2 e herziening multidisciplinaire richtlijn Angststoornissen Verwerking commentaar d.d verbeteringen Paul en Ton met opm.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "2 e herziening multidisciplinaire richtlijn Angststoornissen Verwerking commentaar d.d. 21-12-2010 verbeteringen Paul en Ton met opm."

Transcriptie

1 2 e herziening multidisciplinaire richtlijn Angststoornissen Verwerking commentaar d.d verbeteringen Paul en Ton met opm. Irene Gegeneraliseerde Angststoornis Reactie (naam, vereniging/organisatie, bijlage) Algemeen Algemeen Angst Dwang en Fobie Stichting en het Athena Instituut van de VU Amsterdam Commentaar Een mooi product waar veel werk in is gestoken. Ik geef eerst antwoord op de vragen en heb dan per pagina nog wat tips en vragen. 1. Is de onderbouwing volledig; is er belangrijk wetenschappelijk bewijs onvermeld verbleven? A: ik ben onvoldoende van alle literatuur op de hoogte om dat te beoordelen. Maar het oogt goed volledig 2. Zijn de fasen van zorg en de afzonderlijke interventies in hun onderlinge samenhang voldoende beschreven/uitgewerkt; ontbreken er stappen of interventies? A: naar mijn idee is dat goed gedaan en ontbreken geen zaken 3. Is de richtlijntekst afdoende concreet; is deze herkenbaar? A: de tekst is zeker herkenbaar. In zijn algemeenheid pleit is voor een strakker taalgebruik en een meer samenvattende wijze van beschrijven, behalve bij studies die op zich iets te melden hebben. Ook mag de tekst wat mij betreft wat stelliger: ik geef daarvoor tips hieronder 4. Is de richtlijn bruikbaar in de praktijk? A: naar mijn idee zeker: zie echter wel mijn opmerkingen De volgende suggesties voor aanvullingen op de richtlijntekst gegeneraliseerde angststoornis zijn tot stand gekomen doormiddel van een éénmalige bijeenkomst met vijf ervaringsdeskundigen, allen verbonden aan de ADF. De aanwezigen hebben ter voorbereiding de richtlijntekst gegeneraliseerde angststoornis doorgenomen. Vervolgens werd met behulp van een gestructureerde discussie, gefaciliteerd door het Athena Instituut, het commentaar van de verschillende ervaringsdeskundigen samengevat in tien gezamenlijke standpunten en overige opmerkingen. In de volgende tekst worden Besluit wat ermee te doen In dank aanvaard. De Richtlijncommissie heeft het commentaar deels wel en deels niet overgenomen, zoals hierna aangegeven. Voorts verwijst de Richtlijnwerkgroep naar Hoofdstuk 8 Aanbevelingen vanuit het patiëntenperspectief. pagina 1

2 deze standpunten en suggesties weergegeven en toegelicht. 1. Medicatie plus cognitieve gedragstherapie In het algoritme dient naast farmacotherapie tegelijkertijd psychologische behandeling aangeraden te worden. In het algoritme wordt in overleg met de patiënt een keuze gemaakt uit psychologische behandeling of farmacotherapie. Farmacotherapie alleen wordt door de ervaringsdeskundigen echter niet als een optie gezien; dit zou altijd in combinatie met psychologische behandeling aangeboden moeten worden. Dit zou tegelijkertijd ingezet moeten worden. Volgens de beslisboom kan in het geval van farmacotherapie de psychologische behandeling (in het uiterste geval) pas na 26 weken ( ) in combinatie met farmacotherapie aangeboden worden. De ervaringsdeskundigen geven aan dat therapeutische behandeling altijd een optie zou moeten zijn. Combinatiebehandeling wordt alleen opgenomen in de richtlijn als wetenschappelijk is aangetoond dat de combinatiebehandeling beter is dan medicatie alleen of psychotherapie alleen. Dit is onjuist. Uit het algoritme blijkt dat na iedere vorm van medicatie psychotherapie kan worden gestart. 2. Bejegening/ rekening houden met patiënt als individu In de tekst en aanbevelingen zou meer nadruk moeten liggen op de patiënt als individu De ervaringsdeskundigen benadrukken het belang van het eerste contact tussen behandelaar en patiënt. De behandelaar dient rekening te houden met bijkomende heftige gevoelens van schaamte en begrip hiervoor te tonen. Hierdoor kan een (noodzakelijke) vertrouwensband opgebouwd worden. Verder zou moeten worden geprobeerd om wisselingen van behandelaars te voorkomen, omdat hiermee het opgebouwde vertrouwen teniet wordt gedaan. Behandelaars zouden zich er te allen tijde bewust van moeten zijn dat protocollen niet zaligmakend zijn. De behandeling moet altijd afgestemd worden op de individuele patiënt; zijn voorkeuren, karakter, mogelijkheden etc. Deze nadruk zou onder andere terug moeten komen in de aanbeveling betreffende het in eerste instantie overwegen van groepstherapie vanwege kosteneffectiviteit (zie blz 19). Aangeraden wordt deze aanbeveling aan te passen, zodat duidelijk wordt dat deze keuze in overleg met de patiënt gemaakt dient te worden. Niet de kosteneffectiviteit De richtlijncommissie is het overigens wel eens met deze visie. Iedere behandelaar moet in alle contacten (dus niet alleen in de eerste contacten) rekening houden met bijkomende problemen, zoals schaamte. Deze visie hoort bij de algemene aspecten waaraan iedere behandeling moet voldoen, en dus ook de behandeling van GAS. Algemene aspecten worden nooit opgenomen in een richtlijn, omdat de tekst dan veel te uitgebreid zou worden. Deze visie wordt gedeeld door de richtlijncommissie. Dit is overgenomen pagina 2

3 maar de patiënt en de aard van de klachten dienen de doorslag te geven bij de keuze van de behandelvorm. (pag. 19) Tekst geschrapt. 3. Lotgenotencontact Lotgenotencontact zou in het algoritme geïntegreerd moeten worden. Lotgenotencontact kan de behandeling ondersteunen. De ervaringsdeskundigen geven aan dat de toegevoegde waarde van lotgenotencontact ligt in sociaal contact, het besef niet de enige te zijn, herkenning, erkenning, gestimuleerd worden door anderen, relativeren, tips uitwisselen en humor. Lotgenotencontact kan zowel voor tijdens of na de behandeling nuttig zijn. De behandelaar zou de patiënt niet alleen moeten attenderen op de mogelijkheid tot lotgenotencontact (blz. 24, punt 4), maar hem ook moeten wijzen op het belang hiervan. Idealiter wordt het lotgenotencontact in het algoritme geïntegreerd op een wijze waaruit blijkt dat dit ten alle tijden een toegevoegde waarde kan hebben. De richtlijncommissie ziet positieve aspect van lotgenoten contacten in voor tenminste een deel van de patiënten en is het eens met de visie dat deze contacten belangrijk kunnen zijn ter ondersteuning van de patiënt. Aan gezien de lotgenotencontacten niet evidence-based zijn, zijn ze niet in de richtlijn opgenomen. 4. Aanknopingspunten voor psychoeducatie In de richtlijn zouden aanknopingspunten voor psychoeducatie gegeven moeten worden Dit is overgenomen (pag. 14 en 23) Patiënten moeten soms lang wachten voordat een behandeling start of verbetering optreedt. In het algoritme lijkt psychologische behandeling of farmacotherapie de enige oplossingen zijn, terwijl een patiënt ook in het dagelijkse leven dingen kan veranderen. Het gaat hier om zelfmanagement en het zoeken naar daginvulling, structuur en afleiding. Dit kan bijvoorbeeld door middel van sport, hobby s of sociale contacten; afgestemd op de voorkeuren en karakteristieken van de persoon. Dit om te voorkomen dat mensen passief wachten op verbetering. Uiteraard vormt dit een aanvulling en niet een vervanging van psychologische behandeling of farmacotherapie. Aan het begin van het algoritme wordt gewezen op psychoeducatie; de ervaringsdeskundigen missen echter concrete aanknopingspunten of handvatten voor de invulling hiervoor in de richtlijntekst. 5. Aanbeveling begeleiding opbouw pagina 3

4 medicatie De begeleiding bij het opbouwen van medicatie zou in de aanbevelingen opgenomen moeten worden. Bij de overige overwegingen betreft farmacotherapie wordt aangegeven dat het belangrijk is patiënten te begeleiden bij het opbouwen van de medicatie (blz. 4). De ervaringsdeskundigen vinden deze begeleiding dusdanig belangrijk dat zij aanraden dit op te nemen in de aanbeveling. Daarbij is het erg belangrijk dat goede uitleg wordt gegeven over mogelijke bijwerkingen. Patiënten moeten regelmatig terug gezien worden. Met name voor erg angstige mensen voor wie bijwerkingen de angst kunnen versterken kan het nodig zijn de dosering aan te passen naar beneden. Eventueel kunnen benzodiadepinen tijdelijk een oplossing bieden als de angst te sterk wordt. Bovendien merkten de ervaringsdeskundigen op dat (zoals te zien in het algoritme) het afkappunt voor effectiviteit op 6 weken ligt. Soms is dit echter te kort en kan het langer duren voordat een middel effectief blijkt. De richtlijncommissie vindt begeleiding en behandeling van medicamenteuze behandeling belangrijk. Iedere behandelaar moet in alle behandelcontacten bij een medicamenteuze behandeling de bedoelde begeleiding geven. Hierbij hoort ook uitleg over werking, bijwerkingen. Deze visie hoort bij de algemene aspecten waaraan iedere behandeling moet voldoen, en dus ook de behandeling van GAS. Algemene aspecten worden nooit opgenomen in een richtlijn, omdat de tekst dan veel te uitgebreid zou worden. 6. Keuze therapie niet aan de hand van ervaring therapeut De keuze voor meer gedragsmatige of cognitieve aanpak zou in overleg met de patiënt gemaakt moeten worden en niet moeten afhangen van de ervaring van de therapeut. Dit is overgenomen (pag ) Tekst is geschrapt. Op blz. 19 (reg ) staat dat afhankelijk van de ervaring van de therapeut een keuze wordt gemaakt voor een meer gedragsmatige of meer cognitieve aanpak. De ervaringsdeskundigen zijn echter van mening dat de klachten en behoeftes van de patiënt hier belangrijker zijn dan de ervaring van de therapeut. Indien de therapeut de ervaring met de therapie die de voorkeur krijgt niet heeft, kan (i.o.m. de patiënt) een andere therapeut gezocht worden. 7. Regelmatig contact met huisarts/ behandelaar De richtlijn zou moeten benadrukken dat er regelmatig contact moet zijn tussen de patiënt en de huisarts/behandelaar Dit is overgenomen (pag. 14) Wanneer patiënten langdurig met medicatie worden behandeld is aan te raden pagina 4

