naar conventionele explosieven uit de Tweede Wereldoorlog Huissensche Waarden Gemeente Lingewaard

Transcriptie

1 2016 Proces verbaal van oplevering VOORONDERZOEK naar conventionele explosieven uit de Tweede Wereldoorlog Huissensche Waarden Gemeente Lingewaard Projectnummer Leemans: S V02 Opdrachtgever: Raap Archeologisch Adviesbureau Datum: 19 oktober 2015 Revisiedatum: 19 januari 2016 Status: Definitief Leemans Speciaalwerken b.v. T:

2 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door druk, fotokopieën, microfilm, opnamen, internet of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Leemans Speciaalwerken B.V. Ondanks al de aan de samenstelling van de tekst bestede zorg kan Leemans Speciaalwerken B.V. geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade die zou kunnen voortvloeien uit enige fout die uit deze publicatie zou kunnen voortkomen. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted in any form by any means, electronic or mechanical, including photocopy, recording or any information storage and retrieval system without prior permission by the author. Niet in alle gevallen heeft Leemans Speciaalwerken B.V. kunnen nagaan of op het gebruikte beeldmateriaal nog copyright rust of was Leemans Speciaalwerken B.V. niet in staat de eigenaar van dit copyright te achterhalen. In gevallen waarin Leemans Speciaalwerken B.V. daar nog verplichtingen heeft, is zij bereid deze alsnog na te komen. Leemans Speciaalwerken B.V. streeft voortdurend naar innovatie. Leemans Speciaalwerken B.V. behoudt zich daarom het recht voor die producten of werkzaamheden die in dit Rapport van Vooronderzoek worden beschreven zonder voorafgaand bericht aan te passen of te verbeteren. Hoewel bij het redigeren van dit document de grootst mogelijke zorgvuldigheid wordt betracht, bestaat de mogelijkheid dat sommige informatie na verloop van tijd verouderd of niet meer juist is. Leemans Speciaalwerken B.V. kan geen aansprakelijkheid aanvaarden voor de gevolgen van activiteiten die worden ondernomen op basis van informatie in deze uitgave. Dit Rapport van Vooronderzoek kan woorden bevatten welke tevens gebruikt worden als handelsnaam of als merknaam. Uit de opname van dergelijke woorden kan volstrekt niet worden afgeleid dat afstand wordt gedaan van bepaalde (eigendom)rechten dan wel dat Leemans Speciaalwerken B.V. zulke rechten miskent. Dit vooronderzoek is uitgevoerd in opdracht van RAAP archeologisch adviesbureau en mag door de opdrachtgever worden gebruikt voor het doel waarvoor het is vervaardigd met inachtneming van de rechten die voortvloeien uit de wetgeving op het gebied van het intellectuele eigendom. De auteursrechten van dit document berusten bij Leemans Speciaalwerken B.V. De interpretaties van risico s rond conventionele explosieven uit de Tweede Wereldoorlog heeft Leemans Speciaalwerken B.V. mede gebaseerd op beschikbare informatie van derden. Op basis van deze informatie kan een eventuele aanwezigheid van conventionele explosieven in de (water)bodem van de Gemeente Lingewaard; afwijkend van deze informatie, echter niet worden uitgesloten. Leemans Speciaalwerken B.V. wijst daarom elke verantwoordelijkheid nadrukkelijk af ten aanzien van eventuele toekomstige vondsten van conventionele explosieven in de (water)bodem van de Gemeente Lingewaard, die strijdig zijn met de in dit rapport voorgestelde interpretaties. De naam Leemans Speciaalwerken B.V. is voor alle publicaties van Leemans Speciaalwerken B.V. als merknaam beschermd. Kwaliteit en verbetering van product en proces hebben bij Leemans Speciaalwerken B.V. hoge prioriteit. Leemans Speciaalwerken B.V. hanteert daartoe een managementsysteem dat onder meer is gecertificeerd volgens het WSCS-OCE, ISO 9001:2008 en VCA** 2008/5.1. Leemans Speciaalwerken B.V. is niet verantwoordelijk voor handelingen van derden die mogelijkerwijs voortvloeien uit, of in enig verband staan met (het lezen van) deze uitgave. Op dit document is de Auteurswet van toepassing. Copyright 2016 Leemans Speciaalwerken B.V. 2

3 INHOUD Managementsamenvatting... 5 Advies... 5 Inleiding Algemeen... 7 Aanleiding... 7 Doel... 7 WSCS-OCE... 7 Terminologie... 8 Niet gesprongen explosieven (NGE) versus conventionele explosieven (CE)... 8 Begrenzing projectgebied Inventarisatie bronnenmateriaal Algemeen Literatuur Gemeentelijk en provinciaal archief Archief Munitie en mijnenopruimingsdienst (MMOD) Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) 1971-heden Collectie mijnenveldgegevens, leg- en ruimrapporten EODD Luchtfotocollecties Bibliotheek Universiteit Wageningen, Topografische Dienst/Kadaster Zwolle en Aerial Reconnaissance Archives Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) Eerder uitgevoerde vooronderzoeken National Archives, Kew, Surrey Overige bronnen Bronnenanalyse Algemeen Resultaten archief- en literatuuronderzoek Archief mijn- en munitieopruimingsdienst (MMOD) Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) 1971-heden Collectie mijnenveldkaarten, leg- en ruimrapporten EODD

4 4. Luchtfotoanalyse Algemeen Resultaat luchtfotoanalyse Naoorlogse bodemroerende werkzaamheden Resultaat vergelijking Beoordeling en evaluatie bronnenmateriaal Algemeen Indicaties Contra-indicaties Leemten in de kennis Mogelijk aan te treffen (sub)soorten CE Horizontale afbakening verdacht gebied Verticale afbakening Vorm en diameter CE Bodemweerstand Bodembelastingkaart Conclusie en aanbevelingen Advies Bijlagen: Bijlage 1. Inventarisatiekaart OT Bijlage 2. Inventarisatiekaart OT Adviseur, Senior OCE-deskundige: Auteur: Auteur: Opsteller CE-Bodembelastingkaart: Dhr. F. Barink Dhr. drs. J. Rotteveel Dhr. drs. M. Zantingh Dhr. I. Straub 4

