Een buitenlander in Turkije

Transcriptie

1 7 Inleiding Evet! Ik was getrouwd. Met een Turkse. In Turkije. Trouwen is in dit land lopendebandwerk. De trouwzaal lijkt door het verhoogde podium op een theaterzaal. Aan beide kanten zijn er deuren. Terwijl het vers gehuwde paar met zijn aanhang door de ene deur naar buiten loopt, komt door de deur aan de andere kant het volgende stel al binnen. Op het podium was het een zenuwachtige bedoening. Er was haast geboden, talloze stellen stonden te popelen van ongeduld om in de echt verbonden te worden. De nervositeit bereikte een hoogtepunt tijdens het ringenritueel. Mijn ringvinger leek plotseling gezwollen. Tot ik doorkreeg dat mijn vrouw haar ring om mijn vinger probeerde te schuiven. Vijf minuten later was het nerveuze gedoe voorbij. Evet!, het jawoord op z n Turks. We waren getrouwd. Wie dit in 2002 voorspeld had, had ik waarschijnlijk voor gek verklaard. Ik schrijf 2002, omdat toen mijn eerste boek verscheen. In De schaduw van de ster onderwierp ik de geschiedenis van de staat Israël en het zionisme aan een kritische analyse. Turkije leek ver van mijn bed. Tot een Turkse vriendin in Amsterdam vertelde dat een uitgever in Istanbul geïnteresseerd was in een Turkse vertaling. Ze vertelde ook over een vriendin in Istanbul, die binnenkort in Amsterdam zou zijn. Ze zou me aan haar voorstellen. Ik wist toen nog niet dat Turkse vrouwen graag alleenstaanden koppelen. En ja, ik was erg onder de indruk van haar vriendin. Toen ik een paar maanden later in Turkije was om de uitgever te spreken, ontmoette ik haar nogmaals. De eerste contouren van een grote verandering in mijn leven tekenden zich af. De combinatie van de liefde en de Turkse vertaling van mijn boek bracht me steeds vaker naar Istanbul. De uitgever vroeg me in een aparte inleiding stil te staan bij de

2 8 de diepte van de bosporus relatie tussen Israël en Turkije. Zo maakte ik gaandeweg kennis met de geschiedenis en de actualiteit van Turkije. Van het een kwam het ander: De schaduw van de ster kreeg zijn Turkse vertaling en de auteur ervan vond zowel een nieuwe liefde als een nieuw onderwerp. Van het verhaal van de ambtenaar in de trouwzaal begreep ik niet veel. De tolk, volgens de Turkse wet verplicht aanwezig, had niet veel kaas van haar beroep gegeten. Het was kort en krachtig, zeker korter dan in Nederland gebruikelijk is. Waarschijnlijk omdat ik het allemaal nauwelijks kon volgen, raakte ik gefascineerd door de outfit van de ambtenaar. De cape met een opvallend hoge kraag deed me denken aan de kledij die ook Turkse rechters dragen. Ik kreeg het gevoel dat ik daar zat vanwege een wetsovertreding. Dat was ook een beetje zo. Mijn vrouw en ik woonden al een tijdje samen, en dat is in Turkije verre van geaccepteerd. Een buitenlander in Turkije Hoewel ik nog regelmatig naar Nederland ging, woonde ik toen al een tijdje hoofdzakelijk in Istanbul. Om de stad te leren kennen, ondernam ik regelmatig ontdekkingstochten. In het begin trok ik vooral naar de toeristische trekpleisters en de vele historische locaties. Indrukwekkend, jazeker. Maar na verloop van tijd was ik benieuwd naar de wijken waar Istanbul zijn miljoenen inwoners herbergt. Daar komen de toeristen doorgaans niet tijdens een weekendtripje van een dag of drie. Zo kwam ik in wijken van Istanbul waar het dagelijkse leven zich voltrekt. Ik bedoel: waar vuilnisophalers langs de straten trekken op zoek naar oud metaal en talloze garagebedrijven met veel veel kunsten vliegwerk auto s rijdende houden die je in Nederland alleen nog als oldtimers ziet. Dat Istanbul kreeg op mij een extra aantrekkingskracht. Ook merkte ik tijdens deze tochten pas echt hoe onmetelijk groot deze stad is. Er lijkt geen einde aan te komen aan de straten en de mensenmassa s: Istanbul is een wereld op zich. Ik leerde verder dat Turkije veel minder beheerst wordt door regels en wetten dan Nederland. Niet dat er geen regels en wetten zijn, maar ze