5 Regelmatig contact met de huisarts of behandelaar kan voorkomen dan patiënten jarenlang geparkeerd worden op bepaalde medicijnen. Dit geldt met name voor de benzodiazepinen. Er zou minimaal 1 keer per 3 maanden contact moeten zijn om de effectiviteit te evalueren. 8. Omschrijvingen cognitieve therapie, gedragtherapie en exposure Het gebruik van de begrippen cognitieve therapie, gedragstherapie en exposure is niet consequent en er is behoefte aan verheldering van deze termen in de tekst. werking en bijwerking van de medicatie eenmaal per 3 maanden te evalueren. Dit is overgenomen (pag ) Overal is de term C(G)T vervangen door CGT. De ervaringsdeskundigen merkten op dat de termen cognitieve therapie, gedragstherapie en exposure niet consequent gebruikt worden wat verwarring schept bij het lezen van de passage op bladzijde 16 en 18 betreffende deze onderwerpen. Er wordt aangeraden deze passages na te gaan op consequent gebruik van deze termen en de definities indien nodig verder te verhelderen. 9. Nieuw onderzoek De ervaringsdeskundigen willen graag wijzen op nieuw onderzoek, zodat dit eventueel meegenomen kan worden. m.b.t. blz 15: Op het Jubileumcongres Overwaal, Centrum voor angststoornissen is onderzoek gepresenteerd over nieuwe ontwikkelingen in de behandelingen van angststoornissen. Het betreft hier onder andere onderzoek van Prof. Paul Salkowskis. m.b.t. blz. 18: Aangeraden wordt om onderzoek over mindfullness mee te nemen. Mindfullness kan ondersteuning beiden naast de behandeling en voor terugvalpreventie. Hierbij wordt door de ervaringsdeskundigen verwezen naar het boek: mindfullness en bevrijding van depressie (Mark Williams, John Teasdale en Zindel Segal, 2007). De zoekstrategie staat helaas niet toe dat niet gevonden onderzoek wordt toegevoegd. 10. Gebruik grafieken De ervaringsdeskundigen raden aan om met behulp van grafieken op basis van onderzoek de effectiviteit van de verschillende behandelvormen inzichtelijker te maken. De algehele lay-out van de richtlijnen angst en depressie zijn uniform. Grafieken passen daar niet in. De ervaringsdeskundigen raden het gebruik pagina 5

6 van grafieken aan voor de richtlijn (en patiëntenversie) om een duidelijker overzicht te geven van effectiviteit, lange termijn effecten en bijwerkingen van verschillende behandelingen. 11. Wat als het niet overgaat? Aangeraden wordt om aandacht te besteden aan patiënten bij wie geen verbetering optreedt. Hiermee willen de ervaringsdeskundigen benadrukken dat mensen niet als uitbehandeld beschouwd moeten worden. Uit lotgenotengroepen en zelfhulp blijkt dat mensen met het etiket uitbehandeld toch een leefbaarder leven kunnen krijgen. Uitbehandeld kan ook betekenen dat de therapeuten of behandeling niet geschikt waren. Door middel van een second opinion kan worden nagegaan of iemand ook daadwerkelijk is uitbehandeld of er nog wel degelijk behandelmogelijkheden zijn. Daarbij wordt ook verwezen naar het boek Angststoornissen: behandeling en therapieresistentie van Hendriks en Klompenhouwer (2004), waarin handvaten worden aangereikt voor de behandeling van klachten die niet behandelbaar lijken (zie bijvoorbeeld blz van dit boek). De richtlijncommissie vindt deze opmerking erg belangrijk en is het er mee eens. Aan rehabilitatie en second opinions bij nonrespons wordt in het algoritme en in de tekst die het algoritme begeleid aandacht besteed. Overige opmerkingen Algemeen FVB Algemeen Jos Delimon Algemeen Onderaan het algoritme staat een boxje met een verwijssterretje. In het algoritme wordt echter nergens naar dit boxje verwezen. Onderaan in de beslisboom wordt de keuze voor een second opinion gemaakt. Volgens de ervaringsdeskundigen is deze overweging tijdens de gehele behandeling relevant. Bij elke stap in het algoritme zou een behandelaar de afweging moeten maken of een second opinion nodig is. Bij deze kan ik u mededelen dat ik vanuit de FVB klankbordgroep Angststoornissen geen commentaar heb ontvangen in het kader van de commentaarronde Gegeneraliseerde Angststoornis. Prima hoofdstuk en goed bruikbaar. Commentaar van het bestuur van de sectie Angststoornissen van de op de Concept Richtlijn Gegeneraliseerde Angststoornis ter beoordeling aan de Is gecorrigeerd Zie hierboven N.v.t. N.v.t. pagina 6

7 toegestuurd d.d. 28 juni Het bestuur van de sectie is ter zake bijgestaan door de heer drs. Colin van der Heiden, GZpsycholoog&psychotherapeut, Cognitief Gedragstherapeut, Hoofd Wetenschappelijk Onderzoek PsyQ Rijnmond. Colin van der Heiden heeft verschillende publicaties in (inter)nationale vaktijdschriften op zijn naam, de laatste jaren voor al over gegeneraliseerde angststoornis, en de behandeling daarvan. Momenteel is hij bezig met de afronding van zijn proefschrift over de behandeling van GAS, die dit jaar (2010) moet uitmonden in een promotie. Ingestuurd door drs. Hubert vd Kleij, directeur p.1,regel 5 p.1,regel 9 - het stuk is niet altijd even helder geschreven - m.n. het wat ons betreft belangrijkste stuk (par 1.40) is lastig te volgen en kent veel dubbelingen in de opsommingen. Dat maakt het zeker voor de praktijk lastig bruikbaar. Beantwoording vragen Kerngroep: 1. De onderbouwing lijkt volledig, maar het besproken WO zou hier en daar best van een kritischer kanttekening voorzien mogen worden (m.n. v.w.b. gebruikte uitkomstmaten). Er worden tenslotte aan deze onderzoeken belangwekkende conclusies verbonden. 2. en 3. Zoals boven al vermeld vinden wij de samenhang hier en daar ontbreken. Ook is het stuk op sommige onderdelen weinig concreet en daardoor lastig te volgen (b.v. de laatste paragraaf met al die dubbelingen, maakt het stuk niet echt begrijpelijk). Ook vinden wij niet alle conclusies goed aansluiten op de beschreven wetenschappelijke bevindingen (zie bijvoorbeeld de voorkeur voor groepstherapie, waar individuele therapie sneller resultaat geeft en minder uitval kent). 3. Aansluitend bij het voorgaande vinden wij de Richtlijn zoals hij nu voorligt onvoldoende bruikbaar voor de praktijk, omdat 1) hij nog te moeilijk te volgen is, en 2) omdat hij inhoudelijk nog niet volledig is. wat is een handmatige selectie: wat doe je dan? moet die keuze nog worden toegelicht? Getracht is de gehele tekst en ook paragraaf 1.4 te verduidelijken en dubbelingen te verwijderen Om de tekst niet te omvangrijk te maken is deze opmerking niet verwerkt. Getracht is de gehele tekst en ook paragraaf 1.4 te verduidelijken en dubbelingen te verwijderen. Het format is zoals de overige richtlijnen angststoornissen en depressie die de VGCT reeds heeft geautoriseerd. Is aangepast. De richtlijncommissie hoopt dat de VGCT na deze grondige revisie daar anders over denkt. Deze tekst is verwijderd. Opmerking is vervallen omdat bovenstaande tekst is geschrapt. pagina 7

8 p.1,regel 13 p.1,regel 17 p.1,regel 34 p.2 p.2,regel 7 p.2,regel 21 p.2,regel 27 verwijzing naar paragraven is altijd handig vrijwel geen is vaag: is het er wel, of niet en wat doe je ermee? wat mij betreft de betablokkers en antipsychotica even onder een apart kopje: niet besproken middelen. Op blz 2 worden verschillende effectstudies voor psychofarmaca besproken. De in die onderzoeken gehanteerde criteria voor verbetering zijn niet zo sterk (b.v. wel/geen diagnose). We missen daar een kritische reflectie op. De uitkomsten lijken nu beter dan ze mogelijk zijn. wat bedoel je met apart geselecteerd as je resultaten noemt: nieuwe regel Ik zou zeggen: 35 % komt in remissie en nog eens 25 % verbetert klinisch relevant (wat is daar overigens de definitie van?) De verwijzing naar paragrafen is toegevoegd. Vrijwel is geschrapt. Deze opmerking geldt voor de hele richtlijn, ook voor het psychotherapeutische onderzoek. Om de tekst van de richtlijn beperkt te houden heeft de richtlijncommissie besloten deze opmerking nergens in de richtlijn door te voeren. Tekst is veranderd in: Separaat geïncludeerd p.2,regel 27 en 28 p.2,regel 29 p.2,regel 29 welke criteria gehanteerd voor klinisch relevant herstel? Na zes weken behandelen met een antidepressivum verbeteren. waarom na zes weken te evalueren. Is er dan meestal een effect van de pillen? Zoals het er nu staat zegt het weinig. p.2,regel 32 wat is voortijdig: noem weken Deze definitie van klinisch relevant verbeterd is niet overgenomen. Deze opmerking geldt voor de hele richtlijn, ook voor het psychotherapeutische onderzoek. Om de tekst van de richtlijn beperkt te houden heeft de richtlijncommissie besloten deze opmerking nergens in de richtlijn door te voeren. Deze definitie van klinisch relevant verbeterd is niet overgenomen. Deze opmerking geldt voor de hele richtlijn, ook voor het psychotherapeutische onderzoek. Om de tekst van de richtlijn beperkt te houden heeft de richtlijncommissie besloten deze opmerking nergens in de richtlijn door te voeren. Na 6 weken werken antidepressiva, als ze effectief zijn. Net als bij depressie is deze termijn 6 weken. Voor andere angststoornissen gelden vaak andere termijnen. Deze termijnen zijn verkregen uit onderzoek. Dit wordt verder niet toegelicht. pagina 8