5 Managementsamenvatting De aanleiding van de uitvoering van voorliggend vooronderzoek vormen de voorgenomen bodemroerende werkzaamheden ten behoeve van de kadeverlaging Scherpekamp ter plaatse van de Huissensche Waarden nabij Angeren, gemeente Lingewaard. De Arbeidsomstandighedenwet stelt dat er gezorgd moet worden voor een veilige werkplek. Uit dien hoofde dient een onderzoek naar de aanwezigheid van conventionele explosieven (CE) uitgevoerd te worden. Dit onderzoek wordt in de regelgeving een vooronderzoek genoemd. Voorliggend vooronderzoek is door BeoBOM uitgevoerd conform de huidige wettelijke norm als vastgelegd in het Werkveldspecifiek Certificatieschema voor het Systeemcertificaat Opsporen Conventionele Explosieven (hierna: WSCSOCE), versie 1, Uit de geraadpleegde archiefgegevens, literatuur en het geanalyseerde luchtfotomateriaal is gebleken dat binnen en in de directe nabijheid van het projectgebied diverse intensieve oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden. Zo zijn diverse artilleriebeschietingen uitgevoerd waarbij de aanwezige bebouwing zwaar is beschadigd of volledig vernield. Door Duitse en/of geallieerde troepen zijn onder andere rondom de steenfabriek Huissenswaard (noordwestzijde van het projectgebied) diverse wapenopstellingen (schuttersputten) en loopgraven aangelegd. Ten zuiden van de steenfabriek zijn door Duitse troepen mijnen gelegd. Bovendien is gebleken dat de steenfabriek, en het gebied rond het huidige perceel Rijnstraat 115, door jachtbommenwerpers is getroffen met raketten van 60 lbs. Ook hebben in Angeren en omgeving grootschalige troepenbewegingen plaatsgevonden in het najaar van 1944 en het voorjaar van Het gehele projectgebied kan derhalve worden beschouwd als zijnde verdacht op de aanwezigheid van de volgende (sub)soorten CE: Raketten, met een maximaal kaliber van 60 lbs., kunnen ter plaatse van het op raketten verdachte gebieden worden aangetroffen op een maximale diepte van 5,00m-MV, ofwel 6,00m+NAP. Geschutmunitie (verschoten), van diverse kalibers met een maximum van 155mm (geallieerd) kan binnen het gehele projectgebied worden aangetroffen op een maximale diepte van 1,50m-MV, ofwel 9,50m+NAP. Mijnen, ter plaatse van het mijnenveld kunnen CE in de vorm van Riegelmine 43 (Duits) zijn achtergebleven tot een diepte van maximaal 0,50m-MV ofwel 10,50m+NAP. Klein-kalibermunitie, hand- en geweergranaten en munitie voor granaatwerpers (achtergelaten) Ter plaatse van de diverse wapenopstellingen en loopgraven kunnen CE in de vorm van kleinkalibermunitie, hand- en geweergranaten en munitie voor granaatwerpers worden aangetroffen tot een diepte van circa 2,50m-MV ofwel maximaal 8,50m+NAP. Advies Daar de verschillende verdachte gebieden en het projectgebied elkaar overlappen is sprake van diverse opsporingsgebieden. Het advies is om voorafgaande de voorgenomen bodemroerende werkzaamheden een detectieproces uit te voeren. 5

6 Inleiding Projectnaam: Project: Opdrachtgever: Projectadres: Besteknr./opdrachtnr. Werkomschrijving: Doelstelling: Uitvoerder Huissense Waarden Huissense Waarden Leemans Speciaalwerken Huissense Waarden gemeente Lingewaard VO-01 Uitvoering vooronderzoek Conventionele Explosieven en samenstellen CE bodembelastingkaart conform het WSCS- OCE, versie 1, Uitvoering vooronderzoek CE BeoBOM / Leemans Speciaalwerken B.V. 6

7 1. Algemeen Aanleiding De aanleiding van de uitvoering van voorliggend vooronderzoek vormt het voornemen voor de uitvoering van diverse werkzaamheden als onderdeel van Project Huissensche Waarden. In 1993 en 1995 vormden hoge waterstanden de aanleiding om meer ruimte te geven aan de rivieren, om zo de vereiste veiligheid in het rivierengebied te garanderen. Besloten werd om de beveiliging tegen overstromingen niet langer uitsluitend door dijkverhoging en versterking moest plaatsvinden, maar door ruimte te geven aan de rivier. Eén van de maatregelen is de Uiterwaardvergraving Huissensche Waarden. Dit project is overgenomen door Rijkswaterstaat en het rivierverruimende plan bestaat nu uit één maatregel, te weten: kadeverlaging Scherpekamp. 1 De Arbeidsomstandighedenwet stelt dat er gezorgd moet worden voor een veilige werkplek. Uit dien hoofde dient een onderzoek naar de aanwezigheid van conventionele explosieven (CE) uitgevoerd te worden. Dit onderzoek wordt in de regelgeving een vooronderzoek genoemd. Voorliggend vooronderzoek is door BeoBOM uitgevoerd conform de huidige wettelijke norm als vastgelegd in het Werkveldspecifiek Certificatieschema voor het Systeemcertificaat Opsporen Conventionele Explosieven (hierna: WSCS-OCE), versie 1, Doel Het doel van een vooronderzoek CE is om: Vast te stellen of er indicaties dan wel contra-indicaties bestaan voor de mogelijke aanwezigheid van conventionele explosieven (CE) op het projectgebied; Indien er indicaties bestaan voor de aanwezigheid van CE vast te stellen welke (sub)soorten er kunnen worden aangetroffen; Op basis van luchtfoto-interpretatie de mogelijke locaties van achtergebleven CE zo nauwkeurig mogelijk vast te stellen; Het verdachte gebied in de horizontale en in verticale dimensie af te bakenen; Een rapportage en bijbehorende CE bodembelastingkaart samen te stellen. WSCS-OCE Dit vooronderzoek is met in achtneming van de richtlijnen als gesteld in het WSCS-OCE. Met betrekking tot het vooronderzoek vermeldt het WSCS-OCE het volgende: Het vooronderzoek heeft als doel te beoordelen of er indicaties zijn dat binnen het onderzoeksgebied CE aanwezig zijn, en zo ja, om het verdachte gebied in horizontale en verticale dimensie af te bakenen. Het vooronderzoek bestaat uit zowel het inventariseren als beoordelen (analyseren) van bronnenmateriaal. Eindresultaat is een rapportage en een bijbehorende CE bodembelastingkaart VO-01 (Concept) Vooronderzoek CE 1 Schriftelijke (mail) aanvraag van Leemans Speciaalwerken, 29 september

8 Terminologie Voor het opstellen van vooronderzoeken worden voor alle CE-gerelateerde werkvlakken een viertal gebieden onderscheiden. Voor de verduidelijking wordt dit onderscheid in onderstaande diagram weergegeven: Onderzoeksgebied (blauw) het gebied dat tijdens het vooronderzoek onderzocht is; Verdacht gebied (oranje) gebied waarin mogelijk CE aangetroffen kunnen worden; Projectgebied (groen) gebied waarbinnen de reguliere werkzaamheden uitgevoerd gaan worden; Opsporingsgebied (rood) gebied waar het verdachte gebied en het projectgebied elkaar overlappen en voorafgaande aan de uit te voeren werkzaamheden detectie dient plaats te vinden. Verdacht gebied Opsporingsgebied Projectgebied Onderzoeksgebied Figuur 1. Schematische weergave van de verschillende deelgebieden De op de CE bodembelastingkaart - binnen de contouren van het werkgebied - niet als verdacht of opsporingsgebied aangeduide locaties kunnen worden beschouwd als onverdacht. Dat wil zeggen: niet meer verdacht dan de overige onderzochte Nederlandse bodem waar geen specifieke aanwijzingen voor de aanwezigheid van CE zijn. Niet gesprongen explosieven (NGE) versus conventionele explosieven (CE) In de praktijk wordt vaak de term NGE (Niet Gesprongen Explosieven) gehanteerd wanneer men doelt op de omgang met CE (conventionele explosieven). NGE is een overkoepelende term waarmee bijvoorbeeld ook explosieven voor terroristische doeleinden kunnen worden aangeduid. Voorliggend document heeft slechts betrekking op CE, ofwel (fabrieksmatig geproduceerde) explosieven die zijn achtergebleven als gevolg van oorlogshandelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog, waarop de richtlijnen van het WSCS-OCE van toepassing zijn. 8

