In reconciliationem stat progressio humana

Transcriptie

1 In reconciliationem stat progressio humana Het Oputa-panel en de mensenrechtenschendingen in Nigeria ( ) Remco van Mulligen (s ) Merwedestraat KG Groningen Tel.: Eindscriptie Begeleiders: dr. A. De Baets en dr. M. Doortmont Rijksuniversiteit Groningen Aantal woorden: Tweede versie, 16 juni 2006

2 In reconcilione stat progressio humana 2 As we say in Nigeria: nobody knows tomorrow. Bisschop Matthew Hassan Kukah

3 In reconcilione stat progressio humana 3 INHOUDSOPGAVE Inhoudsopgave... 3 Voorwoord... 5 Inleiding: wennen aan de democratie... 7 Deel I. Achtergronden Nigeria (1960-heden) Politieke geschiedenis Politieke partijen, patrimonialisme en de bestuurlijke elite Etniciteit, religie en de creatie van nieuwe staten Het leger en de eeuwigdurende overgang naar democratie Conclusie Manieren van omgang met een gewelddadig verleden Omgang met het verleden: de principiële versus de praktische insteek Waarheidscommissies De Joinet-principes Conclusie: waarheidscommissies Deel II. Het Panel getoetst Inleiding: gebruikte bronnen De grondslag: een idee van Obasanjo Het statuut De leden van het Panel Het aanboren van bronnen De beschikbaarheid van informatiebronnen De zittingen: het Panel op het hoogtepunt van zijn roem De opbouw van de zittingsperiode Het Panel als media-event De keuze van petities: symbolische waarde De petities over etnische conflicten Petities over persoonlijk onrecht De getuigen Zij die niet kwamen Het noemen van namen in het rapport

4 In reconcilione stat progressio humana 4 6. De adviserende aard van het rapport De bronnen De inhoud De conclusies en adviezen Evaluatie Deel III. Het Panel en de toekomst De rechtszaak van IBB De houding van de regering ten opzichte van het rapport De discussie over het Panel Conclusie Bronnen en literatuur Bronnen Literatuur Over het Oputa-panel Achtergronden Websites Afbeeldingen Bijlage 1: chronologie Oputa-panel Bijlage 2: Amendment of Instrument Constituting A Judicial Commission on the Inquiry for the Investigation of Human Rights Violations Bijlage 3: Tribunals of Inquiry Act, secties 9-13, over het afnemen van getuigenissen Bijlage 4: inhoudsopgave van het rapport Bijlage 5: petitienummers en paginanummers in delen vier en vijf van het rapport

5 In reconcilione stat progressio humana 5 VOORWOORD Een groot boek is een groot kwaad, was mijn motto altijd. Ik voel me het meest op mijn gemak als columnist, omdat dat genre je dwingt je punt zo kort en scherp mogelijk te maken. Met de voltooiing van deze lijvige scriptie heb ik radicaal gebroken met deze lijfspreuk. Ik kwam er al snel achter dat het schrijven van een eindscriptie naar aanleiding van een halve boekenkast aan literatuur ietsje meer inspanning vereist dan het produceren van een puntig columnpje. In plaats van een provocerende mening moest er nu een genuanceerd wetenschappelijk product afgeleverd worden. Bij het vervullen van deze opdracht, die mij zwaar viel, hebben een aantal personen me bijgestaan en hen wil ik bedanken. Drie jaar geleden werd ik niet toegelaten tot het tweedejaars werkcollege van mijn keuze. In plaats daarvan moest ik aanschuiven bij een college over Afrika van Roel van der Veen. Geen idee, dit was niet mijn eerste keus, was mijn antwoord toen Van der Veen me vroeg wat ik van het werkcollege verwachtte. Een paar weken later constateerde ik tot mijn verbazing dat Afrika me gegrepen had en het zou me niet meer loslaten. Na werkstukken over het ujamaa-socialisme in Tanzania, de effectiviteit van de Nederlandse ontwikkelingshulp en de geschiedvisie van Jomo Kenyatta ben ik gaan oriënteren op een afstudeeronderwerp op dit gebied. Dankzij een terloopse opmerking van mijn scriptiebegeleider dr. Antoon De Baets over een waarheidscommissie uit Nigeria met ene Oputa als voorzitter, werd mijn aandacht op het onderwerp van deze scriptie gericht. Zijn brede kennis, gevoel voor taal en betoogstructuur en expertise op het gebied van waarheidscommissies hebben mij zeer geholpen. Op het gebied van de Nigeriaanse geschiedenis had ik veel aan mijn andere begeleider dr. Michel Doortmont. Hij heeft Nigeria lange tijd van dichtbij meegemaakt en kon me enkele tips meegeven die mijn eindresultaat aanzienlijk hebben verbeterd. Voor dit alles wil ik de heren De Baets en Doortmont bedanken. Daarnaast was de gemoedelijke behulpzaamheid van de medewerkers van de bibliotheek van het Afrika Studiecentrum erg handig. Mijn waardering voor deze bibliotheek is groot. Tot slot was de Nigeriaanse historicus Toyin Falola van groot belang voor mijn onderzoek. Op hoop van zegen stuurde ik hem in de herfst van 2005 een met de vraag of hij iets kon vertellen over de (mij grotendeels onbekende) leden van het Oputa-panel. Verrassend genoeg kreeg ik als antwoord een Word-document toegestuurd. Het bleek om het manuscript te gaan van een nog niet uitgegeven boek van bisschop Matthew Kukah, een van de leden van het Panel. Het vijfhonderd pagina s tellende manuscript ging van begin tot eind