9 p.2,regel 33 p.2,regel 37 p.2,regel 40 p.2,regel 45 p.3,regel 1-3 p.3,regel 8 p.3,2 e conclusie p.3,3 e conclusie p.3,4 e conclusie p.3,conclusie.niveau 2.3 e regel is bekend in welke periode deze optreden en of er gewenning is? over welke studies hebben we het vanaf hier? Graag eerst een witregel wel of geen verschillen, geen vrijwel gebruiken: als ze er zijn, dan vermelden, zijn ze er niet, dan niks over zeggen. wat is langere termijn: noem weken waren de genoemde verschillen wel/niet significant? Verder snappen we niet dat er 4 50% terugval op placebo is: waren ze dan wel hersteld door die placebo? En hoeveel % dan? zeker op korte termijn: vaag. Scheidt op korte en lange termijn hier: zo laat je te vaag wat er op lange termijn wel of niet evident is. lijken vind ik vaag: wel of niet uitval over welke periode de thans bekende streefdoseringen zijn.. imipramione moet zijn imipramine Bedoeld werd: dropout voordat de evaluatie termijn van 6 weken bereikt is. Zin herschreven: Ongeveer 10% van de patiënten stopt de medicatie vanwege bijwerkingen. Tekst aangevuld en herschreven: Frequent (tot 30%) voorkomende voorbijgaande bijwerkingen in de eerste weken zijn: misselijkheid, constipatie, hoofdpijn, slaperigheid. Deze bijwerkingen verbeteren in het algemeen.., regel wit is doorgevoerd. De tekst is afkomstig uit de in de eerste alinea na de witregel genoemde referenties. Toegevoegd is; Tot 6 maanden. Wel significant, zie eerder in deze tekst. Tekst is als volgt herschreven en verduidelijkt. De patiënten die met de SSRI s werden doorbehandeld gedurende 6 maanden hadden significant minder kans op terugval dan de patiënten die in plaats van een antidepressivum dubbelblind werden doorbehandeld met placebo (SSRI: 11% terugval op paroxetine; 19% terugval op escitalopram; 40% resp. 50% terugval op placebo). Jos Delimon p.3,regel 9-11 ik vind dit te vaag voor een richtlijntekst pagina 9

10 p.3,regel 9-11 p.3,regel 16 p.4,regel 5 p.4,regel 14 p.6,regel 11 p.6,regel 12 p.6,regel 12 p.6,regel p.6,regel 27 die aanname vinden we wat kort door de bocht; iets meer onderbouwing kan geen kwaad (want omdat een pil bij paniekstoornis werkt wil niet meteen zeggen dat het bij GAS ook zal werken). als bijwerkingen zijn onderzocht bij GAS dan zou ik er over schrijven; anders melden dat het niet is onderzocht en verwijzen naar farmacotherapeutisch compas voor mogelijke bijwerkingen: hoeven hier niet allemaal te worden genoemd. lijkt zinvol: vage tekst: wordt het aangeraden of niet en als het zinvol is, dan is het dat wel of niet. is afbouw SSRI onderzocht bij GAD? Zo niet, dan duidelijk zijn. maat voor effectiviteit niet de sterkste. Alleen angst met de HAM-A (overweging: voluit noemen; zeker praktici kennen niet alle lijsten; verderop wordt b.v. de HAS wel voluit geschreven), terwijl piekeren toch minstens even belangrijk is in de diagnostische criteria voor de GAS. Kritische noot zou mooi zijn. bij resultaten: nieuwe regel noem bij korte termijn aantal weken vreemde en ongebruikelijke formulering; bedoeld wordt dat er geen verschil in effectiviteit werd gevonden? Maar dan nog: waren ze allebei even effectief, of even ineffectief? HAM op zelfde wijze in de tekst noemen (zie regel 12) Dit is niet expliciet bij GAS onderzocht, maar wordt wel genoemd door de richtlijncommissie onder overige overwegingen (die ook consensus-based kunnen zijn), omdat deze verschijnseleen in de klinische praktijk belangrijk zijn. Afkortingen zijn voluit geschreven Kritische noot niet overgenomen Zoals boven reeds geschreven: deze kritische noten worden ook niet gekraakt bij psychotherapeutisch onderzoek vanwege de lengte van de richtlijntekst. 4-9 weken Beide middelen waren even effectief en effectiever dan placebo. De tekst luidt nu: De meta-analyse laat zien dat behandeling met een azapirone of benzodiazepine effectiever is dan placebo in het reduceren van zowel angstsymptomen (effect size overall Hedges g=0.31; 95% BI ) als depressieve symptomen (effect size overall g=0.31; 95% BI ). Er werd in deze meta-analyse geen significant verschil in effectiviteit tussen de azapirones en benzodiazepines aangetoond. pagina 10

11 p.6,regel 29 en 30 p.6,regel 38 e.v. p.6,regel 42 p.6,regel 44 p.6, iha p.7,regel 7 p.7,regel 10 p.7,onderaan p.7,1 e conclusie p.7,3 e conclusie p.7,laatste zin p.8,regel 3 p.8,aanbeveling p.8,aanbeveling p.8,regel 35 hoe zijn de depressieve symptomen gemeten? En: wederom geen piekeren als uitkomstmaat! niet duidelijk is obv welk onderzoek deze uitspraken gedaan worden. is dat omdat ze ernstiger zijn, of omdat ze benzo s hebben gebruikt; als dat niet bekend is: weglaten voor doseringen en bijwerkingen: verwijzen naar farmcotherapeutisch compas: een richtlijn is geen protocol dit stuk is een beetje los zand. Er worden steeds opsommingen gedaan, die weinig verband met elkaar lijken te hebben. In elk geval worden er weinig verbindingen tussen de verschillend paragrafen gemaakt. de beide verwijzingen zijn erg oud; het onderzoek gaat dus wsch. over de diagnose cf. de DSM-III resp. de DSM-III-R. dat is wel het vermelden waard, omdat de criteria sindsdien best behoorlijk gewijzigd zijn korte termijn: noem weken de overige overwegingen mogen wat mij betreft wel weg, met uitzondering van een jaar doorbehandelen dat effectiviteit na 6 weken te beoordelen is, wordt op blz. 6 nergens onderbouwd. Daar staat slechts dat het effect na 2-3 weken optreedt. waarom wordt kava nu niet genoemd; wordt wel op blz 6 besproken. even effectief komt niet overeen met het gepresenteerde bewijs op blz. 6; bv Chessick ea (2006) vonden verschil ten gunste van benzo s plots wordt klinische ervaring geïntroduceerd; van wie dan? Liever schrijven: ervaringen van de samenstellers of de werkgroep oid; in elk geval is dan duidelijker van wie dit inzicht afkomstig is. Aanbeveling ik vind dit vage tekst bij onvoldoende effect verhoog je de dosering en dat doe je niet zo nodig. Als je deze verhoogt is de vraag hoe lang. De regel: De dagdosering kan zo nodig worden verlaagd.. zal horen bij de verhoging tot 60mg de verhoging tot max. 60 mg p.d. is niet eerder genoemd (en dus niet onderbouwd). aan veilig in gebruik toevoegen dat dat alleen bij kortdurend gebruik is. De Toegevoegd: Met de HAM-D Tekst hier verwijderd en onder overige overwegingen aangebracht. Tekst verwijderd De richtlijncommissie vindt het belangrijk dat doseringen en bijwerkingen genoemd worden. Dit is overigens conform de andere (reeds geautoriseerde) richtlijnteksten angst en depressie en de oude richtlijntekst. De tekst is herschreven en hopelijk beter begrijpelijk gemaakt. Net als hiervoor: de richtlijntekst is al erg uitgebreid. De richtlijncommissie wil de tekst niet nodeloos uitbreiden. De tekst is wel herschreven Kava is geschrapt De tekst is geschrapt De tekst is geschrapt Zie pagina 7 conclusie 1 Tevens is de tekst onder overige overwegingen aangepast. De tekst is geschrapt pagina 11

12 bijwerkingen bij langer gebruik, die 2 regels verder beschreven worden, zijn toch niet zo veilig p.8,regel 35 dat veilig zou ik wel even toelichten: wat bedoel je? De rest van de alinea relativeert die veiligheid nogal. p.9,regel 5-10 deze tekst is herhalend t.o.v. boven De tekst is geschrapt De tekst is geschrapt p.9,regel 11 p.9,regel 14 p.9,regel 17 p.10,2 e conclusie p.10,regel 18 p.11,regel 35 p.11,regel 42 p.12 P.12,regel p.12,1 e conclusie p.13, conclusies p.13,bovenste conclusie p.13,3 e conclusie op welke termijn? de euforiserende effecten: welke zijn dat? De impliceert dat ze al bekend/beschreven zijn; dat is niet het geval. is deze review alleen over GAD: in zijn algemeenheid is mij niet geheel helder of alle tekst over benzo s steeds gaat over onderzoek over GAD of dat er algemenere kennis in wordt verdisconteerd. aan effectief op LT wel toevoegen dat er dan wel behoorlijke bijwerkingen kunnen optreden (zie blz. 8 onderaan). dat onthoudingsverschijnselen onderscheiden dienen te worden van recidief GAS klopt wel; alleen: hoe doe je dat? Want de op r.14 genoemde onthoudingsverschijnselen (geprikkeldheid, slaapproblemen, dysforie) zijn GAS symptomen. Dus het zou prettig zijn als dit advies met enige richtlijnen gepaard zou kunnen gaan. weer alleen angst als uitkomstmaat, en niet piekeren dat er geen significant verschil werd gevonden tussen pregabaline en placebo betekent niet automatisch dat pregabaline goed verdragen werd; misschien werden ze allebei wel slecht of matig verdragen en was er daarom gen significant verschil. Dit graag toelichten dus. kunnen de doseringsstudies op p 12 niet wat globaler worden samengevat: ik vind dit te veel detail voor een richtlijntekst waren de verschillen in percentages significant? dat effectiviteit na 1 week begint en na 4 weken te beoordelen is slaat niet terug op de tekst. de eerste conclusies in het eerste blokje zijn in tegenspraak met die op p.12.. de tweede conclusie in dat blokje: daar nmoet nog even bij dat de vergelijking Pregabaline betrof. geen verschil in effectiviteit tussen pregabaline en placebo? Dat staat toch haaks op de conclusies onderaan blz. 12? als er veel terugvallers zijn (42%) dan is pregabaline toch juist niet zo effectief bij 6 weken De tekst is geschrapt Ja, alleen over GAS Staat al in conclusie 1 Het betreft hier algemene kennis die, zoals andere algemene kennis niet opgenomen wordt in de richtlijn. Er staat al dat pregabaline goed verdragen werd Het gaat de commissie om aan te tonen dat langer gebruik gepaard kan gaan met een hoge kans op terugval. Op pag 11 is dit wel gemeld Tekst luidt nu: pagina 12