9 Begrenzing projectgebied Het projectgebied (groen) is met in achtneming van een buffer van circa 10 meter begrensd op basis van de door opdrachtgever verstrekte gegevens en Grootschalige Basiskaart Nederland (GBKN). Het is gelegen langs de Scherpekamp in de gemeente Lingewaard, parallel aan de Oude Rijn, en tussen de huidige steenfabriek Huissenswaard (noordwest) en de Rijndijk (zuidoost). Ten behoeve van de inschatting van afstanden, is er over uitsneden een raster gelegd, waarvan de lengte van de zijden 200 meter bij 200 meter bedraagt. Figuur 2. De begrenzing van het projectgebied ter plaatse van de Scherpekamp, Huissensche Waarden, gemeente Lingewaard. 9

10 2. Inventarisatie bronnenmateriaal Algemeen Voor een grondig en volledig vooronderzoek dienen zoveel mogelijk relevante gegevens te worden verzameld. Met behulp van deze gegevens dient vervolgens een zo nauwkeurig mogelijk beeld van de in het onderzoeksgebied voltrokken oorlogshandelingen te worden geschetst. Conform het WSCS-OCE dienen voor een vooronderzoek minimaal de onderstaande bronnen te worden geraadpleegd. In de kolom Geraadpleegd wordt vermeld of de betreffende bron is geraadpleegd. Hier wordt geen onderscheid gemaakt tussen door BeoBOM aangevulde bronnen en de voor de risicokaart geraadpleegde bronnen. Het betreft dus het geheel van bronnen waaruit de gebruikte informatie in deze rapportage afkomstig is. Bron Verplicht Aanvullend Geraadpleegd Literatuur Gemeentelijk of provinciaal archief Nederlands Instituut voor militaire historie (NIMH) Nederlands Instituut voor oorlogsdocumentatie (NIOD) Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) Luchtfotocollectie Bibliotheek Universiteit Wageningen Luchtfotocollectie Topografische Dienst/Kadaster Zwolle (TOPOD) Luchtfotocollectie Aerial Reconnaissance Archives (TARA) The National Archives (NA) Londen Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg The National Archives and Records Administration, Washington D.C. (NARA) Getuigenverslagen 10

11 Literatuur Amersfoort, H. en Kamphuis, P., Mei De strijd op Nederlands grondgebied ( s Gravenhage 2012). Everitt, C. en Middlebrook, M., The Bomber Command War Diaries. An operational reference book (Surrey 2011). Eversteijn, T., Bombardementen, raketbeschietingen, neergekomen V-wapens en militaire vliegtuigverliezen in de periode 10 mei mei 1945 (2011). Brouwer, J., Van Market Garden tot bevrijding en het belang van het Over-Betuwse Bruggenhoofd (Het Eiland) (Elst 2014). Klep, C. en Schoenmaker, B., De bevrijding van Nederland Oorlog op de flank ( s Gravenhage 1997). Jong, L. de, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (12 dln. Amsterdam ). Laurentius, Victor, De Betuwe in stelling De ondergrondse (Kesteren 2000). Kershaw, R.J., It never snows in September. The German view of Market-Garden and The Battle of Arnhem, September 1944 (Londen 2004). Siepman, Vin en Henny Derksen, Gehuld in vlammen en rook: verslagen over de oorlogssituatie in Huissen september 1944-oktober 1944 (Huissen 2004). Plattel-Berben, C., Bevrijdingsbloesem. De Betuwe : oorlog, evacuatietijd, bevrijding en terugkeer (Zetten, 1997). Zwanenburg, G.J., En nooit was het stil Kroniek van een luchtoorlog (2 dln., z.p., z.j.). Historische Kring Angeren, Angers Verleden. Extra nummer: Evacuatie en Terugkeer, Jaargang 3, nummer 2, mei Gemeentelijk en provinciaal archief In het provinciaal archief (Gelders Archief Arnhem) en het Regionaal Archief Nijmegen zijn verschillende stukken met betrekking op het projectgebied geïnventariseerd en geraadpleegd. Uit onderzoek en navraag in het Regionaal Archief Nijmegen is gebleken dat stukken met betrekking tot het nabijgelegen Angeren en diverse stukken uit het archief van de voormalige gemeente Huissen (sinds 2001 deel uitmakende van de gemeente Bemmel) verloren zijn gegaan. Voor de gemeente Huissen betreft dit stukken betreffende oorlogsschade (inventarisnummer 229) en verslagen van de brandweer en luchtbescherming (inventarisnummer 68). De nog wel aanwezige stukken m.b.t. tot de voormalige gemeente Huissen zijn hieronder in een overzicht weergegeven, met vermelding van toegangs- en inventarisnummers. 11

12 Archief Gemeente Huissen Tweede Wereldoorlog Toeg.nr. Inv.nr. Omschrijving Relevant Wederopbouw 229 Oorlogsschade aan panden 1943/1944 Niet aanwezig. Vernietigd of door diefstal verloren gegaan Wederopbouwwerkzaamheden 1941 Niet relevant. De stukken hebben geen betrekking op het projectgebied Militaire graven 311 Militaire graven 1941/1945 Niet relevant. De stukken hebben geen betrekking op het projectgebied Opgraving en vervoer van lijken 312 Opgraving en vervoer van lijken, 1945/1946 Niet relevant. De stukken hebben geen betrekking op het projectgebied Brandweer en luchtbescherming 86 Brandweer en luchtbescherming 1940/1946 Niet aanwezig. Vernietigd of door diefstal verloren gegaan Melding van branden 345 Melding van branden 1941/1944 Niet relevant. De stukken hebben geen betrekking op het projectgebied Rapporten over oorlogshandelingen in Huissen gedurende 1944 en Rapporten over oorlogshandelingen in Huissen gedurende 1944 en 1945 o.a. van de brandweer 1944/1945 Relevant. Betreft diverse gebeurtenissen in de directe nabijheid van het projectgebied Loswal 367 Loswal, reconstructie 1940/1942 Niet relevant. De stukken hebben geen betrekking op het projectgebied Werkverschaffing 72 Object opruimen verdedigingswerken Elden- ArnhemBemmel Niet relevant. De stukken hebben geen betrekking op het projectgebied 2 Medegedeeld door archiefmedewerkers Regionaal Archief en dhr. Ton van Bon, locatiedeskundige. 3 Medegedeeld door archiefmedewerkers Regionaal Archief en dhr. Ton van Bon, locatiedeskundige. 12