3 inleiding 9 worden veel minder stringent nageleefd. Geen enkele autoriteit windt zich op over winkelopeningstijden, winkeliers lijken hun openingsuren zelf te bepalen. De levendige straathandel is officieel verboden, maar wordt nauwelijks tegengegaan. In ieder café of restaurant dreigt een grote poster met boetes voor wie het rookverbod overtreedt, maar later op de avond staat het er vaak blauw van de rook. Dat anarchistische zorgt voor een atmosfeer waarvan ik bepaalde kanten ben gaan waarderen. En ik ben niet de enige. Ik ken in Nederland opgegroeide Turken die naar Turkije zijn gekomen omdat ze aan het benauwende effect van al die regels en wetten wilden ontsnappen. In die zin lijkt Turkije een eldorado van vrijheid. Dat is het in veel andere opzichten echter niet In wijken buiten de toeristische gebieden valt een westerse buitenlander op als een bosjesman in Lapland. Niet zelden werd ik met veel enthousiasme door jongelingen op straat begroet. Welcome in Turkey, waarna steevast de vraag volgde waar ik vandaan kwam. Dat enthousiasme verraste me, vooral omdat Europeanen vaak heel wat minder enthousiast over Turken zijn. In de straten van Istanbul lijkt men zich daar niet van bewust te zijn. Een westerse buitenlander is een gast die zo vriendelijk mogelijk welkom wordt geheten. De politie is al even vriendelijk tegen westerse vreemdelingen. Nooit word ik aangehouden om mijn papieren te tonen. Als tijdens de frequente alcoholcontroles in het verkeer de agent zich realiseert dat hij een West-Europeaan heeft aangehouden, volgt telkens het gebaar van doorrijden. Politieagenten zijn erg behulpzaam bij het wijzen van de weg aan westerse buitenlanders, alsof ze tegen iedere prijs negatieve gevoelens over Turkije willen voorkomen. Erg comfortabel allemaal, maar het geeft een nogal vertekend beeld. Verschillende categorieën Turken ontspringen de dans niet bij een politiecontrole. Vooral jongere mannen wiens donker uiterlijk een oosterse afkomst suggereert, waardoor ze misschien iets te maken hebben met de Koerdische bevrijdingsbeweging PKK, zijn vaak de klos. In hun geval haalt de politie het volledige interieur van een auto overhoop of worden broekzakken op hun inhoud gecontroleerd.

4 10 de diepte van de bosporus In West-Europa bestaat een gebrekkig beeld over Turkije en de Turken. Die relatieve onbekendheid is om meerdere redenen vreemd. De Europese politiek discussieert al jaren of Turkije lid mag worden van de Europese Unie. Vooral rechtse partijen maken een negatieve opstelling daarover tot een speerpunt van hun programma. Daardoor krijgen specifieke aspecten van de Turkse samenleving navenante aandacht. Verder wonen sinds de komst van de eerste gastarbeiders in de jaren zestig veel Turken in West-Europa. Een Turk is daardoor geen vreemde verschijning in landen als Nederland, België en Duitsland. De meeste mensen kennen een of meer Turken van het werk of van de winkel op de hoek. Maar hoe Turken denken over hun nationale identiteit of de geschiedenis van hun land weten de meeste autochtonen niet. Ook ik woonde jarenlang in Amsterdamse wijken waar veel Turken leven. Ik had ze als buren en maakte ze dagelijks mee. Toch stak ik maar weinig op over Turkije of de Turkse cultuur. Mijn komst naar Istanbul was het begin van een bewustwordingsproces over Turkije. Maar eerst moest ik bepaalde barrières doorbreken, zoals het onmiskenbaar westerse trekje om onze plaats van herkomst te projecteren op de plaats waar we in den vreemde terechtkomen. Aan de andere kant werkt Turkije die neiging in de hand, met om de twee straten een McDonaldsrestaurant en op tv quizprogramma s waarvan het Nederlandse Endemol het format levert. Na verloop van tijd herkende ik dat soort uiterlijke aspecten als een dunne schil waarachter een andere werkelijkheid schuilging. Een die ik niet kon begrijpen aan de hand van mijn westerse bagage. Dient Turkije dan begrepen te worden aan de hand van maatstaven en opvattingen die leven in het Midden-Oosten of de islamitische wereld? Nee, Turkije kent zijn eigen karakter, dat niet in de laatste plaats voortvloeit uit de situering op de grens van zowel oost en west als noord en zuid. Daardoor ging ik Turkije beschouwen als het enige Midden-Oostenland in Europa of als het enige westerse land ter wereld dat alom de islam belijdt. Dat soort tegenstrijdige raakvlakken maakt Turkije niet alleen uniek en fascinerend, maar in veel opzichten ook ondoorgrondelijk. Het inspireerde me tot het schrijven van een boek over dit land.