6 In reconcilione stat progressio humana 6 over de werkzaamheden van het Panel en bevatte veel inside information. Falola vertelde dat ik op zijn gezag uit Kukahs boek mocht citeren en gaf daarmee een enorme impuls aan mijn onderzoek. Tot slot nog de minder wetenschappelijke bedankjes. Uiteraard bedank ik mijn ouders, die me opvoedden tot een nuchtere en kritische denker. Ik dank mijn theatraal tegendraadse vriend Ewout Klei die voldoende ambitie in me wakker maakte om mijn studie daadwerkelijk met met maximaal resultaat af te ronden. Die ambitie kon ik weer temperen dankzij Jan-Willem Tamminga en Andrea Hopman, die me deden beseffen dat er ook nog zoiets is als creativiteit. Mijn peetouders Arnout van Kempen en Gryt-Anne Piebenga, en mijn maten Sandra Korteweg en Robin de Nijs brachten me vervolgens weer terug bij de nuchterheid van mijn ouders. Ze hielpen me herinneren dat studies voltooid dienen te worden en dat daarna pas het echte leven begint. Mijn schoonouders dank ik voor hun niet aflatende belangstelling voor mijn wel en wee. En uiteraard voor het produceren van mijn grootste steun, Emmy. Elke wetenschapper heeft zijn eigen onwetenschappelijke drijfveer die hem motiveert om door te zetten. Vaak is dat de ambitie om beroemd te worden, om de wereld te verbeteren of om steenrijk te worden. Meestal leidt een dergelijke drijfveer tot topprestaties. Uiteraard word ook ik gedreven door ambitie en geldzucht, maar daarnaast inspireert ook God mij. Ik heb altijd gezocht naar een manier om Hem in mijn werk te kunnen dienen. Vaak verwaterde het contact doordat ik het druk had met het spelen van internetspelletjes, maar op de achtergrond is Hij altijd aanwezig geweest. Mijn dank is groot.

7 INLEIDING: WENNEN AAN DE DEMOCRATIE Fig. 1: Aso Rock, de plek waar diverse Nigeriaanse regimes hun hoofdkwartier hadden. Aso Rock wordt wel gebruikt als metafoor voor Nigeria s machtscentrum.

8 In reconcilione stat progressio humana 8 Democracy is not something you put away for ten years, and then in the eleventh year you wake up and start practicing again. We have to begin to learn to rule ourselves again. 1 Chinua Achebe, een van Nigeria's bekendste schrijvers, sprak deze woorden in een interview in In 1999 was in zijn land de democratie hersteld en de Nigerianen ontdekten geleidelijk aan dat deze nieuwe staatsvorm geen wondermiddel was dat alle problemen snel en geruisloos zou oplossen. Nigeria had, voordat het in 1999 terugkeerde naar de democratie, geen tien maar negenentwintig jaar militair bestuur gekend. De onafhankelijkheid begon met een chaotische periode van democratie ( ). Vanaf 1966 werd het land vrijwel onafgebroken geregeerd door het leger. De enige onderbreking was een democratisch intermezzo onder president Shehu Shagari ( ), dat meer op anarchie leek dan op democratie. De Nigerianen hebben dus weinig tot geen democratische ervaring. In 1998 werd Nigeria verlost van zijn meest meedogenloze staatshoofd, generaal Sani Abacha. Het nieuwe regime van generaal Abdulsalami Abubakar zette zo snel mogelijk een transitiestrategie in werking: terug naar democratie. Hierdoor kwam in 1999 de eerste gekozen president in zestien jaar aan de macht: generaal Olusegun Obasanjo. Obasanjo was door Abacha s regime gevangen gezet vanwege zijn kritische houding en had in de drie jaar die hij in de gevangenis doorbracht de tijd genomen om na te denken over de toekomst van zijn land. Hij bekeerde zich tot het christendom en nam politiek gezien een houding aan die vooral gericht was op vergeven en vergeten. Dit alles leverde hem de titel de Nelson Mandela van Nigeria op. Op 28 mei 1999 werd Obasanjo geïnaugureerd als president. Twee weken later werd door zijn regering de komst van een 'panel' aangekondigd dat enigszins moest lijken op de Truth and Reconciliation Commission (TRC) uit Zuid-Afrika. De TRC was een waarheidscommissie die, geleid door bisschop Desmond Tutu, probeerde een bijdrage te leveren aan de verwerking van de apartheidsperiode in Zuid-Afrika. Waarheidscommissies worden door velen beschouwd als een middel dat bij uitstek geschikt is om een overgang naar democratie stabiel te laten verlopen. Dergelijke commissies laten daders en slachtoffers vrijelijk het woord voeren. Op die manier wordt geprobeerd te breken met een verleden waarin geheimzinnigheid, repressie en hypocrisie de dominante taktieken van de regering 1 Jason Zasky, The Failure interview. Chinua Achebe (2001). Gevonden op internet: Failure Magazine Chinua Achebe interview, (laatst geraadpleegd , 14:57).