13 Toeg.nr. Inv.nr. Omschrijving Relevant Maatschappelijke zorg 142 Gevallen van defensieschade 1940/1946 Niet relevant. De stukken hebben geen betrekking op het projectgebied Landsverdediging 116 Bemoeiingen i.v.m. inundaties 1940 Niet relevant. De stukken hebben geen betrekking op het projectgebied. 256 Bemoeiingen met bouwen en slopen van verdedigingswerken Niet relevant. De stukken hebben geen betrekking op het projectgebied. 126 Verrichtingen voor de Duitse Wehrmacht Niet relevant. De stukken hebben geen betrekking op het projectgebied. 12 Militaire barakken en veldversterkingen 1941/1946 Niet relevant. De stukken hebben geen betrekking op het projectgebied. 249 Inkwartiering, oefeningen Niet relevant. De stukken hebben geen betrekking op het projectgebied. 2.o7 Rapporten over oorlogshandelingen in Huissen gedurende 1944 en Algemene verslagen, rapporten en gegevens 1944/1945 Relevant. Betreft diverse gebeurtenissen in de directe nabijheid van het projectgebied. 490 Rapporten over oorlogshandelingen in Huissen gedurende 1944 en 1945 Rapporten van de brandweer en secretarie ambtenaar HWJ Derksen 1944/1945 Relevant. Betreft diverse gebeurtenissen in de directe nabijheid van het projectgebied Politie 131 Politie 1941/1947 Niet aanwezig. Vernietigd of door diefstal verloren gegaan. Gemeente Huissen Toeg.nr. Inv.nr. Omschrijving Relevant Ontwikkelingsvisie Huissensche Waarden Weg naar Scherpekamp Niet relevant. Deze stukken hebben geen betrekking op de verwijdering van CE. 13

14 Gemeente Huissen Toeg.nr. Inv.nr. Omschrijving Relevant Ontwikkelingsvisie Huissensche Waarden 5711 Concepten, voorlopige vaststelling en inspraak 1995 Niet relevant. Betreft geen CE gerelateerde stukken Landschapsplan uiterwaarden 1992/1995 Niet relevant. Betreft geen CE gerelateerde stukken Vaststelling 1995/1996 Niet relevant. Betreft geen CE gerelateerde stukken Archief Militair Gezag Toeg.nr. Inv. nr. Militair Gezag in Gelderland Relevant 1037 Militair gezag 275 Stukken betreffende aangifte van verblijfplaatsen van mijnen, munitie en ontplofbare stoffen: District Nijmegen Relevant. Heeft betrekking op de verwijdering van mijnen ter plaatse van diverse steenfabrieken, waaronder de steenfabriek bij Angeren. Archief Munitie en mijnenopruimingsdienst (MMOD) In het Semi-Statisch archief van Defensie te Rijswijk is door BeoBOM nagegaan welke meldingen en ruimingen van CE bekend zijn voor de gemeente Lingewaard en de diverse nabij het projectgebied gelegen dorpen en buurtschappen Huissen, Angeren en Doornenburg, e.o. Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) 1971-heden Sinds 1971 worden meldingen en ruimingen (MORA s) van CE centraal geregistreerd door de Explosieven Opruimingsdienst (EODD). In het archief, eveneens ondergebracht in het SSA te Rijswijk, is door BeoBOM nagegaan welke meldingen en ruimingen voor het projectgebied bekend zijn. Collectie mijnenveldgegevens, leg- en ruimrapporten EODD De collectie mijnenveldgegevens, leg- en ruimrapporten EODD is door BeoBOM zekerheidshalve geraadpleegd om na te gaan of er ten tijde van de oorlog op de diverse deellocaties mogelijk mijnenvelden zijn aangelegd. 14

15 Luchtfotocollecties Bibliotheek Universiteit Wageningen, Topografische Dienst/Kadaster Zwolle en Aerial Reconnaissance Archives Op basis van luchtfotoanalyse kan in enkele gevallen een nauwkeuriger beeld ontstaan van de oorlogshandelingen die op een bepaalde locatie hebben plaatsgevonden en de sporen die deze mogelijk hebben achtergelaten. Sporen die zichtbaar kunnen zijn op luchtfoto s van goede kwaliteit zijn bijvoorbeeld kraters door artillerie- of bominslagen, aangelegde stellingen, versperringen of beschadigde of vernielde bebouwing. Als deze sporen (correct) worden geïnterpreteerd kunnen bijvoorbeeld inslaglocaties nauwkeuriger worden vastgesteld dan op basis van literatuur- of archiefonderzoek mogelijk zou zijn. Er kleven ook nadelen aan luchtfoto interpretatie; zo is de nauwkeurigheid van de interpretatie afhankelijk van de kwaliteit. Door weersomstandigheden, (te) grote hoogte en andere factoren kan de beeldkwaliteit onvoldoende zijn. Het blijven bovendien momentopnamen. Een bominslag kan bijvoorbeeld na enkele dagen door herstel- of dempwerkzaamheden al niet meer zichtbaar zijn. De luchtfotoanalyse is door BeoBOM uitgevoerd. Uit de collectie van de Bibliotheek Universiteit Wageningen (DOTKAdata), de Topografische Dienst Zwolle (TOPOD) en de Luftbilddatenbank (LUFT) is daarom het beschikbare luchtfotomateriaal voor deze locatie geïnventariseerd. In de collectie van DOTKA, de collectie van TOPOD en de LUFT zijn diverse relevante luchtfoto s aangetroffen. De in onderstaande tabel genoemde luchtfoto s zijn geselecteerd op kwaliteit, schaal en de datum waarop de verschillende oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden. Luchtfotonummer(s) Sortie Datum Schaal Kwaliteit Bron G/ september 1944 Onbekend Goed DOTKA G/ september 1944 Onbekend Redelijk DOTKA G/F12 25 december 1944 Onbekend Goed DOTKA 3006, 3007, 3124, / maart /7.600 Goed DOTKA 15

16 Hieronder is een overzicht gegeven van de dekking van de diverse verzamelde luchtfoto s van 12 september 1944, 25 december en 15 maart Figuur 3. De dekking van het verzamelde luchtfotomateriaal. Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) Tijdens de voorbereidingen van dit vooronderzoek zijn geen aanwijzingen aangetroffen voor de mogelijke aanwezigheid van stellingen en verdedigingswerken ter plaatse van de Huissensche Waard. Om deze reden is geen aanvullend onderzoek uitgevoerd in de collectie 575 Duitse verdedigingswerken en inundaties van Nederlands grondgebied in de oorlog/rapporten van militaire aard vanuit bezet Nederland aan bureau inlichtingen Londen van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie. Tevens zijn er geen aanwijzingen aangetroffen voor het plaatsvinden van grondgevechten in de meidagen van 1940, waardoor ook het raadplegen van de collectie 409 van het NIMH niet noodzakelijk is gebleken. Eerder uitgevoerde vooronderzoeken Bij BeoBOM zijn diverse door derden uitgevoerde vooronderzoeken binnen de gemeente Lingewaard bekend, te weten: ECG, VO-02, Vooronderzoek naar het risico op het aantreffen van conventionele explosieven in het onderzoeksgebied ViA15 (8 mei 2013). Deze maakt deel uit van de door BeoBOM vervaardigde risicokaart CE ( ) voor de gemeenten Lingewaard en Overbetuwe die als basis heeft gediend voor voorliggend onderzoek. Het vooronderzoek dat werd uitgevoerd voorafgaande aan de aanleg van de tevens aan het projectgebied grenzende Betuweroute is niet beschikbaar gebleken. Deze route is echter volledig gelegen binnen het vooronderzoek dat werd uitgevoerd ten behoeve van project ViA15. 16