13 p.13,laatste niveau 3 conclusie p.13, overige overwegingen p.13,regel 10 Jos Delimon p.14,regel 27 p.14,regel 31 p.14,regel 32 p.14,regel 34 p.14,regel 37 p.14,regel 39 en 40 p.14,regel 43 p.14,regel 49 p.15,regel 21 p.15,par doorbehandeling, itt wat in de zin daarvoor gesteld wordt? In r. 12 wordt dit vervolgens ook gesteld. Het daaropvolgende advies (r.13 en in het blokje aanbeveling ) om minimaal een jaar door te behandelen is dan ook curieus: waarom zo lang doorgaan als de effectiviteit niet erg hoog lijkt? laatste niveau 3 conclusie: beetje vreemd geformuleerd, dosering klopt niet met tekst daarboven. overige overwegingen: beetje vage tekst; het feit dat een middel in Nederland niet veel wordt voorgeschreven lijkt me weinig relevant. Waar het advies een jaar door te behandelen nu precies op gebaseerd is, wordt mij niet duidelijk. komma verwijderen voor Omdat. deze conclusie is lastig; ik kom geen onderzoek tegen waarin pregabaline tete a tete goed is vegeleken met deze middelen: mis ik iets, of is het niet onderzocht; dan voorzichtiger zijn met deze conclusie hier wordt het risico van verslaving van benzo s opgevoerd als reden om deze als laatste stap te doen; eerder werden benzo s als veilig omschreven. ook op deze plaats: onhelder argument comorbiditeit en comedicatie is eerder niet besproken of uitgewerkt toevoegen: en bij onvoldoende effect of te veel bijwerkingen. dit staat al in r.31 vermeld hier verschijnt vrij plots een opmerking over sequentiële behandeling met CGT: dat verdient precieser te worden besproken, op verschillende stappen nivo en niet louter t.a.v. de benzo s. antidepressivum i.p.v. antidepressiva graag nadere definitie van klinische response (idem blz 16, r.10) geregeld spreektaal (meegenomen, bekeken, e.d.). Pregabaline blijft voor meer dan de helft van de patiënten bij doorbehandeling effectief in een dosering van 450 mg. Er zijn echter veel terugvallers ondanks pregabaline gebruik (42%). Zie hierboven Dit advies is een consensus uitspraak, gelijk aan de consensusuitspraken voor andere psychofarmaca bij angststoornissen. Er is beperkte vergelijking gedaan. Daarom de term mogelijk toegevoegd. Tekst geschrapt Tekst geschrapt Het is duidelijk dat dit een consensusuitspraak is, in overeenkomst met andere richtlijnen waarin benzodiazepinen worden geadviseerd, bijvoorbeeld de reeds geautoriseerde paniekstoornis richlijntekst. Klinisch significante verbetering pagina 13

14 p.15,regel 28 p.15,regel 33 p.15,regel33 p.15,regel 36 VGCT p.15,regel 40 p.15,regel 47 p.16 p.16,regel 1 p.16,regel 2 p.16,regel 8 p.16,regel 13 p.16,regel 12 p.16,regel 17 p.16,1 e conclusie p.18,regel 40 p.18,regel effect size is Cohen s d? wat is het probleem daaraan? hoe werden de (en welke?) GASsymptomen gemeten. Hoe zat het gestelde trouwens bij de pilleninterventies: daar wordt alleen gesproken van effect, niet of patiënten al dan niet symptoomvrij waren. Zo zou het (wellicht onterecht) kunnen gaan lijken dat pillen beter werken. wat was dat gunstige effect dan? In welk opzicht? Deze formulering zegt niet zoveel. mij niet helder wat de studie van Stewart precies betekent misschien goed te melden hoe lang die twee soorten therapie duurden of doorliepen De 3 conclusie op blz. 16 slaat niet terug op de voorafgaande tekst (LT effecten worden niet besproken) klachten nemen na groepstherapie bij fu nog verder af, bij ind. therapie niet; maar: was het verschil bij fu significant? geen eenduidige voorkeur vinden wij discutabel: individuele therapie werkt sneller, dan zouden wij als eerste daarvoor kiezen (vanuit behandelinhoudelijk oogpunt in elk geval: als patiënt wil je toch als er twee effectieve methoden zijn de methode die het snelste werkt?. aantallen patiënten noemen studie Durham behoeft iets meer toelichting omdat het de enige is die iets zegt over psychodynamisch werken: de vraag is ook of de conclusie van nivo 2 gerechtvaardigd is? meer mensen is te vaag: hoeveel en was er sign verschil? deze beide slaat niet goed terug op voorgaande zin; daarin wordt CT genoemd en gedragstherapeutische componenten, w.o. relaxatie; dat duidt op meer dan 2. psychologische interventies gebaseerd op CGT = beetje vreemde formulering. De interventies zijn gebaseerd op b.v. de leertheorie en de cognitieve theorie. hoort worry-exposure niet onder de exposurebehandelingen? De beschrijving van WE is niet helemaal correct: het gaat niet om het uitdenken van de rampen, maar om het imaginair blootstellen aan beelden van de mogelijke rampen. metacognities worden besproken als onderdeel van CT. Vervolgens wordt gesteld dat CT niet meer effect sorteert dan Wordt niet in meta-analyse vermeld Onduidelijk waar deze opmerking betrekking op heeft. Informatie ontbreekt, valt niet meer over te zeggen. pagina 14

15 p.19,regel 9 p.19,regel 14 p.19,aanbeveling p.19,regel 34 e.v. p.19,regel 37 p.19,regel 42 p.21,regel 12 p.21,regel 14 p.22,regel 7 p.23,regel 14 p.23,regel 16 p.23,regel 20 p.23,regel 26 e.v. GT. Echter, in de aangehaalde onderzoeken was alleen standaard CT opgenomen, geen metacognitieve therapie. Vlgs. ons zijn er namelijk geen onderzoeken verricht of MCT meer effect sorteert dan GT (hoewel recent is aangetoond, in een klein onderzoekje van Wells e.a, 2010) dat MCT effectiever is dan applied relaxation, een vorm van GT. lage drop-out geldt voor efficacy studies, niet voor klinische praktijk; zie bv Kehle, Cogn. Behav. Ther.2008, die een drop-outrate van 72% rapporteert in een studie naar de effecten van CGT voor GAS in de klinische praktijk. aanbeveling om eerst groepstherapie te overwegen vinden wij (vanuit behandelinhoudelijk oogpunt) niet aansluiten bij de eerder gepresenteerde bevindingen: individuele behandeling werkt sneller en kent minder drop-out dan groepsbenadeling. waarom wordt AR bij voorkeur individueel uitgevoerd. Wij mis onderbouwing. wij snappen de zin niet zo goed. is ontspanningstraining hetzelfde als relaxatietraining (zoals eerder een aantal keren vermeld)? ik zou bij de aanbeveling wel noemen ten opzichte van wat waarom niet gesteld, dat deze resultaten niet mee worden genomen; ze zijn namelijk wel te interpreteren. de vraag is of je studies waaruit niets kan worden geconcludeerd moeten worden besproken: ik vind dat alleen maar verwarrend dan is volgens de DSM depressie de hoofddiagnose en geen co-morbide aandoening; feitelijk wordt de diagnose GAS dan niet meer gesteld vreemde formulering beter is: of pregabaline als behandelingen niet effectief zijn gebleken, graag hier afserveren: dus noemen wij vinden dit advies, dat (zoals gesteld wordt) geen wetenschappelijke ondersteuning heeft belangrijke nadelen, hebben omdat: "GAD is a strong predictor of later depressive disorder and other secondary disorders (Bruce, Machan, Dyck, & Keller, 2001; Kessler, 2002) and of therapy resistance in comorbid depression (Petersen et al., 2001). GAD also worsens Vervalt Vervalt ; verwarrend voor de praktijk Onduidelijk waarom, niet aangepast pagina 15

16 p.23,regel 28 p.23,regel 34 p.23,regel 38 p.23,regel 38 p.24,regel 1 p.24,regel 2 p.24,regel 16 p.24,regel p.24,regel 35 the prognosis of chronic physical conditions (Ballenger, et al., 2001), while successful treatment of GAD leads to a considerable reduction of comorbid symptoms (Borkovec, Abel, & Newman, 1995; Newman, Przeworski, Fisher, & Borkovec, 2010). (Van der Heiden e.a., accepted for publication JCLP). Wat ons betreft dus zsm beginnen met behandeling waarvoor wel evidentie bestaat voor de effectiviteit. toch vreemd om in een richtlij zaken aan te bevelen die niet effectief zijn: het maakt toch niet uit in welke lijn deze worden gegeven; of geef je deze onder de noemer patientvriedelijkheid: zeg dat dan. hier wordt onderscheid gemaakt tussen wel en niet onderzochte SSRI s: in het advies in r.16 wordt echter van de verzamelnaam antidepressiva gesproken. welke terugval preventie is dan zinvol: zo is het een lastige tip is er iets te zeggen over hoe aandacht aan terugval besteed moet worden? Dat het moet staat buiten kijf, maar wat is zinvol om te doen? staat het patientenperspectief elders in de richtlijn? Is deze onderzocht? Je kan hier niet generaliseren vanuit belendende stoornissen is er een referentie voor deze stelling? zie boven: bij een ernstige depressie is dat de hoofddiagnoseen wordt behandeld volgens de richtlij depressie deze zin zegt weinig; waarom is dat zo belangrijk? Zijn er aanbevelingen te doen over het hoe en wat? vermijding speelt bij GAS nu juist niet een heel grote rol: omdat de zorgen betrekking hebben op allerlei alledaagse zaken is vermijding nagenoeg ondoenlijk; juist daarom zouden mensen (zie b.v. Borkovec) piekeren. Ook daarom (zie onze eerder opmerking) vinden wij die basisinterventie Tekst is conform andere richtlijnen Om de tekst van de richtlijn beperkt te houden heeft de richtlijncommissie besloten deze opmerking nergens in de richtlijn door te voeren. Tekst is conform andere richtlijnen Om de tekst van de richtlijn beperkt te houden heeft de richtlijncommissie besloten deze opmerking nergens in de richtlijn door te voeren. Tekst is conform andere richtlijnen Om de tekst van de richtlijn beperkt te houden heeft de richtlijncommissie besloten deze opmerking nergens in de richtlijn door te voeren. Tekst is conform andere richtlijnen Op deze plaats worden geen referenties meer ingevoegd, hoeft niet zo te zijn. Tekst is conform andere richtlijnen pagina 16