9 In reconcilione stat progressio humana 9 waren. Het doel is de waarheid te weten te komen, opdat verzoening mogelijk zal zijn. 2 Zoals gezegd probeert men dit doel te bereiken door veel mensen hun verhaal te laten vertellen niet alleen de rijken of machtigen onder hen, maar het hele volk en de leidende figuren uit de oude regimes een kans te geven zich te verantwoorden. Op die manier kan een volk dat vooral dwang en repressie heeft gekend, wennen aan het vrije woord en vertrouwen krijgen in democratie. De gepensioneerde rechter Chukwudifu Oputa zou dit Nigeriaanse panel gaan leiden. Naast hem namen nog zes anderen zitting in wat officieel de Human Rights Violations Investigation Commission (HRVIC) heette, maar wat in de volksmond het 'Oputa-panel' genoemd werd. 3 Het Panel kreeg de opdracht om de (grove) mensenrechtenschendingen in Nigeria in de periode te onderzoeken, vanaf de eerste militaire staatsgreep tot aan het herstel van de democratie. Na een lange periode (anderhalf jaar) van voorbereidingen werden er in 2000 en 2001 op zes plaatsen in het land zittingen gehouden, waarbij een selectie uit de vele ingediende petities werd behandeld. Slachtoffers en daders kwamen aan het woord. Behalve het afnemen van petities, produceerde het Panel ook een uitgebreid historisch rapport waarin de voornaamste schendingen van mensenrechten werden omschreven. Op 28 mei 2002, de derde verjaardag van de Nigeriaanse democratie, overhandigde het Panel zijn eindrapport. Het bestond uit negen delen en bevatte een analyse van de voornaamste mensenrechtenschendingen, de resultaten van de zittingen en bovendien een reeks aanbevelingen. Die aanbevelingen waren het belangrijkste: de Nigeriaanse overheid werd geadviseerd ingrijpende hervormingen door te voeren, onder andere in de politie, het gevangeniswezen en het leger. Op basis van belastende verklaringen die getuigen tijdens de zittingen hadden afgelegd werd bovendien geadviseerd enkele onopgeloste zaken te heropenen. Deze zaken draaiden vooral om martelingen en moorden en soms waren daarbij hoge functionarissen uit voorgaande regimes bij betrokken geweest. De regering-obasanjo heeft evenwel nog niets met deze aanbevelingen gedaan. In januari 2003 werd de wet die de instelling van het Panel regelde door het hooggerechtshof ongeldig verklaard. Voor de regering was dit een reden om te concluderen dat implementatie van het Oputa-rapport onmogelijk was. Daarmee lijkt het resultaat van deze commissie, die 2 Op psychologisch (verzoening) en filosofisch (waarheid) gebied wordt veel gedebatteerd over vragen als wat is waarheid? en wat is verzoening of vergeving?. Het gaat echter te ver om daarop in deze scriptie uitgebreid in te gaan. 3 Ik zal zelf vooral spreken over het Panel of het Oputa-panel. De zes andere commissieleden worden nader bekeken in deel II, paragraaf 2.

10 In reconcilione stat progressio humana 10 een frisse wind liet waaien door Nigeria, het slachtoffer geworden te zijn van een doofpotaffaire. In hoeverre heeft het Oputa-panel een succesvolle bijdrage geleverd aan de omgang met Nigeria's verleden? Deze vraag, die centraal staat in dit onderzoek, kan pas sinds 2005 enigszins beantwoord worden. Ten eerste werd het Oputa-rapport pas in januari van dat jaar openbaar. Na de presentatie van het rapport in mei 2002 verdween het in de overheidsarchieven. In januari 2005 plaatste de Nigerian Democratic Movement (een prodemocratische organisatie met haar basis in Washington) het rapport op internet in de vorm van tien PDF-bestanden. 4 Het is weliswaar altijd mogelijk geweest het rapport op te vragen bij het nationaal archief, maar pas sinds de verschijning op internet is het echt publiek bezit. Naast het rapport zelf heb ik vele artikelen uit Nigeriaanse kranten als bron gebruikt. Deze zijn altijd al online beschikbaar geweest, maar nog nooit samen verwerkt in een historisch-wetenschappelijk werk over het Oputa-panel. Een tweede reden voor de relevantie van mijn onderzoek is belangrijker: ik heb de beschikking gehad over het manuscript van een nog niet gepubliceerd boek van bisschop Matthew Hassan Kukah. 5 Hij was met Oputa de belangrijkste persoon in het Panel en zijn boek is een insiders view op het Panel. Kukah's boek bevat veel informatie over hoe het Panel te werk is gegaan, die tot op heden onbekend was. De onderzoeksvraag doet een aantal nieuwe vragen opkomen die beantwoord moeten worden om tot een evenwichtige conclusie te komen. De eerste vraag is: wat zijn waarheidscommissies - wat is hun kracht en waar liggen mogelijke beperkingen? Nadat ik in deel I eerst de historische context van postkoloniaal Nigeria heb behandeld, wijd ik de rest van dit deel volledig aan die vraag. Het antwoord op deze vraag is de rode draad van de rest van de analyse, want hierin worden de criteria uiteengezet aan de hand waarvan ik het Oputapanel heb beoordeeld. De volgende vraag is voor de hand liggend: hoe is het Panel te werk gegaan? Voor het bepalen van de manier waarop het Panel met het verleden is omgegaan, moeten alle aspecten die een waarheidscommissie karakteriseren aan de orde komen. Dit zal ik doen in deel II, aan de hand van de criteria die in het tweede hoofdstuk van deel I geformuleerd zijn. In deel III beantwoord ik de vraag waarom de regering uiteindelijk niets met het rapport deed en hoe het Oputa-panel in de jaren na de voltooiing van zijn taak is beoordeeld. De welwillendheid en doortastendheid van de regering is een noodzakelijke 4 Ik heb het rapport gedownload vanaf: NigerianMuse Oputa, (laatst geraadpleegd 9 november 2005, 21:19). 5 Matthew Hassan Kukah, [Titelloos boek over het Oputa-panel], (ongepubliceerd, 2005).