17 Figuur 4. De noordzijde van het huidige projectgebied (groen) overlapt met het reeds door ECG uitgevoerde vooronderzoek CE ten behoeve van project VIA15 (rood). Beide gebieden, van ECG en het huidige, zijn gelegen binnen de projectgrens van de risicokaart voor de gemeenten Lingewaard en Overbetuwe (geel). National Archives, Kew, Surrey Uit het beschikbare bronnenmateriaal zijn diverse aanwijzingen aangetroffen voor in de nabijheid van Huissen en Angeren uitgevoerde bombardementen en/of (raket)beschietingen door geallieerde vliegtuigen. Ter aanvulling is daarom onderzoek uitgevoerd in de verschillende Operations Record Books (ORB s, of vluchtverslagen) van de verschillende hierbij betrokken Squadrons. Tevens is, in geval van vliegtuigcrashes in de omgeving, nagegaan wat de meegevoerde bommenlast (indien vermeld) of de exacte omstandigheden rond de crash kon worden vastgesteld. Zowel het algemene Operations Record Book van de geallieerde 2nd Tactical Air Force als hieronder geschaarde individuele Squadrons (zowel de Summaries als de Records of Events) zijn geraadpleegd. 17

18 Toegnr. Inv.nr. Eenheid Periode Relevant AIR No. 181 Squadron September 1944 Ja, bevat informatie m.b.t. bombardementen en/of beschietingen rond Angeren/Huissen AIR No. 247 Squadron September 1944 Ja, bevat informatie m.b.t. bombardementen en/of beschietingen rond Angeren/Huissen AIR /1136 No. 182 Squadron September 1944 Ja, bevat informatie m.b.t. bombardementen en/of beschietingen rond Angeren/Huissen AIR No. 245 Squadron September 1944 Ja, bevat informatie m.b.t. bombardementen en/of beschietingen rond Angeren/Huissen AIR No. 98 Squadron Oktober 1944 Ja, bevat informatie m.b.t. bombardementen en/of beschietingen rond Angeren/Huissen AIR No. 88 Squadron Oktober 1944 Ja, bevat informatie m.b.t. bombardementen en/of beschietingen rond Angeren/Huissen AIR No. 193 Squadron April 1945 Ja, bevat informatie m.b.t. bombardementen en/of beschietingen rond Angeren/Huissen AIR No. 320 Squadron Oktober 1944 Ja, bevat informatie m.b.t. bombardementen en/of beschietingen rond Angeren/Huissen AIR No. 226 Squadron Oktober 1944 Ja, bevat informatie m.b.t. bombardementen en/of beschietingen rond Angeren/Huissen AIR No. 342 Squadron Oktober 1944 Ja, bevat informatie m.b.t. bombardementen en/of beschietingen rond Angeren/Huissen AIR No. 180 Squadron Oktober 1944 Ja, bevat informatie m.b.t. bombardementen en/of beschietingen rond Angeren/Huissen Overige bronnen Ter aanvulling van de als verplicht gestelde bronnen als beschreven in het WSCS-OCE zijn tevens enkele relevante persberichten, websites, landkaarten en andere bronnen geraadpleegd. Dinoloket maps.google.com sglo.nl topotijdreis.nl wwiiequipment.com lexpev.nl vergeltungswaffen.nl 18

19 3. Bronnenanalyse Algemeen In dit hoofdstuk zijn de resultaten van de risicokaart, alsmede de aanvullende gegevens opgenomen. Deze resultaten worden in dit hoofdstuk beschreven en geanalyseerd. Resultaten archief- en literatuuronderzoek Onderstaand overzicht van oorlogshandelingen afkomstig uit archief- en literatuurgegevens en is gebaseerd op de door BeoBOM geraadpleegde aanvullende bronnen. N.B.: ten behoeve van de compleetheid is niet enkel gekeken naar indicaties voor de aanwezigheid van CE binnen het projectgebied maar ook naar indicaties erbuiten, ook wanneer deze niet van directe invloed zijn. De getoonde indicaties buiten het projectgebied dienen te worden beschouwd als indicatief, daar deze in principe buiten de scope van dit vooronderzoek vallen. Er kunnen derhalve geen werkzaamheden buiten de contouren van het projectgebied worden uitgevoerd zonder aanvullend vooronderzoek voor deze eventuele gebieden. Datum Gebeurtenis Relevant /11 mei 1940 Duitse troepen steken aanvankelijk met rubberboten en later met behulp van een militaire veerboot het Pannerdens Kanaal over. De Nederlandse troepen van Groep Betuwe trekken zich op 10 mei al snel terug. In de avond van 11 mei is de Betuwe door de Nederlandse troepen geheel ontruimd Geen relevante gegevens bekend Geen relevante gegevens bekend Nee, de gebeurtenissen hebben geen (directe) betrekking op het projectgebied. Er is geen sprake van (zware) grondgevechten. N.V.T. N.V.T Geen relevante gegevens bekend N.V.T. 3 Jong, L. de, Het Koninkrijk der Nederlanden, Amersfoort, H. en Kamphuis, P., Mei

20 Datum Gebeurtenis Relevant september 1944 Operatie Market Garden, de grootste luchtlandingsoperatie tot dan toe, gaat van start. Ten westen van Arnhem, nabij Nijmegen en Eindhoven landen Britse en Amerikaanse luchtlandingstroepen. Het hoofddoel van de operatie vormt de verovering van de verkeersbrug over de Oude Rijn te Arnhem. 4 In de omgeving van Arnhem werden zowel door de RAF als door de USAAF (United States Army Air Force) diverse doelen aangevallen, ter ondersteuning van de luchtlandingen. Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben (mogelijk) directe betrekking op het projectgebied. Op Looveer vind een raketbeschieting of bombardement plaats. De deelnemende toestellen worden door aan de Lijmerskant opgestelde stukken Flak beschoten. Het veerhuis bij Looveer wordt getroffen. 6 Het is niet bekend welke (en hoeveel) toestellen bij de aanval betrokken waren. Wel voerden (4 Typhoons van) No. 247 Squadron No.124 WING en 4 toestellen van No. 181 Squadron (No. 124 Wing) aanvallen op geschut te respectievelijk E en E Na de aanval van No. 247 Squadron, met raketten en boordgeschut [the guns c]eased to fire after attack with 31 R/P and cannon. 7 In de ORB van No. 181 is opgenomen: Attack areas in support of advancing troops (G.C.M.G.). Om uur (Engelse tijd). 11 Typhoons led by W/Cdr. C.D. North-Lewis, DFC, were detailed to attack 3 gun positions in the ARNHEIM area. Though the guns were not actually seen, all rockets were fired into the target area. 8 Later, tussen en uur (Engelse tijd) keerde No. 247 Squadron terug naar het doelgebied. 8 R.P. Typhoons 9 led by S/Ldr. B.G. Stapleton, DFC. were detailed to attack two gun positions in the ARNHEM area. One position was destroyed and the other damaged. Up at 1101 hours: down at 1213 hours. 4 Typhoons led by F/Lt. J.H. Brant, DFC. were detailed to attack a gun position in the Arnhem area. The position was well attacked and destroyed. Up at 1101 hrs: down at 1219 hours. 10 Ook No. 181 Squadron keerde later terug voor een nieuwe aanval. Tussen en uur (Engelse tijd) 8 Typhoons led by S/L Vincent, DFC, were detailed to attack in support of advancing troops. A gun was destroyed and barns used as strong points were also destroyed. 11 Wederom, tussen (Engelse tijd) 4 Typhoons led by W/Cdr. North-Lewis, DFC, attacked a village in support of advancing troops. The village was well pranged with R.P. and cannon. 12 Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben (mogelijk) directe betrekking op het projectgebied. 4 Klep, C. en Schoenmaker, B., De bevrijding van Nederland Oorlog op de flank ( s Gravenhage 1997). 6 Bollen, Henk en Herman Jansen, Manneneiland (Zutphen 1982). 20