5 inleiding 11 Sociale correctheid, anders ayip Kan een westerse buitenlander Turkije alleen begrijpen door één te worden met de Turken? In theorie wellicht. Maar in de praktijk is het onmogelijk. Ik begreep al snel dat ik hier tot het einde van mijn dagen een buitenlander zal blijven. Aan de andere kant is door mijn vrouw Turkije leren kennen een way of life geworden. Wat ik uit gesprekken met Turken en de Turkse media haal, bespreek ik met haar om tot een beter begrip te komen. Zij is mijn klankbord, mijn vertaalster en in tal van opzichten mijn belangrijkste adviseur. Zonder haar had ik dit boek niet kunnen schrijven. Door met haar te trouwen kreeg ik een Turkse schoonfamilie die me snel accepteerde. Misschien omdat ik op feestjes de Hollandse pias uithing door te pogen een Turks dansje onder de knie te krijgen? Of omdat ik me de Turkse keuken en de bijbehorende raki, de nationale drank, vol overgave liet smaken? Dat mijn schoonfamilie niet al te strikt met religieuze regels is, zal zeker ook aan mijn snelle acceptatie hebben bijgedragen. Een familie met een grotere hang naar religieuze beginselen zou beslist meer problemen gehad hebben met de atheïst die ik ben. Van in Nederland wist ik al dat familie in Turkije erg belangrijk is. Wat me in Turkije vooral opvalt, is het respect voor oudere familieleden. Het oudste lid van een familie verdient automatisch het meest respect. De meest prominente getuige bij mijn huwelijk was vanzelfsprekend een oom van mijn vrouw met de status van oudste familielid. Ik had de man nooit eerder ontmoet en mijn vrouw zag hem zelden. Maar hij was het oudste familielid, en dat telde. Ik leerde ook hoe een jongere zijn respect aan een ouder familielid toont: door de hand van de oudere te kussen en die vervolgens lichtjes tegen het voorhoofd te drukken. Zo ben ik gewend geraakt mijn schoonmoeder te begroeten. Vreemd in het begin, maar ondertussen weet ik niet beter. Ook het onderscheid tussen man en vrouw speelt een rol in de rangorde binnen een Turkse familie. Wanneer ik bij mijn schoonmoeder eet en ik de oudst aanwezige man ben, zit ik als vanzelfsprekend aan het hoofd van de tafel. Dat mijn schoonzuster ouder is en mijn schoonmoeder veel ouder, doet niet ter zake. Alles verandert wanneer mijn oudere

6 12 de diepte van de bosporus zwager er is. Dan zit hij aan het hoofd. Heel anders dan in Nederland waar iedereen maar zo n beetje neerploft. Verder keek ik in het begin vreemd op van de reactie van mijn schoonmoeder als ik na het eten het tafelgerei naar de keuken hielp brengen. In Nederland heet zoiets normaal, maar in Turkije is het vreemd wanneer een man dat doet. Toen ik de eerste keer met een stapel bordjes in de keuken kwam, stuurde mijn schoonmoeder me resoluut naar buiten. De keuken is in Turkije geen plaats voor mannen. Sociale omgangsregels zijn van cruciaal belang in Turkije, niet alleen binnen de familie, maar ook tegenover vrienden, kennissen en buren. Alles wat niet aan de regels voldoet noemt een Turk ayip, letterlijk vertaald schaamte. Ik zou een apart boek kunnen schrijven om alles te benoemen wat ayip is, daarom beperk ik me tot een paar regels over gastvrijheid en vrijgevigheid. Een schoongewassen bordje teruggeven als de buren voor je gekookt hebben, doe je bijvoorbeeld niet. Er moet iets op het bordje liggen. Buren koken heel vaak voor elkaar, vooral naarmate ze elkaar beter kennen. Een etentje bij mijn schoonmoeder is vaak een optelsom van alle in het pand levende kookkunsten. Voldoende voedsel bij een etentje is lang niet genoeg. Als de gast meer dan de helft opeet, is het al twijfelachtig, want overdaad is de norm. In Turkije heb ik dan ook geleerd waarom Nederlanders in den vreemde als schraalhanzen bekend staan. Wanneer je buitenshuis eet, wordt er na afloop lang gediscussieerd over wie de portemonnee mag trekken. Een kwestie van respect volgens de sociale regels, maar niet in de laatste plaats ook van eer. Om te laten zien dat je het kunt missen. Eer is essentieel. De eer van de familie, maar ook de persoonlijke eer. Turken geven er niet graag blijk van platzak te zijn. Liever dan dat toe te geven, sluit men in het geheim een lening af, om daardoor toch vrijgevig te kunnen zijn. Wanneer een familielid in het huwelijk treedt, is een duur geschenk, doorgaans in de vorm van een hoeveelheid goud, vanzelfsprekend. Menige bankrekening schiet ver in het rood door om te beantwoorden aan deze norm. Dat daarmee niet zelden een zware druk wordt gelegd, is duidelijk. Geen Turk die dat laat merken. Want dat is ayip.