11 In reconcilione stat progressio humana 11 voorwaarde voor de effectiviteit van een waarheidscommissie. Waarom heeft de regering besloten de aanbevelingen niet op te nemen in haar beleid? En hoe verliepen de rechtszaken die er uiteindelijk voor zorgden dat de constitutionele basis van het Panel werd weggeslagen? Wie hebben uiteindelijk gelijk gekregen: de optimisten, die stellen dat het Panel al heel wat bereikte door überhaupt zittingen te houden en een rapport in te dienen; of de pessimisten, die menen dat in het huidige Nigeria goede omgang met het verleden onmogelijk is? Of om in de taal van bisschop Kukah te spreken: rust Gods zegen op Nigeria of zal alleen een almachtige God in staat zijn rechtvaardig af te rekenen met Nigeria s gewelddadige verleden?

12 DEEL I. ACHTERGRONDEN Fig. 2: president Olusegun Obasanjo

13 In reconcilione stat progressio humana NIGERIA (1960-HEDEN) Kukah schrijft in zijn boek over het Oputa-panel dat onderzoeken hebben aangetoond dat Nigerianen de gelukkigste mensen ter wereld zijn. 6 Dat is merkwaardig, gezien de bloedige geschiedenis van Nigeria. Roel van der Veen, een Nederlandse historicus, schaart Nigeria net als de meeste Afrikaanse landen onder de falende staten. Hij stelt dat Afrikaanse staten zich pas economisch en politiek kunnen ontwikkelen zodra ze breken met de trends die sinds onafhankelijkheid zijn ingezet. 7 Van der Veen baseert zich onder andere op de afrikanisten Patrick Chabal en Jean- Pierre Daloz. Volgens hen is de gemiddelde Afrikaanse staat uitgehold en ineffectief. Dit komt ten eerste doordat de instituties van de staat niet voldoende geëmancipeerd zijn. Staat en maatschappij zijn onderling te zeer verbonden, de politiek is niet onafhankelijk. Patrimonialisme speelt een doorslaggevende rol: de politieke achterban is niet bepaald op basis van ideologische affiniteit, maar op basis van patroon-cliëntrelaties. Ten tweede zijn de politieke instituties die overgenomen zijn uit de koloniale dagen niet verder uitgebreid, maar juist uitgehold. Dat wil zeggen dat de politieke elite het staatsapparaat gebruikt voor haar eigen doeleinden en niet voor het welzijn van de bevolking. Daar komt bij dat in de laatste decennia van de twintigste eeuw de politieke macht sterk gepersonaliseerd is: de persoon van het staatshoofd is steeds centraler komen te staan. 8 Horizontale verbanden zoals maatschappelijke bewegingen, onder andere mensenrechtenorganisaties, zijn wel aanwezig, maar deze hebben weinig invloed of zijn onderworpen aan het staatsapparaat. De oorzaak hiervan ligt in de vage grens tussen politieke, sociaal-economische, religieuze en culturele sferen. Het is onduidelijk wat tot het domein van de politiek behoort en wat niet en dit bevordert belangenverstrengeling en corruptie. Het begrip gemeenschap dat in de Afrikaanse politiek een grote rol speelt is al even vaag. Het maakt parlementariërs tot meer dan alleen mensen met politieke ideeën: ze zijn representanten van specifieke gemeenschappen. Vaak heeft de identiteit van die groepen een sterk etnische of religieuze component of beide. Het idee van gemeenschap maakt het tevens moeilijk om politieke oppositie te voeren: de regering is er voor de hele gemeenschap en oppositie tegen de regering wordt gezien als gericht tegen het gemeenschappelijk belang. In de praktijk is het 6 Kukah, [Titelloos], Roel van der Veen, Afrika: van de Koude Oorlog naar de 21e eeuw (Amsterdam 2002) P. Chabal en J.P. Daloz, Africa works. Disorder as a political instrument (Oxford 1998) 14.

