggeletterden tussen de 16 en 65 jaar zijn ruim bereikbaar via werkgevers, scholen, consultatiebureaus of bibliotheken. Maar een probleem voor het beleid is dat laaggeletterden niet gemakkelijk te identificeren zijn. Vaak zijn mensen zich er niet van bewust en is het vooral de omgeving die taalproblemen opmerkt. Werkgevers zijn het belangrijkste kanaal om laaggeletterdheid aan te pakken. Zij hebben zicht op mogelijke taalproblemen van hun werknemers en worden op de werkvloer geconfronteerd met de gevolgen daarvan. Ook kan de overheid met sociale partners afspraken maken om aandacht te schenken aan laaggeletterdheid. Een andere manier om laaggeletterden te bereiken is via volwassenenonderwijs. Van de laaggeletterden volgt slechts 20% ( personen) scholing. Deze lage scholingsdeelname hangt samen met laaggeletterdheid. Het is daarom belangrijk om na te denken over de inrichting van laagdrempelige scholing voor deze doelgroep. * Colofon ecbo s-hertogenbosch ecbo Utrecht Het Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ecbo) is het landelijk expertisecentrum van en voor de sector beroepsonderwijs en volwasseneneducatie. Doelstelling van ecbo is het ontsluiten, ontwikkelen en verspreiden van wetenschappelijke en praktijkgerichte kennis die relevant is voor de sector en de samenleving. Postbus 1585 Postbus BP s-hertogenbosch 3501 DD Utrecht Aan dimensies werkten mee: Marieke Buisman, Willem Houtkoop, Ilona Koning, Debby Lanser, Marc van der Meer, Marlies Olthuis en Eva Voncken. Reageren? Stuur een naar ilona.koning@ecbo.nl ecbo dimensies verschijnt vier keer per jaar en wordt toegestuurd aan relaties van ecbo. U kunt zich abonneren op ecbo dimensies via Aan een abonnement zijn geen kosten verbonden.