7 inleiding 13 Sociaaleconomische tegenstellingen De nadruk op eer speelt op allerlei manieren een rol in de Turkse samenleving, en ook aan maatschappelijke status hecht de doorsnee Turk veel waarde. Materieel bezit is erg belangrijk, het tonen van je rijkdom is dat nog meer. Van oudsher zijn gouden sierraden daartoe het middel bij uitstek, vooral op het platteland. Goud wekt de indruk dat je er goed bij zit. De juweliers zijn dan ook talrijk in Turkije. Tegenwoordig zijn er ook andere manieren om de gebraden haan uit te hangen. Zo is designer kleding erg geliefd onder Turkse jongeren. Maar het is lang niet altijd goud wat blinkt. Er bestaat een levendige handel in namaakproducten, vooral van kleding. Vervalste T-shirts van Armani of Dolce & Gabana worden overal op straat aangeboden, in zulke enorme hoeveelheden dat het wel lijkt alsof namaak de plaats van het origineel heeft ingenomen. De ideale manier om te tonen dat je het gemaakt hebt is natuurlijk een glanzende automobiel, het liefst van niet geringe afmetingen. Het nieuwe geld toont graag er warmpjes in te zitten, terwijl anderen die graag bij de elite willen horen zich daarvoor diep in de schulden steken. In ieder geval zie je op de snelwegen van Istanbul heel wat vette SUV s, voor veel Nederlanders sociaal incorrecte milieuvervuilers, maar geen Turk die daarbij stilstaat. Al die ogenuitstekerij benadrukt dat van een gelijkmatige inkomensverdeling geen sprake is. Het verschil tussen arm en rijk is vaak stuitend. Wat dat betreft is een wandeling door Istanbul erg leerzaam. Wie van de wijk Nisantasi met zijn Bentleys en Ferrari s naar de armere delen van Beyoglu wandelt, kan zich nauwelijks een groter contrast voorstellen. Turkije is een van de snelst groeiende economieën ter wereld. Een aantal lager gesitueerden lift zeker mee op dat succes, maar tegelijkertijd is er nog altijd erg veel armoede. Het minimuminkomen ligt laag vergeleken met West-Europa, maar het levensonderhoud is zeker niet goedkoper. De kapper of een taxi kosten minder, maar boodschappen doen in een supermarkt is vaak merkelijk prijziger dan in Nederland. Vooral geïmporteerde producten zijn dikwijls peperduur.

8 14 de diepte van de bosporus Meer dan één gezin stuurt het kroost de straat op om iets bij te verdienen met de verkoop van papieren zakdoekjes of flesjes water. Anders is het onmogelijk om rond te komen. De sociale voorzieningen zijn beter geworden, maar stellen vergeleken met West-Europa toch nog weinig voor. De regeling voor werklozen is verre van afdoende: beperkt in duur en doorgaans niet eens genoeg om de huur te betalen. Een algemeen ouderenpensioen bestaat niet. De armoede verschilt van streek tot streek. In het oosten van Turkije lijkt in veel opzichten de Derde Wereld te beginnen. In het westen is het beter, maar in de achterstandswijken van de grote steden zijn de leefomstandigheden vaak bedroevend. Naar dergelijke wijken zijn de afgelopen decennia veel mensen uit de provincie getrokken in de hoop op betere tijden. Je zou verwachten dat Turkije het toneel is van protesten en demonstraties om betere leefomstandigheden of een hoger inkomen te eisen. Die zijn er wel degelijk, maar niet meer dan in West-Europa. Vooral de radicaal-linkse partijen gaan de straat op, maar hun positie is niet meer dan marginaal. In plaats van actie te voeren, werken de Turken vooral harder en langer om hun situatie te verbeteren. Werkdagen van meer dan tien uur zijn normaal, een zesdaagse werkweek eveneens. Vrije tijd is daardoor een schaars goed. Zeker in de grote steden hebben het wegennet en het openbaar vervoer de enorme urbanisatie niet bij kunnen houden en staan de mensen dagelijks vaak uren in de file. Voor velen bestaat het leven hoofdzakelijk uit werken en slapen. Dat gebrek aan vrije tijd uit zich op allerlei vlakken. Het ontwikkelen van een meer individuele persoonlijkheid is lang niet iedereen gegeven. Iemand met een gezonde gekte kom je hier zelden tegen, een beetje gekkigheid heet al snel een afwijking. Een sterke indruk van collectiviteit overheerst, persoonlijkheidsverschillen worden weg genivelleerd. In dat opzicht lijkt het huidige Turkije op West-Europa in de jaren vijftig, toen het collectieve veel meer de norm bepaalde dan tegenwoordig.