14 In reconcilione stat progressio humana 14 vaak zo dat de regerende elite slechts de belangen behartigt van de groepen waarvan zij afhankelijk is. 9 Nigeria is geen uitzondering op dit patroon. Velen hebben het land een totalitaire staat genoemd, maar dat is onmogelijk: een dergelijke staat is alles behalve 'falend', want gebaseerd op goede communicatie en een goede institutionele infrastructuur. Het Nigeriaanse staatsapparaat is onder zowel militair als democratisch bewind steeds meer patrimoniaal, gefragmenteerd en machteloos geworden. 10 In dit hoofdstuk zal de Nigeriaanse geschiedenis worden belicht, beginnend bij onafhankelijkheid en eindigend bij het presidentschap van Olusegun Obasanjo (1999-heden). Politieke geschiedenis De basis voor Nigeria s politieke stelsel werd gelegd in de jaren vijftig, toen de Britse kolonisator toestond dat de Nigerianen hun eigen politieke partijen en parlement vormden. Het land was verdeeld in drie deelstaten. De grootste was die van het noorden, die meer dan de helft van de oppervlakte van het land besloeg en politiek gezien de overheersende regio was. Daarnaast hadden ook het zuidwesten en zuidoosten een eigen staat. De drie staten werden bestuurd door een eigen parlement en kregen na de onafhankelijkheid in 1960 elk een premier. De drie dominante etnische groepen (Hausa-Fulani in het noorden, Igbo s in het zuidoosten en Yoruba s in het zuidwesten) domineerden elk hun eigen staat. Het democratische bewind dat van 1960 tot 1966 het land bestuurde slaagde er niet in om de spanningen in de maatschappij weg te nemen. De politieke partijen waren georganiseerd langs etnische lijnen, waardoor conflicten moeilijk opgelost konden worden. In reactie op de groeiende instabiliteit begon het leger al in 1964 serieuze plannen te smeden voor een staatsgreep. Op 15 januari 1966 werden deze plannen realiteit: onder leiding van vijf militairen die in rang net onder de top zaten, bekend als de vijf majoors, werd een ware slachting aangericht. Veel toppolitici werden vermoord, onder wie Ahmadu Bello, de premier van de noordelijke deelstaat en op dat moment de machtigste man van het land. 11 Al snel ontstond de indruk dat deze coup een machtsgreep was van de christelijke Igbo s uit het 9 Chabal en Daloz, Africa works, Ibidem, Siyan Oyeweso ed., Perspectives on the Nigerian Civil War (Lagos 1992) 31.

15 In reconcilione stat progressio humana 15 zuidoosten: de vijf majoors waren allen Igbo s en ook het nieuwe staatshoofd generaal Johnson Aguiyi-Ironsi behoorde tot die etnische groep. Bovendien waren de meeste slachtoffers Yoruba of Hausa-Fulani en daar kwam bij dat ook de hoogste moslimgeestelijke (de Sardauna van Sokoto) werd vermoord, wat deze gebeurtenis een religieuze bijsmaak gaf. Ironsi s sterk centralistische beleid versterkte de indruk dat het land op Igbo-hegemonie afstevende. 12 Een paar maanden later sloegen de Hausa-Fulani terug. Zij waren in de korte democratische periode na de onafhankelijkheid de dominante groep geweest en maakten handig gebruik van de afkeer die de Yoruba's tegen de Igbo's voelden. 13 In juni 1966 pleegden enkele militairen uit het noorden een nieuwe staatsgreep, die generaal Yakubu Gowon aan de macht bracht. Vrijwel direct raakte het nieuwe staatshoofd in conflict met generaal Emeka Ojukwu, de door Ironsi aangestelde gouverneur van de Igbo-regio. Ojukwu meende dat elk van de drie staten zelfbestuur had, maar Gowon was het hiermee oneens en wilde een meer centralistisch bestuur. Dit conflict liep zo hoog op, dat Ojukwu in 1967 de Republiek Biafra uitriep. Biafra was een afgescheiden staat die het zuidoosten van Nigeria omvatte en die aan de Igbo s een veilig thuis wilde bieden. De behoefte hieraan was groot, omdat de Igbo s sinds het bewind van Ironsi slachtoffer waren geworden van pogroms die tienduizenden slachtoffers eisten. De historicus Eghosa Osaghae, een Igbo, spreekt van een slachting van genocidale proporties, maar andere historici vinden dat er onvoldoende bewijs is om te concluderen dat het hier zou gaan om een planmatige poging om een volk uit te roeien. De meest gangbare interpretatie is dat de pogroms spontane uitbarstingen van geweld waren op regionaal niveau. 14 De Burgeroorlog was een bloedige strijd die dertig maanden duurde en ongeveer een miljoen slachtoffers eiste. Veel Igbo s waren ontheemd en in vluchtelingenkampen terecht gekomen, waar de voedselvoorziening slecht was. Niet alleen militair geweld, maar ook hongersnood eiste veel slachtoffers. Biafra is voor veel westerlingen de eerste ingrijpende Afrikaanse catastrofe die ze zich herinneren. Gowon kwam begin 1970 als overwinnaar uit deze oorlog en sloeg vervolgens een verzoenende toon aan in zijn beroemde no victor, no vanquished speech. Ook kwam hij met een uitvoerig beleidsplan getiteld Rehabilitation, reconstruction and reconcliation. Hoewel dit beleid ambitieus was, zou er uiteindelijk weinig van terecht komen. 12 Toyin Falola, The history of Nigeria (Westport 1999) Falola, The history of Nigeria, Eghosa Osaghae, Crippled giant. Nigeria since independence (Londen 1998) 63.

