Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten

Transcriptie

1 Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten

2

3 Rob Bovens Leontien Hommels Lex Lemmers Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten Houten 2013

4 ISBN Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 751 Lay-out en prepress: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Omslag ontwerp: Studio Bassa, Culemborg Eerste druk 2013 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

5 V Vo o r wo o r d Dit boek is een handzame inleiding in de verslavingspreventie voor iedereen die er in zijn beroep mee te maken krijgt of gaat krijgen. Het boek biedt handvatten aan een professional in de verslavingspreventie, maar bijvoorbeeld ook aan een verpleegkundige, een maatschappelijk werker, een beleidsmedewerker welzijn en gezondheid van een gemeente of een nurse practitioner in een huisartsenpraktijk. Voor deze professionals willen we zo praktisch mogelijk beschrijven wat verslavingspreventie inhoudt, wat de opbrengst is van landelijke en regionale voorlichtingscampagnes, welke interventies er bestaan en hoe deze werken, hoe de kwaliteit bewaakt wordt van de verslavingspreventie, hoe keuzen gemaakt worden voor specifieke doelgroepen en wat er bekend is over de effectiviteit van preventie. Het boek gaat in op de achtergrond en implementatie van de boodschap: Geen alcohol onder de 16 jaar. Het laat ook zien dat deze boodschap achterhaald is en dat de leeftijdsgrens hoger gelegd dient te worden. Er wordt aandacht besteed aan nieuwe interventiestrategieën, waarbij de activiteiten zich meer dan vroeger richten op beïnvloeding van persoonskenmerken en gedrag, en niet specifiek op verslaving. Daarnaast komt de inzet van sociale media in de verslavingspreventie aan bod. De schrijvers van dit boek hebben jarenlange ervaring op het terrein van de verslavingspreventie en zijn daar ook in de praktijk nog werkzaam. Hun praktische kennis brengen zij in en bundelen zij in het lectoraat Verslavingspreventie van de Hogeschool Windesheim in Zwolle. Door onderzoek wordt deze kennis nog verdiept en vervolgens weer beschikbaar gesteld aan de praktijk en aan het hoger beroepsonderwijs. Dit boek wil een bijdrage leveren aan die kennisoverdracht. Najaar 2012, de auteurs.

6

7 VII Inhoud 1 Inleiding Gezondheidsbevordering en preventie Verslavingspreventie De maatschappelijke opbrengsten van verslavingspreventie Uitvoerders van verslavingspreventie De kaders van verslavingspreventie Wettelijk kader Typen preventie Verslavingspreventie in kort bestek Planmatige en integrale aanpak Planmatige aanpak Integrale benadering Invalshoeken voor preventie Collectieve aanpak Risicogroepenaanpak Benadering gericht op intermediairs Benadering gericht op harm reduction Benadering gericht op achterliggende risicofactoren Benadering gericht op versterking van een positieve leefstijl Benadering met inzet van ervaringsdeskundigheid Kwaliteit van verslavingspreventie Inleiding Theoretische kaders en modellen Fasen van gedragsverandering ASE-model Factoren voor (mate van) verslaving Fase van verslaving en preventie Kwaliteitsborging van interventies en kennisspreiding Ontwikkeling Het Centrum Gezond Leven Stichting Resultaten Scoren De praktijk van de preventiewerker in de verslavingszorg Inleiding Casus Casus Casus Casus Casus

8 VIII Inhoud 6 Doelgroepen verslavingspreventie Inleiding Brede doelgroepen De gehele Nederlandse bevolking Jongeren onder de 16/18 jaar Ouders van jongeren onder de 16/18 jaar Uitgaande jongeren tussen 16 en 25 jaar Zwangere vrouwen Verkeersdeelnemers Sporters en sportkantines Kwetsbare groepen Jongeren die zich in de openbare ruimte misdragen onder invloed van alcohol Jongeren met een alcoholvergiftiging Sensatiezoekers en andere persoonlijkheidstypen met een hoog risico Kinderen van ouders met verslavingsproblemen Probleemgebruikers Zelfsignalerende probleemgebruikers Zelfhulp en zelfhulpgroepen Vroege signalering door professionals Patiënten met middelengerelateerde klachten Ouderen/senioren Studenten Online preventie Inleiding Informatie geven Advies op maat, zelfscreening Zelfhulp Hulpverlening Lotgenotencontact Ontwikkelingen Preventie als mindset Online gokken Beïnvloeden van onbewuste processen Positieve insteek Happy Drinks SmartConnection Over de auteurs Bronnen