9 inleiding 15 Nationalisme, een beladen begrip Ik loop in Istanbul regelmatig een boekenwinkel binnen. De titels verraden dat samenzweringstheorieën een geliefd thema zijn. Geen onderwerp zo gek, of je komt het tegen: van Bilderbergers die zich per vliegende schotel laten vervoeren tot vrijmetselaars die het met internationale bankiers doen. Voor Turken wordt de manier waarop ze tegen de politieke werkelijkheid aankijken niet zelden door samenzweringstheorieën bepaald. Samenzweringstheorieën kunnen interessant zijn, vooral als ze achteraf met de werkelijkheid overeen blijken te komen. Vaak echter is het complotdenken een gevaarlijke valkuil. Het biedt een weinig gecompliceerde verklaring voor een mateloos gecompliceerde werkelijkheid of geeft bij simpele geesten al snel aanleiding tot negatieve denkbeelden over bepaalde bevolkingsgroepen. Nog erger is dat samenzweringstheorieën zich in Turkije niet beperken tot lezers met een passie voor spannende lectuur. Ze klinken nogal eens door in de retoriek van politici en voor openbare aanklagers staan ze soms zelfs gelijk aan een onomstotelijk bewijs. De meest gehoorde complottheorie leert dat buitenlandse machten samenzweren om Turkije te vernietigen. Die gedachte gaat terug op de periode na de Eerste Wereldoorlog, waarin het Ottomaanse Rijk zware verliezen leed. De geallieerde landen wilden de door hen bezette restanten van het rijk onderling en onder de verschillende etnische groepen in het gebied verdelen. Mustafa Kemal Atatürk, de grondlegger van de Turkse Republiek, wist dat plan te verijdelen, maar de angst dat wereldmachten voortdurend uit zijn op de vernietiging van Turkije is blijven leven en transformeerde in de loop der jaren van een reëel gegeven tot een onvervalste samenzweringstheorie. Het Turkse nationalisme is voor een deel op die angst gebaseerd. Daardoor ligt kritiek op Turkije gevoelig. Menige Turk neemt kritiek op zijn land nogal persoonlijk op, met een hevigheid die in West-Europa ongekend is. In weinig landen leeft het nationalisme zo sterk als in Turkije. Er worden ook zelden vraagtekens bij geplaatst, in tegenstelling tot West- Europa, waar de Tweede Wereldoorlog pijnlijk aantoonde waar natio-