17 p.25,regel 2 p.25,regel 2 p.25,regel 6 p.25,regel 11 p.25,regel 14 p.25,regel 31 p.25,regel p.25 e.v. niet het meest geschikt bij deze doelgroep. zie eerder als er sprake is van een ernstige comorbide depressie moeten AD s toch als eerste gegeven worden? Toch niet pas als stap 1, de basisinterventie, niet tot herstel leidt? na de basisinterventie (4 weken) en stap 3 is de patiënt al wel 16 weken verder, dat vinden wij best lang. de behandeling kan verlengd worden.: maar wat zijn de andere opties dan? En hoe wordt bepaald of er verlengd wordt (criteria?)? er wordt eerder gekozen (zie stap 4) voor of CGT of pillen: wij zouden deze stap dan 5b in plaats van 7 noemen; dat suggereert een volgorde, die er dus niet hoeft te zijn. heel kort iets zeggen over dat handicapmodel? vreemde stelling: want bij ernstige depressie lijken de basisinterventies ons toch te weinig (en in sommige gevallen zelfs onverantwoord). algemene opmerking over de gehele paragraaf: wij hebben het idee dat er veel hetzelfde staat, eerst onder geselecteerde interventies, dan als stepped-care model, en vervolgens als beslisboom. Komt de leesbaarheid niet ten goede, en de bruikbaarheid voor de klinische praktijk ook niet., hoeft niet zo te zijn. Andere opties: overschakelen op medicatie. Oordeel wordt overgelaten aan behandelaar. Tekst is conform andere richtlijnen Om de tekst van de richtlijn beperkt te houden heeft de richtlijncommissie besloten deze opmerking nergens in de richtlijn door te voeren. Om de volgorde van besluitvorming duidelijk te maken is hiervoor gekozen. Dit geldt ook voor de andere richtlijnen, die Reede geautoriseerd zijn. Bedenk dat veel behandelaren stukken van de tekst lezen, waardoor herhaling, niet altijd te voorkomen is. pagina 17

Over de behandeling van angst Doen we de goede dingen en doen we de dingen goed? Colin van der Heiden in Dth 2017, nummer 1

Over de behandeling van angst Doen we de goede dingen en doen we de dingen goed? Colin van der Heiden in Dth 2017, nummer 1 Over de behandeling van angst Doen we de goede dingen en doen we de dingen goed? Colin van der Heiden in Dth 2017, nummer 1 Refereermiddag SCBS 21 december 2017 Máasja Verbraak GZ-psycholoog Cognitief

Nadere informatie

Samenvatting SAMENVATTING Hoofdstuk 1 is de algemene introductie over de inhoud van dit proefschrift. Depressie en angststoornissen zijn de meest voorkomende psychische stoornissen en brengen een grote

Nadere informatie

Waarom is het nuttig en prettig gezinsleden te betrekken bij uw behandeling?

Waarom is het nuttig en prettig gezinsleden te betrekken bij uw behandeling? Waarom is het nuttig en prettig gezinsleden te betrekken bij uw behandeling? Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 Waarom is het nuttig en prettig gezinsleden te betrekken bij uw behandeling?

Nadere informatie

De behandeling van chronische angst en depressie (resultaten van de ZemCAD studie)

De behandeling van chronische angst en depressie (resultaten van de ZemCAD studie) Improving Mental Health by Sharing Knowledge De behandeling van chronische angst en depressie (resultaten van de ZemCAD studie) Jan Spijker, Annemein Kemps, Henny Sinnema VGCT najaarscongres 2013 INHOUD

Nadere informatie

Inhoud. Nieuw in de NHG Standaard Angst. Vraag 2. Vraag 1. Vraag 3. Nieuw in de NHG standaard in beleid. Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie

Inhoud. Nieuw in de NHG Standaard Angst. Vraag 2. Vraag 1. Vraag 3. Nieuw in de NHG standaard in beleid. Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie Inhoud Nieuw in de NHG Standaard Angst Christine van Boeijen PAO H 2012 Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie En verder Wat hebt u geleerd? Vraag 1 Waarmee presenteert een patient met een angststoornis

Nadere informatie

Cognitieve gedragstherapie een effectieve psychotherapie

Cognitieve gedragstherapie een effectieve psychotherapie Cognitieve gedragstherapie een effectieve psychotherapie Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 3 Cognitieve gedragstherapie Een effectieve psychotherapie In deze brochure kunt u lezen

Nadere informatie

Toepasbaarheid en effectiviteit van behandeling voor angststoornissen in de eerste lijn. Christine van Boeijen

Toepasbaarheid en effectiviteit van behandeling voor angststoornissen in de eerste lijn. Christine van Boeijen Toepasbaarheid en effectiviteit van behandeling voor angststoornissen in de eerste lijn Christine van Boeijen Indeling presentatie Welke stoornissen Vooronderzoeken Hoofdonderzoeken Implementatie Welke

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting (Dutch summary)

Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Nederlandse samenvatting (Dutch summary) 125 Angststoornissen zijn veel voorkomende psychiatrische aandoeningen (ongeveer 1 op de 5 Nederlanders heeft, op enig moment in het leven een angststoornis). Onder

Nadere informatie

De toepassing van de multidisciplinaire richtlijn voor depressie in de 2 e lijn

De toepassing van de multidisciplinaire richtlijn voor depressie in de 2 e lijn De toepassing van de multidisciplinaire richtlijn voor depressie in de 2 e lijn Frans Poolen, Altrecht A. van Schaik, B. Penninx & T. van Balkom VGCt, najaarscongres 2012 Vraagstelling In hoeverre worden

Nadere informatie

Indeling lezing. Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie minimale interventie

Indeling lezing. Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie minimale interventie Indeling lezing Minimale interventie Christine van Boeijen Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie minimale interventie Minimale i interventie ti inhoudelijk Conclusie Nog 2 vragen

Nadere informatie

ADHD bij volwassenen met een angststoornis

ADHD bij volwassenen met een angststoornis ADHD bij volwassenen met een angststoornis Impuls Symposium AD(H)D, een hype? (Differentiaal) Diagnostiek en Comorbiditeit woensdag 1 april 2009 Anke Roodbergen, psychiater i.o. De Jutters/PsyQ, Den Haag

Nadere informatie

ANGST! Geen belangenverstrengeling. Voorstellen

ANGST! Geen belangenverstrengeling. Voorstellen Begeleide zelfhulp, een nieuwe interventie Christine van Boeijen Voorstellen Christine van Boeijen, psychiater GGNet Apeldoorn en plv. opleider GGNet AGIKO GGZBuitenamstel, nu GGZ ingeest Onderzoek EMGO

Nadere informatie

Begeleide zelfhulp, een nieuwe interventie. Christine van Boeijen

Begeleide zelfhulp, een nieuwe interventie. Christine van Boeijen Begeleide zelfhulp, een nieuwe interventie Christine van Boeijen Indeling workshop Voor welke stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Bekendheid effectieve methode Implementatie Begeleide zelfhulp

Nadere informatie

Voorspellers van terugval bij angststoornissen. Najaarsconferentie Vgct 8 november 2012 Willemijn Scholten

Voorspellers van terugval bij angststoornissen. Najaarsconferentie Vgct 8 november 2012 Willemijn Scholten Voorspellers van terugval bij angststoornissen Najaarsconferentie Vgct 8 november 2012 Willemijn Scholten Achtergrond Angststoornissen zijn goed te behandelen Beloop op lange termijn chronisch of episodisch

Nadere informatie

Voorstellen. Belangenverstrengeling. Indeling workshop

Voorstellen. Belangenverstrengeling. Indeling workshop Workshop Durf te leren, om daarna te leren durven RCT en begeleide zelfhulp Christine van Boeijen Voorstellen Christine van Boeijen, psychiater GGNet Apeldoorn-Zutphen en plaatsvervangend opleider GGNet

Nadere informatie

Meer informatie MRS 0610-2

Meer informatie MRS 0610-2 Meer informatie Bij de VGCt zijn meer brochures verkrijgbaar, voor volwassenen bijvoorbeeld over depressie en angststoornissen. Speciaal voor kinderen zijn er brochures over veel piekeren, verlatingsangst,

Nadere informatie

, v26; FK Achtergrondinformatie Bipolaire Stoornis

, v26; FK Achtergrondinformatie Bipolaire Stoornis 2015041635, v26; FK Achtergrondinformatie Bipolaire Stoornis 5 Consultatiedocument Farmacotherapeutisch Kompas voor registratiehouders Graag reactie voor 30 november 2017 van de registratiehouders die

Nadere informatie

Kennislacunes NHG-Standaard Depressie

Kennislacunes NHG-Standaard Depressie Kennislacunes Kennislacunes 1. Het nut van screening naar depressie bij mensen met een chronische somatische aandoening in de (noot 15-16). 2. De 4DKL als instrument om het verloop van de (ernst van de)

Nadere informatie

PSYCHOFARMACA. Gert- Jan Hendriks, psychiater Directeur Centrum voor Angststoornissen Overwaal Hoofd Zorgprogramma Angststoornissen Pro Persona

PSYCHOFARMACA. Gert- Jan Hendriks, psychiater Directeur Centrum voor Angststoornissen Overwaal Hoofd Zorgprogramma Angststoornissen Pro Persona Shared decisison making en Empowerment Gert- Jan Hendriks, psychiater Directeur Centrum voor Angststoornissen Overwaal Hoofd Zorgprogramma Angststoornissen Pro Persona PSYCHOFARMACA Shared decision making

Nadere informatie

MULTIDISCIPLINAIRE RICHTLIJN WERK EN ERNSTIGE PSYCHISCHE AANDOENINGEN. Versie 0.0

MULTIDISCIPLINAIRE RICHTLIJN WERK EN ERNSTIGE PSYCHISCHE AANDOENINGEN. Versie 0.0 MULTIDISCIPLINAIRE RICHTLIJN WERK EN ERNSTIGE PSYCHISCHE AANDOENINGEN Versie 0.0 Datum Goedkeuring 21-04-2011 Methodiek Evidence based Verantwoording Trimbos-instituut Inhoudsopgave Multidisciplinaire

Nadere informatie

Wat zijn angststoornissen en hoe worden ze behandeld?

Wat zijn angststoornissen en hoe worden ze behandeld? NEDERLANDSE SAMENVATTING INTRODUCTIE Het vertrekpunt van dit proefschrift was een probleem dat in de klinische praktijk veel voorkomt. Mensen die een angststoornis hebben gebruiken vaak antidepressiva.

Nadere informatie

Depressie bij ouderen Herstel als voorwaarde voor rehabilitatie?