9 1 1 Inleiding 1.1 Gezondheidsbevordering en preventie Verslavingspreventie De maatschappelijke opbrengsten van verslavingspreventie Uitvoerders van verslavingspreventie 4

10 2 Hoofdstuk 1 Inleiding Gezondheidsbevordering en preventie Iedereen wil wel eens een baaldag, maar niemand wil echt ziek zijn. Mensen die echt ziek zijn, voelen zich lichamelijk en/of geestelijk niet lekker, hun normale levenspatroon is verstoord. Ziekte gaat ook vaak gepaard met extra (soms hoge) kosten of minder inkomsten. Kortom: een dergelijke situatie willen mensen zo veel mogelijk voorkomen. Want dat is beter dan genezen. In relatie tot gezondheid wordt met preventie bedoeld: het voorkomen van een situatie die kwaliteit van leven en gezondheid bedreigt of aantast. Of in de woorden van 7 Cuijpers ( 2006):»Preventie is het bereiken van duurzame effecten die bijdragen aan winst voor de gezondheid en de kwaliteit van leven teneinde (ernstige) verslavingsproblemen door middel van beproefde preventiemethoden te voorkomen of tijdig op te sporen. Daarbij richten we ons op zowel gezondheidsbevordering als preventie.«gezondheidsbevordering en preventie hebben tot doel binnen de Nederlandse bevolking de gezondheid te bevorderen en ziekte te voorkomen. Gezondheidsbevordering en preventie stellen mensen in staat hun gezondheidsvaardigheden te versterken en de keuze voor gezond gedrag een gemakkelijker keuze te maken. Dat leidt tot minder ziektelast later in de levensloop ma ar ook tot sociaal-maatschappelijke winst. Een combinatie van geïntegreerde activiteiten maakt gezonde keuzes mogelijk: voorlichting en educatie, vroegsignalering, interventies in de woon-, werk- en leefomgeving Verslavingspreventie Dit boek gaat over de preventie van verslaving en schadelijk gewoontegedrag. Kort gezegd: verslavingspreventie. De moderne maatschappij zet mensen aan tot consumeren. Alcohol drinken is de gewoonste zaak van de wereld. Hoewel roken steeds minder geaccepteerd wordt, is het in cafés nog steeds mogelijk om een sigaret op te steken. (Soft)drugs zijn gemakkelijk te verkrijgen. Via de mobiele telefoon en computers kunnen mensen continu met elkaar communiceren en bijvoorbeeld ook elk uur van de dag snelle computergames spelen: tegenspelers zijn altijd te vinden. Dit zijn leuke aspecten van de moderne tijd. De andere kant van de medaille is dat deze op het eerste gezicht aantrekkelijke consumentenartikelen het risico in zich hebben dat mensen eraan verslaafd raken. Een meisje dat steeds meer gaat blowen om te ontspannen en daardoor uitvalt op school. Een jongen die zijn huiswerk verwaarloost omdat hij uren achtereen op de computer zit te gamen. Een oudere dame die vereenzaamt en steeds meer glaasjes wijn drinkt om het verdriet niet te voelen. Preventiewerkers kunnen vrij goed aangeven bij welke groepen consumenten middelengebruik tot problemen gaat leiden. De ene persoon ontwikkelt direct een verslaving, terwijl een andere persoon, die veel meer middelen gebruikt, kan stoppen wanneer hij dat wil. Verslavingspreventie richt zich in het bijzonder op de kwetsbare groepen in hun omgeving, met als doel te voorkomen dat er problemen ontstaan en dat de problemen die er zijn groter worden. Daarbij wordt gebruikgemaakt van verschillende mogelijkheden: nu weer eens richten preventieve activiteiten zich op de gehele bevolking, dan weer op specifieke risicogroepen.