10 16 de diepte van de bosporus nalisme in een extreemrechtse context toe kan leiden. Turkije bleef tijdens de oorlogsjaren echter neutraal en raakte nooit bezet, waardoor die negatieve connotatie grotendeels aan het land voorbij ging. Bovendien is nationalisme niet per definitie een aspect van extreemrechts. In Baskenland en Noord-Ierland vormt het de basis van het zelfbeschikkingsrecht van volken en de daaraan verbonden bevrijdingsbewegingen ETA en IRA. De strijd van de Palestijnen tegen de staat Israël en van de Koerdische PKK voor een onafhankelijk Koerdistan past eveneens in een nationalistisch kader. In het Ottomaanse Rijk was religie de maatstaf. Pas later tekende zich een Turks nationaal gevoel af, al vormde de islam er nog altijd een belangrijke basis van. Dat veranderde met de oprichting van de Turkse Republiek in Het geloof mocht niet langer de basis van de samenleving zijn. Om dat te benadrukken werd in allerijl een op etniciteit gebaseerd nationaal bewustzijn uit de grond gestampt dat het creëren van illusies over de oorsprong, aard en superioriteit van de Turken niet uit de weg ging. Dat kunstmatige karakter bleef niet zonder consequenties. Het Turkse nationalisme draagt er zeker de sporen van. Zo valt er aan de grenzen van het Turkse grondgebied niet te tornen. De Koerden weten er alles van. Zij verloren na het Ottomaanse Rijk hun autonomie en werden voortaan door het territoriale aspect van het Turkse nationalisme in het nauw gedreven. Tegenover het onvermurwbare karakter van het Turkse nationalisme staat dat het in zijn basisvorm niet uit is op expansie. Nationalisme bestaat in Turkije echter in soorten en maten. Voor de ultranationalistische panturkisten, die hun sporen zeker nalieten in de Turkse geschiedenis, zijn de grenzen van Turkije slechts een tijdelijke beperking op weg naar een Groot-Turkije dat alle Turkse volken zal verenigen. Volgens de meest extreme interpretaties strekt dit denkbeeldige rijk zich uit van de Middellandse Zee tot de Chinese muur. Het territorium is vergelijkbaar met het enorme gebied waar de nomadische voorvaderen van de Turken ooit rondzwierven. Het panturkisme raakte in de twintigste eeuw verbonden aan extreemrechtse beginselen. Er ontstonden raakvlakken met beruchte

11 inleiding 17 nationaalsocialistische uitgangspunten, zoals Blut und Boden. Panturkisten en nazi s vonden elkaar verder in een gemeenschappelijke aversie tegen het socialisme. Het nationalisme van de Turkse Republiek kende veel negatieve gevolgen. Tal van mensenrechtenschendingen worden aan de hand van het nationale belang verdedigd. Daarbij valt vaak het begrip diepe staat (een structuur binnen de strijdkrachten, veiligheidsdiensten, bureaucratie, rechtelijke macht en politiek). Verborgen op de achtergrond en met de dreiging van een militaire ingreep als stok achter de deur, controleerde de diepe staat jarenlang de regering. Ook de bevolking hield ze via keiharde repressie, inbegrepen moord, onder controle. Samen met de georganiseerde misdaad was de diepe staat ook betrokken bij criminele activiteiten, zoals de handel in verdovende middelen. De regerende Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) van Recep Tayyip Erdogan bracht Turkije veel veranderingen. Onderhandelingen over Turks lidmaatschap van de Europese Unie kwamen pas onder deze partij voor het eerst serieus op gang. De AKP voerde ingrijpende economische hervormingen door en bracht het land voor het voetlicht van het internationale politieke theater. Bovendien brak de AKP de macht van het establishment dat zich baseerde op het gedachtegoed van Mustafa Kemal Atatürk, de stichter van de Turkse Republiek. In één opzicht veranderde er echter weinig onder de AKP: de partij is even nationalistisch als haar voorgangers. De AKP legt weliswaar een verband met de beginselen van het vroegere Ottomaanse Rijk, maar dat zorgt hoogstens voor een nationalisme met iets andere karaktertrekken. Nationalisme is in tal van opzichten de rode draad door de Turkse geschiedenis. En door dit boek. Veiligheid, een realiteit van alledag Veiligheid is een hot item in Turkije. Veel Turken vrezen door een aardbeving te worden getroffen. Begrijpelijk, want moeder aarde laat Turkije vaak op haar grondvesten schudden. Zoals in 1999, toen een zware