Depressie bij ouderen Herstel als voorwaarde voor rehabilitatie? Depressie bij ouderen Herstel als voorwaarde voor rehabilitatie? Rob Kok, psychiater, epidemioloog Parnassia Bavo Groep Den Haag Waarom rehabilitatie? Eerherstel van wie? Over welke ouderen hebben we het

Nadere informatie

Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie Begeleide zelfhulp inhoudelijk Conclusie

Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie Begeleide zelfhulp inhoudelijk Conclusie Begeleide zelfhulp, een nieuwe interventie Christine van Boeijen Indeling presentatie Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie Begeleide zelfhulp inhoudelijk Conclusie Begeleide zelfhulp

Nadere informatie

BASIS GGZ: DOEN WAT WERKT BEHANDELING VAN SLAAPSTOORNISSEN IN DE BASIS GGZ

BASIS GGZ: DOEN WAT WERKT BEHANDELING VAN SLAAPSTOORNISSEN IN DE BASIS GGZ BASIS GGZ: DOEN WAT WERKT BEHANDELING VAN SLAAPSTOORNISSEN IN DE BASIS GGZ PROF. DR. ANNEMIEKE VAN STRATEN & DR. ELS DOZEMAN WORKSHOP 45 MINUTEN Introductie Definitie, omvang en gevolgen slaapproblemen

Nadere informatie

De revisie van de richtlijn angststoornissen

De revisie van de richtlijn angststoornissen De revisie van de richtlijn angststoornissen Ton van Balkom VU-MC/GGZ ingeest Amsterdam Dagelijkse behandeling angststoornis (Young et al, Arch Gen Psychiatry 2001) Depressie Angst Angst + Depressie

Nadere informatie

Depressie tijdens de zwangerschap uit de taboesfeer

Depressie tijdens de zwangerschap uit de taboesfeer Depressie tijdens de zwangerschap uit de taboesfeer Depressie en angstklachten tijdens de zwangerschap komen regelmatig voor. Toch wordt dit onderwerp nog vaak als taboe ervaren en is niet duidelijk welke

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord 11. Inleiding 13 Wat vindt u in dit boek? 14 Voor wie is dit boek bedoeld? 15

Inhoud. Voorwoord 11. Inleiding 13 Wat vindt u in dit boek? 14 Voor wie is dit boek bedoeld? 15 Inhoud Voorwoord 11 Inleiding 13 Wat vindt u in dit boek? 14 Voor wie is dit boek bedoeld? 15 1 Kenmerken van eetstoornissen 17 1 Inleiding 17 2 Criteria voor anorexia nervosa 17 Wat zijn de criteria voor

Nadere informatie

Chapter 8. Nederlandse samenvatting

Chapter 8. Nederlandse samenvatting Chapter 8 Nederlandse samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING Angst is een menselijke emotie die iedereen van tijd tot tijd wel eens ervaart. Veel mensen voelen zich angstig of nerveus wanneer ze bijvoorbeeld

Nadere informatie

Patiëntenbrochure. Antidepressiva. Afbouwen of doorgaan?

Patiëntenbrochure. Antidepressiva. Afbouwen of doorgaan? Patiëntenbrochure Antidepressiva Afbouwen of doorgaan? Antidepressiva Afbouwen of doorgaan? Heeft u - in overleg met uw (huis)arts - besloten te stoppen met het gebruik van de antidepressiva? Of overweegt

Nadere informatie

Cognitieve Gedragstherapie en Mindfulness Based Stress Reduction Therapie voor Angst en Depressie klachten bij volwassenen met

Cognitieve Gedragstherapie en Mindfulness Based Stress Reduction Therapie voor Angst en Depressie klachten bij volwassenen met Cognitieve Gedragstherapie en Mindfulness Based Stress Reduction Therapie voor Angst en Depressie klachten bij volwassenen met Autismespectrumstoornissen: ADASS Achtergrond ADASS Veelvuldig voorkomen van

Nadere informatie

Diagnostische instabiliteit van terugval bij angststoornissen en depressie

Diagnostische instabiliteit van terugval bij angststoornissen en depressie Diagnostische instabiliteit van terugval bij angststoornissen en depressie Willemijn Scholten NEDKAD 2015 Stelling In de DSM 6 zullen angst en depressie één stoornis zijn Achtergrond Waxing and waning

Nadere informatie

Verslaving en comorbiditeit

Verslaving en comorbiditeit Verslaving en comorbiditeit Wat is de evidentie? Dr. E. Vedel, Jellinek, Arkin 18 november 2014 Comobiditeitis hot 1 Jellinek onderzoek comorbiditeit Verslaving & persoonlijkheid, 1997 Verslaving & ADHD,

Nadere informatie

Screening en behandeling van psychische problemen via internet. Viola Spek Universiteit van Tilburg

Screening en behandeling van psychische problemen via internet. Viola Spek Universiteit van Tilburg Screening en behandeling van psychische problemen via internet Viola Spek Universiteit van Tilburg Screening en behandeling van psychische problemen via internet Online screening Online behandeling - Effectiviteit

Nadere informatie

De behandeling van paniekstoornis

De behandeling van paniekstoornis De behandeling van paniekstoornis Cognitieve gedragstherapie, SSRI of de combinatie van beide Najaarscongres VGCt 15 november 2013 Onderzoeksgroep: Franske J. van Apeldoorn, Wiljo J.P.J. van Hout, Peter

Nadere informatie

Angststoornissen. Verzekeringsgeneeskundig protocol

Angststoornissen. Verzekeringsgeneeskundig protocol Angststoornissen Verzekeringsgeneeskundig protocol Epidemiologie I De jaarprevalentie voor psychische stoornissen onder de beroepsbevolking in Nederland wordt geschat op: 1. 5-10% 2. 10-15% 15% 3. 15-20%

Nadere informatie

Stepped care behandeling voor paniekstoornis

Stepped care behandeling voor paniekstoornis Stepped care behandeling voor paniekstoornis Een vergelijking van een 10-weeks begeleide zelfhulp, zo nodig gevolgd door protocollaire CGT, vergeleken met TAU. M. Kampman, A.J.L.M. van Balkom, T. G. Broekman,

Nadere informatie

STAPPENPLAN ANGST IN DE EERSTE LIJN

STAPPENPLAN ANGST IN DE EERSTE LIJN STAPPENPLAN ANGST IN DE EERSTE LIJN Doel Vroegtijdige opsporing en behandeling van angst bij zelfstandig wonende ouderen. STAP 1: Screenen op angst in de eerste lijn (kruis aan). Voelde u zich de afgelopen

Nadere informatie

Metacognitieve therapie voor de Gegeneraliseerde Angst Stoornis: Wat is het en werkt het? Colin van der Heiden PsyQ

Metacognitieve therapie voor de Gegeneraliseerde Angst Stoornis: Wat is het en werkt het? Colin van der Heiden PsyQ Metacognitieve therapie voor de Gegeneraliseerde Angst Stoornis: Wat is het en werkt het? Colin van der Heiden PsyQ Inhoud Waarom MCT v GAS Wat is MCT v GAS Werkt MCT v GAS MCT v GAS: Achtergrond CGT v

Nadere informatie

Patricia van Oppen De impact van depressie op de behandeling van de Obsessieve compulieve Stoornis op lange termijn

Patricia van Oppen De impact van depressie op de behandeling van de Obsessieve compulieve Stoornis op lange termijn Patricia van Oppen De impact van depressie op de behandeling van de Obsessieve compulieve Stoornis op lange termijn 9 november 2012 VU Medisch Centrum/GGZinGeest/Amsterdam Patricia van Oppen 1 Presentatie

Nadere informatie

Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst

Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Samenvatting 141 Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Hoofdstuk 1 is de inleiding van dit proefschrift. Internetbehandeling voor depressie en angst is bewezen effectief. Dit opent

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur

Nadere informatie

Improving Mental Health by Sharing Knowledge. Collaborative stepped. angststoornissen

Improving Mental Health by Sharing Knowledge. Collaborative stepped. angststoornissen Improving Mental Health by Sharing Knowledge Collaborative stepped care bij angststoornissen Anna Muntingh Onderzoeksgroep: Prof. dr. C.M. van der Feltz-Cornelis, Tilburg University PI Dr. H.W.J. van Marwijk,

Nadere informatie

Depressief syndroom Persoonlijke Psychiatrie,

Depressief syndroom Persoonlijke Psychiatrie, Depressief syndroom Persoonlijke Psychiatrie, 21-6-2017 Jan Spijker, psychiater, hoogleraar Chronische Depressie, Radboud Universiteit Nijmegen hoofd programma depressie Pro Persona, Nijmegen Indeling

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord 11. Inleiding 13 Wat vindt u in dit boek? 14 Voor wie is dit boek bedoeld? 15

Inhoud. Voorwoord 11. Inleiding 13 Wat vindt u in dit boek? 14 Voor wie is dit boek bedoeld? 15 Inhoud Voorwoord 11 Inleiding 13 Wat vindt u in dit boek? 14 Voor wie is dit boek bedoeld? 15 1 Kenmerken van eetstoornissen 17 1 Inleiding 17 2 Criteria voor anorexia nervosa 17 Wat zijn de criteria voor

Nadere informatie

Doen bij Depressie. Module 3 Fase 4 - Behandelen. Medicamenteuze behandeling van depressie bij cliënten van verpleeghuizen.

Doen bij Depressie. Module 3 Fase 4 - Behandelen. Medicamenteuze behandeling van depressie bij cliënten van verpleeghuizen. Doen bij Depressie Module 3 Fase 4 - Behandelen Module 3 Medicamenteuze behandeling Bijlage 8 Medicamenteuze behandeling van depressie bij cliënten van verpleeghuizen Protocol gebaseerd op het Addendum

Nadere informatie

Kort & Krachtig behandelprotocollen. Pharmacotherapy for depressive and/or anxiety disorders [in Dutch]

Kort & Krachtig behandelprotocollen. Pharmacotherapy for depressive and/or anxiety disorders [in Dutch] Kort & Krachtig behandelprotocollen Pharmacotherapy for depressive and/or anxiety disorders [in Dutch] FARMACOTHERAPIE BIJ ANGST- en/of STEMMINGSSTOORNISSEN MODULE SSRI Inhoud Algemene introductie 4 Bijeenkomst

Nadere informatie

NeDerLANDse samenvatting

NeDerLANDse samenvatting CHAPTER 10 259 NEDERLANDSE SAMENVATTING Benzodiazepines zijn psychotrope middelen met anxiolytische, sederende, spierverslappende en hypnotische effecten. In de praktijk worden zij voornamelijk ingezet

Nadere informatie

Nonrespons en ernstige klachten bij OCD: richtlijnen herzien? Else de Haan PhD Lidewij Wolters PhD Amsterdam, the Netherlands

Nonrespons en ernstige klachten bij OCD: richtlijnen herzien? Else de Haan PhD Lidewij Wolters PhD Amsterdam, the Netherlands Nonrespons en ernstige klachten bij OCD: richtlijnen herzien? Else de Haan PhD Lidewij Wolters PhD Amsterdam, the Netherlands Behandeling OCS bij kinderen Cognitieve gedragstherapie (CGT) Combinatie CGT

Nadere informatie

Patient met angststoornis(sen) Video - casus

Patient met angststoornis(sen) Video - casus Behandeling van angststoornissen in de eerstelijnszorg; effectiviteit en toepasbaarheid van Begeleide Zelfhulp Christine van Boeijen Symposium Geen paniek 2010 Voorstellen Christine van Boeijen, psychiater

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het

Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het Samenvatting Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het individu als op populatieniveau. Effectieve

Nadere informatie

Terugval preventie plan

Terugval preventie plan Terugval preventie plan Dit formulier kan u helpen op een later moment in uw leven te voorkomen dat de problemen terug komen of verergeren. Terugval, weer last krijgen van iets waar je eerder last van

Nadere informatie

Dit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ.