11 De maatschappelijke opbrengsten van verslavingspreventie 1. 3 De maatschappelijke opbrengsten van verslavingspreventie Niet alleen individuen zijn gebaat bij preventie, ook hun sociale omgeving en de hele maatschappij profiteren ervan. Verslaving is een chronische ziekte die lichamelijke, psychische en sociale problemen veroorzaakt. Naast de problemen voor de verslaafde zelf, leiden verslavingen tot ontwrichting van de sociale omgeving, tot verwaarlozing in de opvoeding, tot overlast op straat, tot economische schade en tot onveilige situaties in het verkeer en in het uitgaansleven. Verslaving leidt tot hoge kosten voor de gezondheidszorg. Tabak- en alcoholverslaving behoren tot de belangrijkste leefstijlgerelateerde determinanten van ziekten. Volgens de doodsoorzakenstatistiek van het CBS stierven in 2009 in totaal ruim mensen aan een aan roken gerelateerde aandoening en minimaal 1761 aan de gevolgen van alcoholmisbruik en verslaving. Een van de belangrijkste zorgen voor het huidige en de komende kabinetten is hoe de steeds sneller stijgende kosten voor de gezondheidszorg in toom te houden. De getallen zijn soms duizelingwekkend. Werd er in 2002 ongeveer 40 miljard euro aan zorg uitgegeven, in 2011 waren de uitgaven al gestegen tot bijna 60 miljard euro. Ongeveer 1% van deze totale uitgaven wordt besteed aan de preventie en behandeling van verslaving. Alcoholmisbruik heeft een aantoonbaar verband met zo n 60 verschillende ziekten, zoals slokdarmkanker, borstkanker, keelkanker en allerlei leverziekten. Er zijn ook hoge kosten gemoeid met alcoholvergiftigingen, ongevallen in het verkeer en hiv/aids door het gebruik van vuile spuiten of heroïneprostitutie. Sommige verslavingen zoals alcoholverslaving en verslavingen aan harddrugs hangen samen met agressie, criminaliteit, openbare orde en verkeersveiligheid. Zo wordt 70% van het uitgaansgeweld veroorzaakt onder invloed van alcohol, al of niet in combinatie met drugsgebruik. Circa een kwart van de verkeersongevallen komt door rijden onder invloed van middelen (Nationaal Kompas, RIVM). De maatschappelijke kosten van verslaving overstijgen de directe ziektekosten die ontstaan door verslaving. Alleen al alcoholmisbruik kost de maatschappij volgens een schatting in 2001 meer dan 2,5 miljard euro. Een belangrijk aandeel in deze kosten heeft arbeidsverzuim. Daarnaast zijn er ook de kosten voor politie en justitie bij de vervolging van delicten als huiselijk geweld en rijden onder invloed. De kosten die politie en justitie maken bij de handhaving en bestrijding van Opiumwetdelicten worden door 7 Moolenaar ( 2009) geschat op 523 miljoen euro in Hierin zijn de kosten meegenomen voor preventie, opsporing en onderzoek, vervolging, tenuitvoerlegging van sancties en ondersteuning van slachtoffers en daders. In 2001 schatte het adviesbureau 7 KPMG de totale jaarlijkse maatschappelijke kosten van overmatig alcoholgebruik op 2,58 miljard. Roken kost de staat jaarlijks zo n 2,4 miljard euro. De maatschappelijke kosten van verslaving uiten zich onder andere in: ziektekosten, verminderde productiviteit, arbeidsongeschiktheid en overlast in het publieke domein. Voor jongeren is middelengebruik extra schadelijk omdat het de hersenontwikkeling kan beïnvloeden en tot leerachterstand, crimineel gedrag en verhoogd risico op verslaving kan leiden.

12 4 Hoofdstuk 1 Inleiding 1 De genoemde gevolgen zijn over het algemeen in geld uit te drukken. Maar de lichamelijke, psychische en sociale gevolgen van verslavingsproblematiek zijn natuurlijk vele malen erger. Verslavingspreventie, mits integraal en effectief opgezet, levert een bijdrage aan de bevordering van de gezondheid en de kwaliteit van leven en helpt de persoonlijke, economische en maatschappelijke gevolgen van verslaving te voorkomen of te verminderen Uitvoerders van verslavingspreventie Talrijke professionals spelen een rol in de uitvoering van verslavingspreventie. In toenemende mate wordt preventie als een belangrijke taak gezien binnen allerlei beroepen. Deze ontwikkeling wordt verder beschreven in 7 H. 8. In dit boek zullen we bij het hanteren van het begrip verslavingspreventie voornamelijk het werk in het achterhoofd hebben dat uitgevoerd wordt door de instellingen voor verslavingszorg, aangezien de professionals op hun preventieafdelingen dit als hoofdtaak hebben.