12 18 de diepte van de bosporus aardschok nabij de Zee van Marmara erg veel slachtoffers eiste. Een nog zwaardere aardschok in de nabije toekomst in hetzelfde gebied, wordt niet alleen aannemelijk geacht door geologen, maar zelfs waarschijnlijk. Wat een aardbeving in de directe omgeving van Istanbul zou betekenen, tart ieder voorstellingsvermogen. De infrastructuur van de stad is nauwelijks berekend op dergelijk natuurgeweld. Veel illegale bebouwing voldoet niet aan de bouwvoorschriften. Soms stort zelfs een gebouw in zonder dat er een aardbeving aan te pas komt. Turkije is in dit opzicht erg fragiel. De bevolking weet dat. Als mijn echtgenote een lamp aan het plafond ziet schudden nadat ik die per ongeluk heb aangeraakt, denkt ze meteen aan een aardbeving. Ik zie dan hoe de schrik haar om het hart slaat. Veiligheid is immer actueel in Turkije, ook door de dreiging van politiek geweld. De laatste jaren wordt geweld vooral aan de Koerdische Arbeiderspartij (PKK) toegeschreven, maar ook fundamentalistische moslims, radicaal-linkse activisten en extreemrechtse terroristen bedienen zich van geweld. Niemand ontkent de negatieve reputatie van Turkije op dit punt. Het verklaart waarom er een uitgebreide veiligheidsindustrie actief is. Er is geen winkelcentrum of openbaar gebouw waar de ingang niet door particuliere beveiligers gecontroleerd wordt. Je rijdt geen parkeergarage binnen zonder eerst je kofferdeksel te openen. Overal zie je metaaldetectors, behalve vreemd genoeg bij ziekenhuizen. Kennelijk is de overtuiging dat zelfs een nietsontziende terrorist geen aanslag op een ziekenhuis pleegt. Naast de particuliere bewaking is er de uitgebreide politiemacht in Turkije. Het land ziet werkelijk blauw. Er is politie in vele soorten en maten, met onder andere op het platteland de semimilitaire Jandarma. Het woord is overduidelijk afgeleid van het Franse gendarmerie; de Jandarma is te vergelijken met de Nederlandse Koninklijke Marechaussee en de vroegere Belgische Rijkswacht. Het veiligheidsaspect komt daarnaast tot uitdrukking in de Turkse strijdkrachten. Met een half miljoen soldaten mag het Turkse leger zich het tweede van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) noemen. Het militaire apparaat is in Turkije veel meer verweven met de samenleving dan in Nederland of België. Bovendien zijn de Turkse

13 inleiding 19 strijdkrachten omgeven door een uiterst dubieus aura. Ze zijn verantwoordelijk voor verschillende machtsgrepen, die tot de zwartste pagina s in de Turkse geschiedenis behoren. Vooral de diepe wonden van de coup van 1980 zijn nog altijd niet geheeld. De herinnering aan de martel- en moordpraktijken van toen hebben zich vastgebeten in het collectieve geheugen. Religie, een machtsstrijd tussen oud en nieuw establishment Een overweldigende meerderheid van de Turken belijdt de islam. Aan vrijwel niemand gaat het geloof volledig voorbij. Religieuze gebruiken zoals de ramadan en het offerfeest zijn voor de meeste Turken belangrijk. Ook wie zelden of nooit een moskee aan de binnenkant ziet, doet er tot op bepaalde hoogte aan mee. Mijn schoonfamilie, die zeker niet tot de meest religieuze behoort, is er een voorbeeld van. Vasten tijdens de ramadan komt er om praktische redenen niet altijd bij iedereen van, maar de verplichting om dan schenkingen te doen aan minderbedeelden wordt niet vergeten. Andere religieuze regels spelen minder vaak een rol. De leden van mijn schoonfamilie zijn wat dat betreft geen uitzondering in Turkije. De gematigde manier waarop zij de islam beleven, volgt uit het secularisme, dat bij het ontstaan van de Turkse Republiek in 1923 werd ingevoerd. Een staat is seculier wanneer geloof en staat van elkaar gescheiden zijn. Die algemene definitie gaat in de traditionele Turkse situatie echter lang niet ver genoeg. Om te voorkomen dat het geloof op welke manier ook invloed heeft op het openbare leven en de politiek, dragen de basisprincipes van de Turkse Republiek de staat op het geloof nauwgezet te controleren. Het is een erg nadrukkelijke vorm van secularisme, met consequenties voor de manier waarop het geloof wordt beleefd. Want hoewel de grondleggers ervan de islam niet direct wilden hervormen, gaven ze aanleiding tot een variant van dat geloof die de regels vaak slechts losjes volgt. Secularisme is een heet hangijzer in Turkije. Er zijn Turken die zich er niet mee kunnen verenigen en in hun hart dromen van een Turkije met