Dit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Stop met piekeren Dit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de GGZ geven

Nadere informatie

HOARDING CARE. Hoarding. hoe te herkennen en hoe te behandelen. Ron de Joode Cognitief gedragstherapeutisch werker / verpleegkundig consulent

HOARDING CARE. Hoarding. hoe te herkennen en hoe te behandelen. Ron de Joode Cognitief gedragstherapeutisch werker / verpleegkundig consulent Hoarding hoe te herkennen en hoe te behandelen Ron de Joode Cognitief gedragstherapeutisch werker / verpleegkundig consulent Criteria volgens de DSM - 5 Er moet sprake zijn van duidelijk lijden en/of disfunctioneren

Nadere informatie

Inhoud. Terugvalpreventie bij angststoornissen Willemijn Scholten Symposium depressief realisme, angsthaas of zwartkijker

Inhoud. Terugvalpreventie bij angststoornissen Willemijn Scholten Symposium depressief realisme, angsthaas of zwartkijker 10 maart 2011 Terugvalpreventie bij angststoornissen Willemijn Scholten Symposium depressief realisme, angsthaas of zwartkijker Inhoud Terugval bij angststoornissen Terugvalpreventie bij angst Onderzoek

Nadere informatie

but no statistically significant differences

but no statistically significant differences but no statistically significant differences Astma is een chronische aandoening, die niet te genezen is. Met de passende zorg kunnen symptomen tot een minimum worden gereduceerd en zou een astma patiënt

Nadere informatie

SAMENVATTING. Achtergrond en doelstellingen van dit proefschrift

SAMENVATTING. Achtergrond en doelstellingen van dit proefschrift 153 SAMENVATTING Achtergrond en doelstellingen van dit proefschrift Angst en depressie zijn de meest voorkomende psychische stoornissen, de ziektelast is hoog en deze aandoeningen brengen hoge kosten met

Nadere informatie

Ralph Kupka Hoogleraar Bipolaire Stoornissen VU Medisch Centrum, Amsterdam

Ralph Kupka Hoogleraar Bipolaire Stoornissen VU Medisch Centrum, Amsterdam Richtlijnen, Zorgstandaarden en Generieke Modules: hulpmiddelen op weg naar Goede Zorg Ralph Kupka Hoogleraar Bipolaire Stoornissen VU Medisch Centrum, Amsterdam GGZ ingeest, Amsterdam Altrecht GGZ, Utrecht

Nadere informatie

Deeltijdbehandeling onbegrepen lichamelijke klachten

Deeltijdbehandeling onbegrepen lichamelijke klachten Deeltijdbehandeling onbegrepen lichamelijke klachten 2 Deze folder geeft u informatie over het deeltijdprogramma (gedeeltelijk) onbegrepen lichamelijke klachten op de zorgeenheid Psychiatrie van het CWZ.

Nadere informatie

Is cognitive gedragstherapie voor het chronisch vermoeidheidssyndroom ook effectief als groepstherapie?

Is cognitive gedragstherapie voor het chronisch vermoeidheidssyndroom ook effectief als groepstherapie? Nijmeegs Kenniscentrum Is cognitive gedragstherapie voor het chronisch vermoeidheidssyndroom ook effectief als groepstherapie? Jan-Frederic Wiborg, Jose van Bussel, Agaat van Dijk, Gijs Bleijenberg, Hans

Nadere informatie

Samenvatting. (Summary in Dutch)

Samenvatting. (Summary in Dutch) Samenvatting (Summary in Dutch) Dit proefschrift gaat over depressie en de behandeling daarvan. Bestudeerd is of een behandeling bestaande uit de combinatie van medicatie en psychotherapie meer effectief

Nadere informatie

Cognitieve gedragstherapie bij het leren omgaan met lichamelijke klachten

Cognitieve gedragstherapie bij het leren omgaan met lichamelijke klachten Meer informatie Bij de VGCt zijn meer brochures verkrijgbaar, voor volwassenen bijvoorbeeld over depressie, angststoornissen en alcoholverslaving. Speciaal voor kinderen zijn er brochures over veel piekeren,

Nadere informatie

Evaluatie netwerkbijeenkomst Autisme bij meisjes en vrouwen

Evaluatie netwerkbijeenkomst Autisme bij meisjes en vrouwen Evaluatie netwerkbijeenkomst Autisme bij meisjes en vrouwen D a t u m 4 s e p t e m b e r 2 0 1 4 V o o r b e r e i d i n g S a r r o n d e r d e e l v a n d e P a r n a s s i a G r o e p ( F e r r y v

Nadere informatie

Resultaten Enquete Ervaringen, Meningen, Wensen over behandeling

Resultaten Enquete Ervaringen, Meningen, Wensen over behandeling Resultaten Enquete Ervaringen, Meningen, Wensen over behandeling Cara Verdellen Jolande van de Griendt Nelleke vd Berg LCD, 31 mei 2015 Tics Tourette syndroom Motorische en vocale tics Enkelvoudig en complex

Nadere informatie

- 172 - Prevention of cognitive decline

- 172 - Prevention of cognitive decline Samenvatting - 172 - Prevention of cognitive decline Het percentage ouderen binnen de totale bevolking stijgt, en ook de gemiddelde levensverwachting is toegenomen. Vanwege deze zogenaamde dubbele vergrijzing

Nadere informatie

Omgaan met (onbegrepen) lichamelijke klachten. Prof. dr. Sako Visser Universiteit van Amsterdam Pro Persona GGZ Dr. Michel Reinders GGZinGeest

Omgaan met (onbegrepen) lichamelijke klachten. Prof. dr. Sako Visser Universiteit van Amsterdam Pro Persona GGZ Dr. Michel Reinders GGZinGeest Omgaan met (onbegrepen) lichamelijke klachten Prof. dr. Sako Visser Universiteit van Amsterdam Pro Persona GGZ Dr. Michel Reinders GGZinGeest Van DSM IV naar DSM 5 DSM IV - somatisatie stoornis, - somatoforme

Nadere informatie

Het effect van de FOCUS op exposure bij OCS CGT nonresponders

Het effect van de FOCUS op exposure bij OCS CGT nonresponders Het effect van de FOCUS op exposure bij OCS CGT nonresponders Een pilotstudie naar de effectiviteit van een kortdurende, intensieve, ambulante behandeling bij patienten die een eerdere CGT hebben gehad.

Nadere informatie

EVIDENCE BASED WERKEN MET E-HEALTH: BIJ ELKE CLIËNT? PROF. DR. ANNEMIEKE VAN STRATEN

EVIDENCE BASED WERKEN MET E-HEALTH: BIJ ELKE CLIËNT? PROF. DR. ANNEMIEKE VAN STRATEN EVIDENCE BASED WERKEN MET E-HEALTH: BIJ ELKE CLIËNT? PROF. DR. ANNEMIEKE VAN STRATEN 2 Hoogleraar Klinische Psychologie VU POH- GGZ in huisartsenpraktijk 3 E-health Wat bedoel ik daarmee? 4 Uitgangspunt:

Nadere informatie

Achtergrondinformatie. Hoe is het beloop van vermoeidheid na kanker? Internationale literatuur Prevalentie: uitgezet tegen tijd sinds behandeling

Achtergrondinformatie. Hoe is het beloop van vermoeidheid na kanker? Internationale literatuur Prevalentie: uitgezet tegen tijd sinds behandeling Achtergrondinformatie Ongeveer 99% van alle patiënten ervaart tijdens de behandeling van Drie maanden na de behandeling van heeft 2-4% van de ziektevrije patiënten last van ernstige Hoe is het beloop van

Nadere informatie

Colin van der Heiden

Colin van der Heiden Workshop: Metacognitieve therapie voor de Gegeneraliseerde Angst Stoornis Colin van der Heiden PG-Dag van de Inhoud Complexiteit vraagt maatwerk Rotterdam, 5 oktober 2017 PROGRAMMA inleiding metacognitieve

Nadere informatie

Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch

Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch werker Volwassenen en ouderen mensenkennis Van onze klinisch psycholoog heb ik een groep cliënten overgenomen, bij wie ik de instrumenten uit de opleiding

Nadere informatie

1. Is de standaard duidelijk over de werkzaamheden die mogen worden uitgevoerd.? Zo nee, graag toelichten waarom niet.

1. Is de standaard duidelijk over de werkzaamheden die mogen worden uitgevoerd.? Zo nee, graag toelichten waarom niet. Reactie op Consultatiedocument Standaard 4400N Met belangstelling heb ik kennis genomen van het consultatiedocument Standaard 4400N. Ik maak graag gebruik van de mogelijkheid om te reageren op dit document.

Nadere informatie

Cognitieve gedragstherapie

Cognitieve gedragstherapie Cognitieve gedragstherapie Een succesvolle psychotherapie voor diverse emotionele stoornissen en problemen Afdeling Psychiatrie en Medische Psychologie Wat is Cognitieve Gedragstherapie? Cognitieve gedragstherapie

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 17 januari 2019 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 17 januari 2019 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter, > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 2008 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 25 VX Den Haag T 070 340 79 F 070 340 78 34

Nadere informatie

Angststoornissen bij ouderen. Arjan Videler GGz Breburg SeneCure

Angststoornissen bij ouderen. Arjan Videler GGz Breburg SeneCure Angststoornissen bij ouderen Arjan Videler GGz Breburg SeneCure Programma Angststoornissen Verschillen in etiologie & fenomenologie Differentiële diagnostiek Behandelopties Angststoornissen Angst is functioneel

Nadere informatie

SaMenvatting (SUMMARy IN DUTCH)

SaMenvatting (SUMMARy IN DUTCH) Samenvatting (summary in Dutch) Samenvatting In hoofdstuk 1 wordt de algemene introductie van dit proefschrift beschreven. De nadruk in dit proefschrift lag op patiënten met hoofd-halskanker (HHK) en

Nadere informatie

Metacognitieve therapie voor de Gegeneraliseerde Angst Stoornis. Colin van der Heiden. Workshop NJC-VGCt Zwolle, 12 april 2013

Metacognitieve therapie voor de Gegeneraliseerde Angst Stoornis. Colin van der Heiden. Workshop NJC-VGCt Zwolle, 12 april 2013 Metacognitieve therapie voor de Gegeneraliseerde Angst Stoornis Colin van der Heiden Workshop NJC-VGCt Zwolle, 12 april 2013 PROGRAMMA inleiding metacognitieve theorie video-demonstratie en oefening: uitvragen