21 Als gevolg van de gevechten bij Arnhem en Nijmegen komt vanuit die gebieden een stroom vluchtelingen op gang. Angeren loopt vol met evacués uit Arnhem en Elden. Tegelijkertijd neemt de 10. SS Panzer Division Frundsberg samen met Wehrmacht-militairen bezit van het dorp. Er werden stukken geschut geplaatst, tanks opgesteld, huizen en gebouwen gevorderd en overal werden militairen bij particulieren ingekwartierd. 13 Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben (mogelijk) directe betrekking op het projectgebied. Datum Gebeurtenis Relevant 18 september 1944 De Duitse Kampfgruppe Reinhold wordt gedwongen, vanwege de Britse bezetting van de noordzijde van de Rijnbrug bij Arnhem, via Pannerden naar Nijmegen te trekken. 14 Het Pioniere (genie) bataljon van de 10. SS Panzer Division (10.SS Pi.Bat.) begint met het overzetten van materieel en manschappen over het veer bij Pannerden. De eerste troepen die overstaken en Nijmegen bereikten was een compagnie van datzelfde bataljon. ( ) Battalion Euling had zich vrijgevochten bij Arnhem en stak met het veer (Looveer) bij Huissen de Rijn over. Vanaf daar trok zij via Elst naar Nijmegen. Het bataljon bestond uit (ongeveer) 100 manschappen. 15 Het oorlogsgeweld komt steeds dichter bij Angeren. Via de Kampsestraat trokken de Duitse manschappen naar de frontlijn, waar ze zich hadden verschanst aan de Weteringse Wal. In de laatste week van september vielen de eerste, bewust op Angeren gerichte granaten in het dorp 16 Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben (mogelijk) directe betrekking op het projectgebied. Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben mogelijk directe betrekking op het projectgebied. 7 Operations Record Book No 181 Squadron September AIR27/1134 en Operations Record Book 2nd Tactical Air Force. 8 Operations Record Book No.181 Squadron September AIR 27/ R.P. Typhoons: Typhoons bewapend met raketten. 10 Operations Record Book No. 247 Squadron September 1944, AIR27/ Operations Record Book No.181 Squadron September AIR 27/ Operations Record Book No. 181 Squadron, September 1944, AIR 27/ Historische Kring Angeren, Angers Verleden. Extra nummer: Evacuatie en Terugkeer, Jaargang 3, nummer 2, mei Kershaw, R.J., It never snows in September. The German view of Market-Garden and The Battle of Arnhem, September 1944 (Londen 2004). 15 Kershaw, R.J., It never snows in September. 21

22 Datum Gebeurtenis Relevant 29 september Typhoons van No. 182 Squadron, No. 124 Wing voerden tussen en uur (Engelse tijd) een raketbeschieting uit op doelen nabij Huissen, op het Pannerdens kanaal. De ORB van 2nd Tactical Air Force vermeld het volgende: Ferry at E.7874 dest. 5 ferries with troops at E and 5 empty barges at E.8166 all claimed destroyed. 64 R/P fired. 17 In de Squadron ORB s staan de resultaten als volgt omschreven: The area was searched and near Huissen ferries full of troops were found. These were attacked with R.P. one small and five larger ones being destroyed. All aircraft returned to base safely. 18 In de middag, tussen en uur (Engelse tijd) werden beide zijden van het kanaal opnieuw getroffen door 8 Typhoons: On arriving at the ferry it was seen to be no longer working so the ferries on both sides were attacked. Direct hits were scored on the Eastern side and near misses on the Western. Two small boats in the vicinity were also attacked with cannon and damaged. F/Sgt. Edwards failed to return from this operation. 19 Flight Sergeant T.S. Edwards raakte vermist, volgens de Crash Database van de SGLO raakte hij Missing in Action, probably over Germany. 20 Ja, deze gebeurtenissen vonden plaats binnen of in de directe nabijheid van het projectgebied. Zowel de oost als de westzijde van het Pannerdensch kanaal werd getroffen met raketten en boorgeschut. September/oktober 1944 Duitse artillerie stond opgesteld aan de Veluwezoom, achter de Linge, in Huissen, Gendt en in de Ooy. Op hun beurt namen de Geallieerde kanonnen het Duitse geschut onder vuur, menigmaal met tientallen vuurmonden tegelijk. 21 Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben mogelijk directe betrekking op het projectgebied. 1 oktober 1944 Langs het gehele front voeren Duitse troepen een zware tegenaanval uit, die uiteindelijk door Brits artillerievuur en tegenaanvallen tot stilstand wordt gebracht. Door beide zijden wordt veelvuldig artillerie ingezet. Het Schwerpunkt van de aanval ligt bij Bemmel. 22 Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben mogelijk directe betrekking op het projectgebied. 16 HKA, Angers Verleden. 17 nd Operations Record Book 2 Tactical Air Force, AIR nd Operations Record Book 2 Tactical Air Force, AIR 39. Operations Record Book No. 182 Squadron September 1944, AIR27/ nd Operations Record Book 2 Tactical Air Force, AIR 39. Operations Record Book No. 182 Squadron September 1944, AIR27/ SGLO, Crash database. sglo.nl 21 Bollen, Henk e.a., Manneneiland. 22 Everitt, C, Revell, S., Retake Arnhem Bridge. 22