16 In reconcilione stat progressio humana 16 In de jaren zeventig groeide de ontevredenheid over Gowons beleid, vooral omdat de beloofde terugkeer naar democratie steeds vooruit werd geschoven. Het leek er dus op dat Gowon deze belofte als smoes gebruikte om aan de macht te kunnen blijven. Het leger maakte echter in 1975 een einde aan zijn bewind. Zijn opvolger Murtala Mohammed ( ) maakte wel werk van de democratisering. Het leger hield zorgvuldig de touwtjes in handen bij het schrijven van een nieuwe grondwet, het opzetten van politieke partijen en het naar voren schuiven van kandidaten voor de te houden presidentsverkiezingen. De hervormingen van Mohammed streken velen tegen de haren in. Dat enkele legerofficieren in 1976 wederom een staatsgreep probeerden te plegen was dan ook geen verrassing, maar dat Mohammed hierbij werd vermoord schokte de natie en maakte van het staatshoofd een martelaar. Hoewel deze moord goed aangaf dat de situatie in Nigeria verre van stabiel was, slaagde zijn opvolger generaal Olusegun Obasanjo erin om het overgangsprogramma zonder vertraging te voltooien. Bij de presidentsverkiezingen van 1979 was Shehu Shagari duidelijk Obasanjo s favoriet, vooral omdat die laatste het noodzakelijk vond voor de stabiliteit van het land dat hij, een Yoruba, werd opgevolgd door een moslim uit het noorden. Shagari won de spannende verkiezingen en Obafemi Awolowo (een Yoruba) werd tweede. Toen Awolowo de uitslag aanvocht werd Shagari door het vertrekkende regime van Obasanjo een handje geholpen: de militairen verklaarden dat Shagari de verkiezingen had gewonnen en dat geen rechter daar verandering in kon brengen. De overgang naar democratie werd zodoende met dictatoriaal machtsvertoon voltooid. 15 De eerste periode van militair bestuur ( ) is, afgezien van Burgeroorlog, enigszins positief de geschiedenisboeken ingegaan omdat de regimes van toen een acceptabel economisch beleid voerden (hoewel de corruptie wel toenam). Vooral onder Mohammed werd er actief werk gemaakt van het bestrijden van machtsverslaafde bestuurders en corruptie wat dan ook aangevoerd kan worden als een van de belangrijkste oorzaken voor de couppoging die zijn dood betekende. 16 Het presidentschap van Shagari wordt negatiever beoordeeld. Dit negatieve oordeel wordt deels veroorzaakt doordat de verwachtingen van een democratisch regime hoger zijn dan die van een niet-democratisch bewind. In Nigeria zijn de verschillen tussen democratie en dictatuur echter niet zo groot als in sommige andere landen. Ook Shagari regeerde autoritair en zijn beleid viel bovendien tegen. In 1983, na Shagari s frauduleuze herverkiezing, greep het leger opnieuw in en kwam generaal 15 Osaghae, Crippled giant, Ben Asante, Nigerians remember past heroes, West Africa (4 10 maart 2002) 36-37; Joe Garba, Murtala: the unwilling hero, West Africa (4 10 maart 2002)

17 In reconcilione stat progressio humana 17 Muhammadu Buhari aan de macht. Hij, en vooral zijn tweede man Tunde Idiagbon, legde sterk de nadruk op discipline: er viel niets te lachen, want Nigeria was een chaos en dat moest opgelost worden. 17 Buhari werd al in 1985 opzij gezet door generaal Ibrahim Babangida, die het acht jaar zou uithouden, onder andere dankzij het eindeloos rekken van een transitie naar democratie. Shagari, Buhari en Babangida hebben alledrie de corruptie fanatiek afgekeurd en beleidsplannen ontworpen om het bestuur effectiever te maken en de economie uit het slop te krijgen. Uiteindelijk bleken deze plannen echter niets meer te zijn dan populistische retoriek. 18 De infrastructuur verviel en ook onder Babangida nam de corruptie van het bureaucratische systeem fors toe. 19 Toen populisme, repressie en het benoemen van opposanten op invloedrijke bestuurlijke posities niet meer voldoende waren om de stabiliteit te bewaren, moest Babangida toch verkiezingen toestaan. Op 12 juni 1993 werd Moshood Abiola, een zakenman die dankzij steun van het zittende regime steenrijk was geworden, tot president gekozen. Dit verkiezingsresultaat, dat de geschiedenis in is gegaan als het meest eerlijke uit de Nigeriaanse geschiedenis, werd echter direct geannuleerd door Babangida. Waarschijnlijk had hij toch niet veel zin om de macht af te staan. Het land kwam terecht in een toestand van grote chaos en op 27 augustus van datzelfde jaar trad Babangida alsnog gedwongen af. Een interimregering moest onder leiding van chief Ernest Shonekan nieuwe verkiezingen organiseren, maar werd na drie maanden met Shonekans instemming aan de kant geschoven door generaal Sani Abacha. Diens regime ( ) was het wreedste bewind dat Nigeria (tot nu toe) heeft gekend. 20 Abacha regeerde bij de gratie van zijn belofte om de taak van Shonekan, het organiseren van nieuwe verkiezingen, te voltooien. Net als Gowon en Babangida rekte hij de transitie, totdat ook hij de groeiende publieke druk niet meer kon weerstaan. Er kwamen politieke partijen die door de regering streng gecontroleerd werden. Al deze partijen kozen in 1998 Abacha als hun presidentskandidaat. Het staatshoofd bleek dus bereid de democratie terug te brengen, maar hij was geenszins van plan zijn positie ter beschikking te stellen. 21 Abacha zou het einde van 1998 niet halen: in juni 1998 stierf hij aan een hartinfarct. Dit maakte ook de weg vrij voor de terugkeer van democratie. Het nieuwe staatshoofd, 17 Ben Asante, Nigeria s military leaders, West Africa (22 28 oktober 2001) Chabal en Daloz, Africa works, 104. Zij constateren dat er grote overeenkomsten bestaan tussen Shagari's Ethical revolution, Buhari's War against indiscipline en Babangida's Mass mobilization for self-reliance. Het betreft hier populistische slogans die bedoeld waren om te maskeren dat er in feite niets werd gedaan, dat de situatie zelfs verergerde. 19 Adebayo O. Olukoshi, 'Economy and politics in the Nigerian transition', African journal of political science 5.2 (2000) 5-29, aldaar Olukoshi, 'Economy and politics', Osaghae, Crippled giant, 279.