14 20 de diepte van de bosporus meer maatschappelijke en politieke invloed vanuit de islam. Dat hun aantal vooral in de provincie niet gering is, verklaart waarom in Turkije twee maatschappelijke segmenten lijnrecht tegenover elkaar staan. Door deze tegenstelling is het secularisme sinds de jaren vijftig geleidelijk aan meer onder vuur komen te liggen. Met de AKP kreeg in 2002 voor het eerst een religieus georiënteerde partij de macht volledig in handen. De AKP ging een symbiotische relatie aan met de beweging rond de islamitische, in Amerika wonende prediker Fethullah Gülen. De AKP en de Gülenbeweging stellen het secularisme ter discussie. Het recht van vrouwen om in openbare gebouwen een hoofddoek te mogen dragen, kreeg aanvankelijk veel aandacht, ook in het buitenland. In feite was het niet meer dan een uiterlijk verschijnsel van een machtsstrijd. Tegelijkertijd werd op alle fronten de strijd aangegaan met het traditionele seculiere establishment. Zo trachtte de AKP, gesteund door de Gülenbeweging én aangemoedigd door de Europese Unie, een einde te maken aan de machtige positie van de militairen. Ook ging ze de confrontatie aan met de diepe staat door seculiere elementen binnen staatsinstanties te vervangen door mensen uit de eigen gelederen en uit die van de Gülenbeweging. Dergelijke ingrepen, geplaatst in het kader van democratisering, leidden aanvankelijk tot veel enthousiasme onder het publiek, dat de beruchte diepe staat maar al te graag zag vertrekken. Maar democratisering bleek voor de AKP al snel meer middel dan doel. De partij streefde naar de volledige hegemonie en wilde zo weinig mogelijk ruimte overhouden voor de oppositie. De diepe staat bleef overeind, hij veranderde alleen van eigenaar. De strijdkrachten en hun civiele medestanders waren fel gekant tegen deze zachte maar efficiënte greep naar de macht. Ze raakten hun machtige positie kwijt en vreesden voor een verregaande islamisering van Turkije onder de AKP en de Gülenbeweging. Het lijdt geen twijfel dat zij om die reden graag een nieuwe staatsgreep hadden gepleegd. Door verschuivingen in de internationale verhoudingen en hun bedenkelijke reputatie onder het publiek waren zij echter niet langer in staat een vuist te maken. Toch bleven de vertegenwoordigers van de AKP en de Gülenbeweging binnen justitie en politie volhouden dat de dreiging van een

15 inleiding 21 staatsgreep realistisch was. Zo ontstond de affaire rond Ergenekon, een veronderstelde samenzwering tegen de AKP-regering en de Gülenbeweging. De AKP en Fethullah Gülen gebruikten de duistere reputatie van de militairen en de diepe staat om af te rekenen met ideologische tegenstanders en kritische journalisten. Arrestatiegolven op twijfelachtige gronden, beperking van de vrijheid van meningsuiting en een algemene atmosfeer van angst en repressie waren het gevolg. Deze situatie is op geen enkele manier te vergelijken met de politieke spelletjes die we in West-Europa gewend zijn. Vanuit Turks perspectief leveren die zelfs een enigszins vertederend beeld op. In Turkije tekende een sluimerende controverse tussen twee maatschappelijke segmenten zich de laatste tien jaar glashard af en zorgde voor een mateloos gepolariseerde samenleving. Dat gaat veel verder dan alleen politieke tegenstellingen. Dit boek Turkije leeft voor mij op verschillende manieren. Er is het Turkije van de Turken, het land waar ik gekozen heb te leven. Er is het Turkije met zijn schitterende landschappen en steden, waar ik nooit klaar ben met fotograferen. En er is het Turkije met zijn enerverende politiek, een land waar ik niet kan leven zonder te schrijven. Dit boek is een optelsom van deze drie factoren. Het behandelt de geschiedenis van Turkije, met de nadruk op de laatste vijftien jaar. Het eerste deel (hoofdstuk 1 t/m 3) beschrijft het ontstaan van de Turkse Republiek en de oorsprong daarvan in het Ottomaanse Rijk. Ik sta onder andere stil bij Mustafa Kemal Atatürk, de oprichter van de Turkse Republiek, en de Armeense genocide, een historische tragedie die nog regelmatig de kop opsteekt. Het middelste deel (hoofdstuk 4 t/m 10) bestrijkt de periode tussen 1945 en 1996, van de introductie van een meerpartijenstelsel tot het beruchte Susurlukincident. Verder ga ik in dit deel nader in op de staatsgrepen van 1960, 1971 en 1980, de Koerdische onafhankelijkheidsstrijd en de economische hervormingen onder premier Turgut Özal.

16 22 de diepte van de bosporus Het laatste deel (hoofdstuk 11 t/m 18) strekt zich uit tot in het heden en gaat met name over het beleid en de identiteit van de AKP. Verder behandel ik hier de postmoderne coup van 1997, de mensenrechten, de economie en het buitenlandbeleid onder de AKP, het toetredingsproces tot de Europese Unie, de Fethullah Gülenbeweging en de Ergenekonaffaire.