23 Datum Gebeurtenis Relevant 2 oktober 1944 Op deze dag werden twee aanvallen uitgevoerd door Hawker Typhoons van No. 245 Squadron van No. 121 Wing. Hierbij werden verschillende boten op het Pannerdens kanaal en de steenfabriek Huissensche Waard getroffen met raketten (R/P of Rocket Projectiles van 60 lbs.). In het Operations Record Book van No. 245 Squadron werd gerapporteerd: Enemy crossing in barges R.P. Typhoons led by F/L Edwards. 2 a/c returned early. Attacked 1 large and 2 small barges at All barges destroyed. Large explosion and smoke beside jetty. Brickwork well covered with R/P and cannon. All rockets in target area. Claims- 3 Barges flamers. (3 schepen in brand geschoten). In het ORB van 2 nd Tactical Air Force wordt gemeld dat in totaal 44 raketten worden afgevuurd. 23 Dit zou betekenen dat ten minste één toestel er niet in slaagde alle 8 raketten af te vuren. Relevant. Deze gebeurtenissen vonden plaats binnen of in de directe nabijheid van het werkgebied. De steenfabriek is gelegen in de noordzijde van het werkgebied. 2-5 oktober 1944 Het dorp Haalderen wordt na zware strijd bevrijd. De Duitse troepen trekken zich terug achter de Linge. Duitse troepen blijven vuren in de richting van Nijmegen en dit vuur wordt regelmatig beantwoord, waardoor in Huissen nog slachtoffers vallen. De frontlijn loopt Vanaf den Waaldijk tusschen Haalderen en Gendt naar de Linge, volgend de grens der gemeente Huissen en vandaar naar den Rijndijk bij het dorp Driel. 24 De RAF en Nederlandse toestellen voerden met in totaal 168 vliegtuigen zware bombardementsvluchten uit. Doelwit waren Duitse concentratiegebieden in en bij Huissen, Angeren, Doornenburg en Gendt oktober 1944 Op 13 oktober kwam het bevel van de Duitsers dat iedereen binnen een paar uur uit Angeren weg moest zijn oktober- 20 oktober 1944 Veel granaatvuur in Huissen. In het dorp en te Angeren, vechten: een Fert. M.B. Battalion, een Panzerjäger Abteilung, een Infanterie-Ersatz Battalion, een MG Battalion, een onderdeel van SS-Regiment Prinz Eugen waarvan de divisiestaf is gelegerd in de boerderij Klein Holthuizen, de vuurleiding van een artillerieonderdeel, een afdeling Fallschirmjäger en een onderdeel Feldgendarmerie oktober 1944 De bevolking van Huissen wordt door de daar aanwezige Duitse militairen geëvacueerd. Om 12 uur s middags een ware granatenregen. 28 Niet relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben geen directe betrekking op het projectgebied. Niet relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben geen directe betrekking op het projectgebied. Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben mogelijk directe betrekking op het projectgebied. Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben (mogelijk) directe betrekking op het projectgebied. Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben (mogelijk) directe betrekking op het projectgebied. 23 nd Operations Record Book 2 Tactical Air Force, AIR 39. Operations Record Book No. 245 Squadron, September 1944, AIR27/ Siepman, Vin en Henny Derksen, Gehuld in vlammen en rook: verslagen over de oorlogssituatie in Huissen september 1944-oktober 1944 (Huissen 2004). 25 Brouwer, J., Van Market Garden tot bevrijding en het belang van het Over-Betuwse Bruggenhoofd (Het Eiland) (Elst 2014). 26 HKA, Angers Verleden. 27 Siepman, e.a., Gehuld in vlammen en rook. 28 Siepman, e.a., Gehuld in vlammen en rook. 23

24 Datum Gebeurtenis Relevant 23 oktober 1944 Huissen is geëvacueerd. Huissen en Angeren blijven frontgebied november 1944 OZO van Angeren (ten zuidoosten van steenfabriek) komt rond een P51 Mustang II van FR907 gevlogen door 2 F/lt. J.E.J.J. Morai neer. 30 2/3 december 1944 Duitse Sprengkommando s laten verschillende dijken langs de Rijn springen. 31 Een groot deel van de Betuwe, met uitzondering van de hoger gelegen gebieden loopt onder water. 2 april 1945 Tijdens de eerste fase [van Operation Destroyer, de zuivering van de Betuwe] zuiverde de 147 ste infanteriebrigade na zwaar inleidend artillerievuur in hoog tempo de zuidoostelijke hoek van de Over-Betuwe. Ze kreeg steun van twee eskadrons van de het Ontario Regiment (11th Armoured Regiment) en vijf artillerieregimenten. Doelen waren de verovering van Gendt en Doornenburg. De 147 ste brigade trok door de posities van de 56 ste brigade in Haalderen naar het oosten. Het 1th/7th Bn The Duke of Wellington s Regiment opende de aanval op Gendt. De Volksgrendiers hadden veel mijnen gelegd en wegblokkades opgebouwd. Ze verdedigden zich met mitrailleurs en raketwerpers. Het 11th Bn The Royal Scots Fusiliers zuiverde het gebied ten noorden van Gendt. Het 1st Bn The Leicestershire Regiment veroverde Hulhuizen. Doornenburg viel s middags in hun handen. Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben (mogelijk) directe betrekking op het projectgebied. Niet relevant. De exacte locatie kon niet worden vastgesteld. Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben (mogelijk) directe betrekking op het projectgebied. Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben (mogelijk) directe betrekking op het projectgebied. Omstreeks 15.30u begon het tweede deel van de eerste fase. De 146 th Infantry Brigade (49th West Riding Division) trok van Bemmel naar het noordoosten en ten westen van het Pannerdensch kanaal naar Angeren en Huissen. De verdedigers behoorden tot Volksgrendier Regiment 952 van de 361. Volksgrenadier Division. [Deze] brigade had steun van twee eskadrons van het Ontario Regiment, gevechtsvliegtuigen en jachtbommenwerpers. 32 Duitse stellingen bij Huissen worden gebombardeerd en beschoten met boordgeschut door 8 Typhoons van No. 193 Squadron. In de ORB wordt gerapporteerd: Duty: Houses and troop concentration in Huissen. 16x500 lbs dropped in good concentration after permission had been given by Longbow to attack. Position also straffed. 33 De A-compagnie van het 4th Bn The Lincolnshire Regiment nam omstreeks 19.00u Angeren in. Omstreeks 20.30u nam de B-compagnie posities in ten zuidwesten en zuidoosten van het centrum van Huissen. De C-compagnie had om uur Huissen gezuiverd en trok naar de rivier Siepman, e.a., Gehuld in vlammen en rook. 30 SGLO, Crash database. sglo.nl 31 De Jong, L., Het koninkrijk der Nederlanden, Deel Brouwer, J., Van Market Garden tot bevrijding. 33 Operations Record Book No. Squadron AIR27ORB s opzoeken, ook van 2nd TAF. 34 Brouwer, J., Van Market Garden tot bevrijding. Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben (mogelijk) directe betrekking op het projectgebied. Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben (mogelijk) directe betrekking op het projectgebied. 24

25 Datum Gebeurtenis Relevant 3 april 1945 Na 3 april bleven de Duitsers nog dagenlang actief op de noordelijke Rijnoever met artillerie, mortieren en machinegeweren. Geallieerde artillerie legde hen ten slotte het zwijgen op. Dinsdag 3 april was s avonds de Over-Betuwe vrijwel geheel in geallieerde handen, maar nog niet veilig. Bewegingen in het westelijke deel van de Over-Betuwe trokken onmiddellijk vuur van de andere rivieroever Brouwer, J., Van Market Garden tot bevrijding. Relevant. De hier genoemde gebeurtenissen hebben (mogelijk) directe betrekking op het projectgebied. 25