18 In reconcilione stat progressio humana 18 generaal Abdulsalami Abubakar, kwam weliswaar uit de meest vertrouwelijke kringen van Abacha s regime, maar liet er geen twijfel over bestaan dat binnen korte termijn de democratie zou terugkeren. Hij hield zijn woord: er werd niet gerekt en in de lente van 1999 vonden er verkiezingen plaats voor een nieuw parlement en een nieuwe president. Olusegun Obasanjo, de kandidaat die in 1999 door het leger naar voren werd geschoven, won de presidentsverkiezingen. Zijn overwinning was zo groot, dat de geconstateerde onregelmatigheden geen doorslaggevende invloed konden hebben gehad. Voor deze overwinning kan een aantal oorzaken aangevoerd worden. Ten eerste was Obasanjo populair omdat hij zich profileerde als generaal in burger. Ten tweede stond hij nog altijd bekend als degene die in 1979 zonder treuzelen de democratie had teruggebracht. Een derde reden lag in het feit dat hij een soort held was geworden nadat hij openlijk kritisch was ten opzichte van het regime-abacha, wat hem zelfs op drie jaar gevangenisstraf ( ) was komen te staan. Bovendien was hij actief geweest binnen diverse prodemocratieorganisaties en de Organisatie voor Afrikaanse Eenheid (tegenwoordig de Afrikaanse Unie). Dit alles leverde hem de titel de Nelson Mandela van Nigeria op. 22 De belangrijkste verklaring voor zijn grote electorale achterban was dat hij de lobbygroep achter zich had staan die oud-staatshoofd Murtala Mohammed en generaal Shehu Yar Adua (een voormalig vice-staatshoofd) hadden nagelaten. Deze organisatie, genaamd de People s Democratic Movement (PDM), bestond vooral uit noordelijke politici en zorgde ervoor dat Obasanjo ook onder de islamitische Hausa-Fulani redelijk goed scoorde. 23 De leider van de PDM, Atiku Abubakar, werd vice-president. Deze combinatie van een president en vicepresident waarvan er een uit het zuiden komt en de ander uit het noorden is een beproefd concept. Op het regime-ironsi na is altijd geprobeerd om op deze manier voor een machtsevenwicht te zorgen. 24 In 2003 werden Obasanjo en zijn running mate herkozen. Nog meer dan in 1999 werd er omgekocht en gefraudeerd. 25 Er was sprake van een heuse terreurcampagne, waarmee de teams rondom zowel de president als zijn voornaamste tegenkandidaat, ex-staatshoofd Buhari, 22 Olusegun Obasanjo, (laatst geraadpleegd 15 april 2006, 14:00). Zijn imago als mensenrechtenverdediger was zelfs zo goed, dat hij in 2001 zelfs een serieuze kandidaat was voor de opvolging van Kofi Annan als secretaris-generaal van de Verenigde Naties in 2001 (maar uiteindelijk werd die laatste benoemd voor een tweede termijn). Over Obasanjo s kandidatuur voor de post van secretaris-generaal van de VN is niet veel informatie te vinden. 23 Ben Asante, Nigerians remember past heroes, West Africa (4 10 maart 2002) Okechukwu Okeke, Hausa-Fulani hegemony. The dominance of the muslim north in contemporary Nigerian politics (Enugu 1992) Amnesty International annual reports 2000, 2004: Nigeria. Gevonden op > Library > Countries: Nigeria > Annual reports (laatst geraadpleegd :50).