Nadere informatie

NVAB-richtlijn blijkt effectief

NVAB-richtlijn blijkt effectief NVAB-richtlijn blijkt effectief Nieuwenhuijsen onderzocht de kwaliteit van de sociaal-medische begeleiding door bedrijfsartsen van werknemers die verzuimen vanwege overspannenheid, burn-out, depressies

Nadere informatie

Doen bij Depressie. Module 2 voor cognitief beperkte cliënten Fase 4 - Behandelen

Doen bij Depressie. Module 2 voor cognitief beperkte cliënten Fase 4 - Behandelen Bijlage 7 Doen bij Depressie Module 2 voor cognitief beperkte cliënten Fase 4 - Behandelen Leidraad voor individuele ondersteuning en mediatieve therapie bij depressieve cliënten met ernstige cognitieve

Nadere informatie

"Bidden, meditatie en mindfulness: over vorm, inhoud en iets "meer" Introductie: - aanleidingen en achtergronden - vraagstelling

Bidden, meditatie en mindfulness: over vorm, inhoud en iets meer Introductie: - aanleidingen en achtergronden - vraagstelling 1 "Bidden, meditatie en mindfulness: over vorm, inhoud en iets "meer" Introductie: - aanleidingen en achtergronden - vraagstelling 2 Aanleidingen en achtergronden 1 Aanleidingen en achtergronden 2 Aanleidingen

Nadere informatie

Consultatiedocument Standaard 4400N Opdrachten tot het verrichten van overeengekomen specifieke werkzaamheden (2 e ontwerp) 21 juli 2016

Consultatiedocument Standaard 4400N Opdrachten tot het verrichten van overeengekomen specifieke werkzaamheden (2 e ontwerp) 21 juli 2016 Dit document maakt gebruik van bladwijzers Consultatiedocument Standaard 4400N Opdrachten tot het verrichten van overeengekomen specifieke werkzaamheden (2 e ontwerp) 21 juli 2016 Consultatieperiode loopt

Nadere informatie

Door dwang gegijzeld. (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen. Roos C. van der Mast

Door dwang gegijzeld. (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen. Roos C. van der Mast Door dwang gegijzeld (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen Roos C. van der Mast OCS bij ouderen De obsessieve-compulsieve stoornis is een persisterende en stabiele diagnose die zelden

Nadere informatie

Het kan! Cognitieve gedragstherapie bij mensen met een verstandelijke beperking

Het kan! Cognitieve gedragstherapie bij mensen met een verstandelijke beperking Het kan! Cognitieve gedragstherapie bij mensen met een verstandelijke beperking VGCT najaarscongres, november 2015 Sonja Schaffner & Endang Siebert-Rizzi Vraag1: Wanneer spreek je van een verstandelijke

Nadere informatie

Brijder Verslavingszorg Hoofddorp

Brijder Verslavingszorg Hoofddorp Ons Team Ons team is zeer divers. We bestaan uit het secretariaat, psychologen, maatschappelijk werkers, sociaal psychiatrisch verpleegkundigen, cognitief gedragstherapeutisch werkers, ervaringsdeskundigen,

Nadere informatie

Vragen gesteld in het evaluatieformulier + Antwoorden

Vragen gesteld in het evaluatieformulier + Antwoorden Verslag Studenten Evaluatie Videoproject Door Tonny Mulder, a.b.mulder@uva.nl, 26 sept 213 De studenten van de opleidingen Biologie, Biomedische Wetenschappen en Psychobiologie krijgen in het 1 ste jaar

Nadere informatie

De behandeling van angststoornissen: hoe te handelen bij co-morbiditeit? Dr. Marleen Rijkeboer

De behandeling van angststoornissen: hoe te handelen bij co-morbiditeit? Dr. Marleen Rijkeboer De behandeling van angststoornissen: hoe te handelen bij co-morbiditeit? Dr. Marleen Rijkeboer Veel gehoorde uitspraken Bij co-morbiditeit zullen patiënten minder profiteren van de richtlijnbehandeling

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2

Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 179 In dit proefschrift werden de resultaten beschreven van studies die zijn verricht bij volwassen vrouwen met symptomen van bekkenbodem dysfunctie. Deze symptomen komen frequent voor en kunnen de kwaliteit

Nadere informatie

Angststoornissen. Samenvatting. multidisciplinaire richtlijn. Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling. ggz

Angststoornissen. Samenvatting. multidisciplinaire richtlijn. Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling. ggz Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling ggz multidisciplinaire richtlijn Angststoornissen Richtlijn voor de diagnostiek, behandeling en begeleiding van volwassen cliënten met een angststoornis 2003 Samenvatting

Nadere informatie

Gepaste zorg door doelgestuurd werken

Gepaste zorg door doelgestuurd werken PG-Dag van de Inhoud Complexiteit vraagt maatwerk Gepaste zorg door doelgestuurd werken in de curatieve GGZ Colin van der Heiden Rotterdam, 5 oktober 2017 Programma Maatwerk en gepaste zorg Doelgestuurd

Nadere informatie

Basiscursus cognitieve gedragstherapie

Basiscursus cognitieve gedragstherapie mensenkennis Ik kan mijn werk meer structuur, overzicht en effectiviteit geven met de inhoud die tijdens de opleiding is aangereikt. Basiscursus cognitieve gedragstherapie Basiscursus cognitieve gedragstherapie

Nadere informatie

Zorgpad Somatische symptoomstoornis en verwante stoornissen. Zorgpad Somatische symptoomstoornis

Zorgpad Somatische symptoomstoornis en verwante stoornissen. Zorgpad Somatische symptoomstoornis Zorgpad Somatische symptoomstoornis en verwante stoornissen Een zorgpad beschrijft hoe uw behandeling er uit gaat zien. En welke behandelmethode wordt gebruikt. Stap 1-5 zijn de standaard modules, voor

Nadere informatie

ANGST. Dr. Miriam Lommen. Zit het in een klein hoekje? Assistant professor Klinische Psychologie en Experimentele Psychopathologie m.j.j.lommen@rug.

ANGST. Dr. Miriam Lommen. Zit het in een klein hoekje? Assistant professor Klinische Psychologie en Experimentele Psychopathologie m.j.j.lommen@rug. ANGST Zit het in een klein hoekje? Dr. Miriam Lommen Assistant professor Klinische Psychologie en Experimentele Psychopathologie m.j.j.lommen@rug.nl Wie is er NOOIT bang? Heb ik een angststoornis? Volgens

Nadere informatie

Hieronder vindt u de reactie van de BSMR op het concept beleidsplan tegenprestatie.

Hieronder vindt u de reactie van de BSMR op het concept beleidsplan tegenprestatie. Doesburg, 16 november 2015 Aan: Onderwerp: het college van Burgemeester en Wethouders van de gemeente Doesburg BSMR-advies nr. 2015-003 inzake concept beleidsplan tegenprestatie Gemeente Doesburg, november

Nadere informatie

Zorgpad Angst. Angst. Behandelmethode

Zorgpad Angst. Angst. Behandelmethode Zorgpad Angst 1 Een zorgpad beschrijft hoe uw behandeling er uit gaat zien. Stap 1-5 zijn de standaard modules, voor iedereen. Evenetueel aangevuld met Plusmodules, zoals bijvoorbeeld relatie- of groepstherapie.

Nadere informatie

Behandeling van problematisch middelengebruik van leefstijltraining naar cognitieve gedragstherapie

Behandeling van problematisch middelengebruik van leefstijltraining naar cognitieve gedragstherapie Behandeling van problematisch middelengebruik van leefstijltraining naar cognitieve gedragstherapie Dr Wencke de Wildt Directeur behandelzaken Jellinek GZ psycholoog VGCT 2016 Inhoud 15 jaar cognitieve

Nadere informatie

BEÏNVLOEDENDE FACTOREN VAN THERAPIETROUW EN ZELFMANAGEMENT BIJ ORALE TKIs: EEN KWALITATIEF ONDERZOEK. Mathieu Verbrugghe Prof. dr.

BEÏNVLOEDENDE FACTOREN VAN THERAPIETROUW EN ZELFMANAGEMENT BIJ ORALE TKIs: EEN KWALITATIEF ONDERZOEK. Mathieu Verbrugghe Prof. dr. BEÏNVLOEDENDE FACTOREN VAN THERAPIETROUW EN ZELFMANAGEMENT BIJ ORALE TKIs: EEN KWALITATIEF ONDERZOEK Mathieu Verbrugghe Prof. dr. Ann Van Hecke INLEIDING THERAPIEONTROUW Een patiënt wordt therapieontrouw

Nadere informatie

Stemmingsstoornissen. Van DSM-IV-TR naar DSM-5. Johan van Dijk, klinisch psycholoog-psychotherapeut Max Güldner, klinisch psycholoog-psychotherapeut

Stemmingsstoornissen. Van DSM-IV-TR naar DSM-5. Johan van Dijk, klinisch psycholoog-psychotherapeut Max Güldner, klinisch psycholoog-psychotherapeut Stemmingsstoornissen Van DSM-IV-TR naar DSM-5 Johan van Dijk, klinisch psycholoog-psychotherapeut Max Güldner, klinisch psycholoog-psychotherapeut Inhoud Veranderingen in de DSM-5 Nieuwe classificaties

Nadere informatie

Behandeling bij psychose

Behandeling bij psychose Behandeling bij psychose Heeft u opmerkingen of suggesties i.v.m. deze brochure? Geef ons gerust een seintje! Dienst kwaliteit E-mail: info@jessazh.be Tel: 011 33 55 11 Jessa Ziekenhuis vzw Maatschappelijke

Nadere informatie

Cognitieve gedragstherapie bij problematisch alcoholgebruik

Cognitieve gedragstherapie bij problematisch alcoholgebruik Cognitieve gedragstherapie bij problematisch alcoholgebruik Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 Kortdurende motiverende interventie en cognitieve gedragstherapie Een effectieve behandeling

Nadere informatie

Is snel starten wel effectief?

Is snel starten wel effectief? Is snel starten wel effectief? Stijn van Merendonk Trainer Motivational Interviewing Elke week 1 tip? @stijnvmerendonk Programma Gedragsverandering Welke uitspraken wil je zeker niet hebben Ambivalentie

Nadere informatie

Drie domeinen van handelen: Waarnemen, oordelen en beleven

Drie domeinen van handelen: Waarnemen, oordelen en beleven Drie domeinen van handelen: Waarnemen, oordelen en beleven Situatie John volgt een opleiding coaching. Hij wil dat vak dolgraag leren. Beschikt ook over de nodige bagage in het begeleiden van mensen, maar

Nadere informatie