26 Figuur 7. Weergave van enkele van de vele frontbewegingen binnen de gemeenten Lingewaard en Overbetuwe. Het projectgebied is zichtbaar geheel rechts. Na de stabilisatie van het front in het najaar van 1944 lag de oostzijde van de gemeente Lingewaard aan de Duitse zijde van het front. Tot en met de start van Operatie Destroyer, de zuivering van de Betuwe, in april 1945, werden hier herhaaldelijk door beide zijden (zware) artilleriebeschietingen uitgevoerd. Bron: stafkaart 43rd Wessex Division. Archief mijn- en munitieopruimingsdienst (MMOD) In het semi-statisch archief van Defensie te Rijswijk zijn de diverse meldingen van de vondst van CE voor Huissen, Angeren, Doornenburg en Bemmel geïnventariseerd. Er zijn géén voor het projectgebied relevante meldingen aangetroffen. Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) 1971-heden Uit het archief van de EODD zijn alle meldingen en ruimingen voor de gemeente Lingewaard opgevraagd voor de periode 1971-heden. Hieruit is een grote hoeveelheid ruimrapporten (MORA s) voortgekomen waarvan enkele betrekking hebben op de omgeving van het projectgebied. 26

27 MORA Ligplaats Aantal Benaming Bijzonderheden Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 3.7 inch Geen Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 25 ponder Geen Scherpekamp 3 Niets aangetroffen Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 3.7 inch Geen Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 3.7 inch Geen Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 3.7 inch Geen Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 3.7 inch Geen Scherpekamp 2 1 Brisantgranaat 3.7 inch Met rest ontsteker Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 3.7 inch Met rest ontsteker Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 3.7 inch Geen Scherpekamp 3 2 Brisantgranaat 3.7 inch Mechanische Tijdschokbuis No. 207/ Scherpekamp 3 Niets aangetroffen Geen Scherpekamp 3 1 Lichtgranaat 25 ponder Geen Scherpekamp 3 6 Rookgranaat 25 ponder Leeg Scherpekamp 3 ca. 200 KKM (Klein-kalibermunitie) div Scherpekamp 3 4 Brisantgranaat 3.7 inch Mechanische Tijdschokbuis No. 207/ Scherpekamp 3 1 Lichtgranaat 25 ponder Geen Scherpekamp 3 1 Handgranaat Mills No. 36 Compleet Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 10,5 cm Met rest ontsteker Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 3.7 inch Mechanische Tijdschokbuis Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 3.7 inch Mechanische Tijdschokbuis Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 7,5 cm Verschoten/met rest schokbuis Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 60mm mortier 27

28 MORA Ligplaats Aantal Benaming Bijzonderheden Scherpekamp 3 1 Handgranaat Mk. II Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 105mm Met schokbuis M Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 5.5 inch Met rest ontsteker Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 7,5 cm Verschoten, met rest schokbuis Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 3.7 inch Mechanische Tijdschokbuis No. 207/ Scherpekamp 3 1 Rookgranaat 25 ponder Verschoten, met Tijdschokbuis No Scherpekamp 3 1 Handgranaat (replica) Geen. Deze melding kan, vanwege de aard van het stuk CE, als niet relevant worden beschouwd Rijndijk 1 Brisantgranaat 3.7 inch Zonder geleideband met Mechanische Tijdschokbuis No. 207/ Scherpekamp 3 1 Rookgranaat 25 ponder Verschoten/leeg Scherpekamp 3 5 Rookgranaat 25 ponder Verschoten/leeg Scherpekamp 3 1 Rookgranaat 25 ponder Leeg Scherpekamp Rookgranaat 25 ponder Verschoten/met Tijdschokbuis No Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 7,5 cm Geen Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 15 cm Geen Scherpekamp 3 1 Brisantgranaat 10 cm Geen Scherpekamp 3 1 Pantsergranaat 17 ponder Geen Scherpekamp Rookgranaat 25 ponder Met Tijdschokbuis No Scherpekamp 1 Brisantgranaat 25 ponder Met schokbuis No. 117 (verschoten) Scherpekamp 15 1 Brisantgranaat 155mm Met schokbuis M48 Uit bovenstaand overzicht blijkt dat binnen en in de directe nabijheid van het projectgebied diverse kalibers geschutmunitie kunnen worden aangetroffen met een maximum van 155mm (geallieerd). 28

29 Figuur 8. De diverse meldingen en vondsten van de Explosieven Opruimingsdienst binnen en in de directe nabijheid van het projectgebied. Met name aan de Scherpekamp werden vele CE in de vorm van geschutmunitie (3.7 inch, 25 ponders, diverse Duitse kalibers) aangetroffen. Op de ruimrapporten staat veelal Scherpekamp 3 als locatie genoteerd, maar vermoedelijk werden de vondsten gedaan nabij de straat Scherpekamp in het algemeen. 29

30 Collectie mijnenveldkaarten, leg- en ruimrapporten EODD In de collectie mijnenveldkaarten, leg- en ruimrapporten van de EODD zijn aanwijzingen aangetroffen voor de aanwezigheid van een mijnenveld direct ten zuiden van de steenfabriek Huissenswaard. Een deel daarvan is gelegen binnen het projectgebied. Figuur 9. Het mijnenveld ten zuiden van de steenfabriek Huissenswaard. Mijnenveld Bladn./Veldnr. Datum gelegd/ geruimd Aantal/ type gelegd Aantal/ type geruimd Bijzonderheden 6 SWE/ / R-Minen R-Minen 43 Er werden 15 mijnen meer aangetroffen dan op het legrapport vermeld stonden (840 i.p.v. 825 stuks). Het aantal op het legrapport genoemde mijnen bleek kleiner dan daadwerkelijk werden aangetroffen. Omdat uit de beschikbare gegevens niet kan worden achterhaald wat het aantal gelegde mijnen precies betrof, kunnen mogelijk ter plaatse van het mijnenveld nog mijnen zijn achtergebleven. 30

31 Figuur 10 Een Riegelmine 43 (R Mi 43) Bron: lexpev.nl Figuur 11. Schematische weergave van een zogeheten Riegelmine 43. Bron: lexpev.nl 31

32 4. Luchtfotoanalyse Algemeen De beschikbare luchtfoto s betreffende de data waarop oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden zijn geïnventariseerd. Daaruit is een selectie gemaakt van bruikbare luchtfoto s. Bij de selectie van deze foto s is rekening gehouden met de datum in relatie tot de oorlogshandelingen, de opnamekwaliteit en de schaal. De geselecteerde luchtfoto s zijn geïnterpreteerd op de aanwezigheid van schade aan het landschap als gevolg van oorlogshandelingen en militaire werken. De resultaten van de luchtfoto-interpretatie zijn verwerkt in de bijgevoegde CE inventarisatiekaartkaart. 1 Figuur 12. De hieronder besproken locaties bevinden zich ter plaatse van de diverse kaders. 32

33 Figuur 13. Rondom de kruising aan de zuidoostzijde van het projectgebied is als gevolg van de beschietingen en overige oorlogshandelingen zwaar beschadigde en totaal vernielde bebouwing zichtbaar. Figuur 14. De locatie nabij het huidige perceel Rijnstraat 115 anno

34 2 Figuur 15. De steenfabriek Huissenswaard werd bij de diverse oorlogshandelingen zwaar beschadigd. In het najaar van 1944 en het voorjaar van 1945 zijn door Duitse troepen tevens wapenopstellingen (symbool, rood) en loopgraven (oranje) aangelegd. Figuur 16 De steenfabriek anno