19 In reconcilione stat progressio humana 19 het electoraat probeerden te beïnvloeden. Het had er alle schijn van dat Obasanjo geen zin had in serieuze politieke oppositie. 26 Ironisch genoeg bleek dat de president helemaal geen fraude nodig had om herkozen te worden: de marge die hij had in zijn strijd tegen Buhari was zo ruim dat deze niet door valsspelen alleen veroorzaakt had kunnen worden. Naar alle waarschijnlijkheid zal Ibrahim Babangida in 2007 een gooi doen naar het presidentschap. Hij zal een goede kans maken, want de populariteit van IBB is altijd groot gebleven, vooral in het noorden van het land. Dat de verkiezing van iemand die naar westerse begrippen een dictator is, in Nigeria een reële optie is, ligt aan een samenspel van factoren. In de Nigeriaanse politiek spelen patrimonialisme, etniciteit en religie een grote rol. Daarnaast heeft het leger sinds de staatsgrepen van 1966 een eigen plek gekregen binnen de elite. De volgende paragrafen lichten deze factoren toe in de hoop enige duidelijkheid te scheppen in de complexe verhoudingen binnen de bestuurlijke elite van postkoloniaal Nigeria. Politieke partijen, patrimonialisme en de bestuurlijke elite In de koloniale periode ontstonden er in Nigeria drie visies op wat sinds de jaren negentig de nationality question heet. De drie grote leiders van de eerste helft van de jaren zestig stonden elk aan de basis van een van die visies: de Igbo Nnamdi Azikiwe wilde een gecentraliseerde eenheidsstaat, de Yoruba Obafemi Awolowo wilde dat Nigeria een confederatie werd met een aantal autonome staten op etnische basis en de Hausa Ahmadu Bello wilde een multinationale staat met zijn partij aan het hoofd. Deze drie ideologische visies speelden een grote rol in de ruim veertig jaar die sinds de onafhankelijkheid zijn verstreken. Politieke partijen organiseerden zich langs etnische lijnen en schaarden zich achter hun grote leiders, die dus elk een van de drie bovenstaande visies belichaamden. In 1966 werden alle politieke partijen opgeheven, maar toen in 1979 de Tweede Republiek een feit was kwamen er nieuwe partijen terug, met nieuwe namen, maar ook met dezelfde leiders en dezelfde ideologische standpunten. Bij de verkiezingen van 1993 gebeurde dit wederom. Centralisme bracht altijd de angst met zich mee dat een van de partijen, dus ook een van de etnische groepen, te dominant zou worden. Meer zelfstandigheid voor de diverse staten bracht weer het risico met 26 Carina Tertsakian, Nigeria: renewed crackdown on freedom of expression. Human Rights Watch (Vol. 15, nr. 19, december 2003) 4-6.

20 In reconcilione stat progressio humana 20 zich mee dat Nigeria uiteen zou vallen. Etnische machtsverhoudingen en ook religieuze verschillen hebben de politiek in onafhankelijk Nigeria gedomineerd. Aan het begin van de Vierde Republiek in 1999 laaide deze oude discussie weer op. Obasanjo en zijn People s Democratic Party (PDP) dachten in de lijn van Azikiwe en wilde van Nigeria een centralistische eenheidsstaat wilde maken. Hier tegenover stonden de machtige lobbygroepen Ohaneze (namens de Igbo s) en Afinefere (namens de Yoruba s), die meer zagen in Awolowo s idee van een confederatie met veel autonomie voor de staten. Zij noemden zich The Patriots en werden geleid door Bola Ige, Obasanjo s minister van Justitie die in december 2001 werd vermoord. 27 Ten derde was in het noorden het gedachtegoed van Ahmadu Bello nog steeds springlevend. Zijn belangrijkste volgeling was oud-staatshoofd Muhammadu Buhari, die het streven van de noorderlingen naar een dominante positie in het staatsbestuur levend hield. 28 In de vier jaren na 1999 waren deze drie groepen redelijk in balans, maar de monsterzege van de PDP bij de parlementsverkiezingen van 2003 veranderde dit in het voordeel van Obasanjo. Sindsdien zoeken de opponenten van de PDP naar een manier om weer een goed tegenwicht te bieden en anno 2006 is nog niet te zeggen hoe dit zal uitvallen. De Nigeriaanse politiek week niet af van de patronen die Van der Veen, Chabal, Daloz en vele andere wetenschappers elders in Afrika hebben geconstateerd. De oude politieke elite, de Big Men die sinds de jaren zestig het land regeren, was ook na 1999 nog aan de macht: de PDP dreef op de politieke elite die ook in al had geregeerd en de ANPP werd gedomineerd door de groep die nauwe banden had met Abacha s regime. 29 In feite konden enkele individuen, bijvoorbeeld president Obasanjo, via hun uitgebreide patronagenetwerken grote invloed uitoefenen op de politieke partijen waar ze lid van waren. Het gevaar van dit systeem van patroon-cliëntrelaties met Big Men aan de top was dat het leiden van de natie onderschikt kon raken aan persoonlijke belangen, zoals het verkrijgen en behouden van patronage Lindsay Barrett, A challenge to justice, West Africa (14 20 januari 2002) 16-17; Ben Asante, A man of the people, West Africa (14 20 januari 2002) Ige was lid van de oppositiepartij AD, maar werd tot grote woede van veel van zijn partijgenoten lid van Obasanjo s kabinet omdat hij meende dat samenwerking in het prille stadium van de nieuwe democratie het beste was voor Nigeria. 28 Richard Sklar, Unity or regionalism: the nationalities question, in: Robert Rotberg ed., Crafting the new Nigeria. Confronting the challenges (Boulder 2004) 39-60, aldaar Rotimi Suberu, Democratizing Nigeria s federal experiment, in: Robert Rotberg ed., Crafting the new Nigeria. Confronting the challenges (Boulder 2004) 61-84, aldaar 80; Darren Kew, The 2003 elections: hardly credible, but acceptable, in: Robert Rotberg ed., Crafting the new Nigeria. Confronting the challenges (Boulder 2004) , aldaar Lindsay Barrett, PDP leadership struggles, West Africa (5 11 november 2001) 13-15; Lindsay Barrett, Face the country s problems, says Ogbeh, West Africa (5 11 november 2001) 15-17; Ben Asante en Lindsay