13 5 2 De kaders van verslavingspreventie 2.1 Wettelijk kader Typen preventie 6

14 6 Hoofdstuk 2 De kaders van verslavingspreventie 2. 1 Wettelijk kader 2 De overheid stelt de kaders vast voor de uitvoering van preventieve taken op het terrein van de gezondheid. In Nederland hebben de gemeenten en de zorgverzekeraars gezamenlijk de verantwoordelijkheid gekregen voor de uitvoering van gezondheidsbevordering en ziektepreventie. Allereerst zijn het de gemeenten die op basis van de Wet publieke gezondheid de bescherming, bevordering en bewaking van de volksgezondheid als taak hebben. Die taak loopt van voorlichting op scholen tot reizigersvaccinaties. Van ouderavonden over het thema gezondheid tot het regelen van toegang tot de zorg in de vorm van bijvoorbeeld nachtopvang voor verslaafden. Daarnaast is ziektepreventie, en dus ook verslavingspreventie, onderdeel van de openbare geestelijke gezondheidszorg (OGGZ). Deze zorg richt zich op multiprobleemsituaties voor sociaal kwetsbare groepen in onze maatschappij, meestal zonder een duidelijke hulpvraag. Men moet dan denken aan psychische problematiek, verslaving, schulden, dakloosheid, huiselijk geweld en dergelijke. De zorg aan deze doelgroep wordt voor een deel gefinancierd en uitgevoerd onder regie van de gemeente op basis van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Voor een ander deel wordt deze zorg gefinancierd door de zorgverzekeraars uit de Zorgverzekeringswet (Zvw) en uit de AWBZ Typen preventie Binnen de preventie wordt onderscheid gemaakt tussen universele preventie, selectieve preventie, geïndiceerde preventie en zorggerelateerde preventie. Universele preventie bevordert en beschermt proactief de gezondheid van de gezonde bevolking, om ziekten en risicofactoren te voorkomen. Selectieve preventie voorkomt dat mensen met een of meer risicofactoren (determinanten) voor een bepaalde aandoening daadwerkelijk ziek worden. Geïndiceerde preventie voorkomt dat beginnende klachten verergeren tot een aandoening. Zorggerelateerde preventie stelt zich ten doel te voorkomen dat een bestaande aandoening leidt tot complicaties, beperkingen, een lagere kwaliteit van leven of sterfte. Ten slotte kan preventie zich ook richten op het verkleinen van sociaaleconomische gezondheidsverschillen die ontstaan ten gevolge van een chronische ziekte. Gezondheidsbevordering heeft een bredere betekenis dan preventie. Gezondheidsbevordering gaat bijvoorbeeld over het bevorderen van een gezonde woon- en leefomgeving in het kader van universele preventie. Een ander voorbeeld is het stimuleren van maatschappelijke participatie van bijvoorbeeld chronisch zieken, in het kader van geïndiceerde preventie. We spreken daarom van universele, selectieve, geïndiceerde en zorggerelateerde gezondheidsbevordering en preventie. In het Prevent model (. Figuur 2.1 ) staat de relatie tussen deze termen aangegeven.

15 Typen preventie Selectieve preventie (risicogroepen) Geïndiceerde preventie (mensen met hoogrisico en/of vroegsymptomen) Universele preventie (algemeen publiek) (Risico)profilering bewustmaking beslisondersteuning Zorggerelateerde preventie (mensen met een chronische aandoening en/of beperking) Gemeenschap, gezonde leefomgeving en participatie Geïnformeerde en gemotiveerde individuen (Zorg)standaarden, sluitend netwerk hulpverlening, zelfmanagement Gewoon gezond leven Intervention mapping advies op maat Voorkomen van erger Op eigen kracht Behandelen Er op tijd bij zijn Bijsturen met hulp. Figuur 2.1 Het Prevent model Er zijn instellingen en professionals die vooral werkzaam zijn op het terrein van universele en selectieve gezondheidsbevordering en preventie, onder andere de GGD, GGZpreventie, bedrijven, scholen en categorale instellingen. Daarnaast zijn er instellingen en professionals die vooral in het veld van geïndiceerde en zorggerelateerde gezondheidsbevordering en preventie werken, zoals medewerkers bij regionale ondersteuningsstructuren eerstelijnszorg (ROS), (para)medische zorgverleners, praktijkondersteuners en leefstijlcoaches.

16

17 9 3 Verslavingspreventie in kort bestek 3.1 Planmatige en integrale aanpak Planmatige aanpak Integrale benadering Invalshoeken voor preventie Collectieve aanpak Risicogroepenaanpak Benadering gericht op intermediairs Benadering gericht op harm reduction Benadering gericht op achterliggende risicofactoren Benadering gericht op versterking van een positieve leefstijl Benadering met inzet van ervaringsdeskundigheid 14

18 10 Hoofdstuk 3 Verslavingspreventie in kort bestek 3. 1 Planmatige en integrale aanpak De basis van effectieve verslavingspreventie is een planmatige en integrale aanpak. Hierna worden beide invalshoeken toegelicht Planmatige aanpak Het is niet zo, dat planmatig werken altijd leidt tot effectiviteit. Het is wel zo, dat de afwezigheid van een planmatig werken zeker niet leidt tot effectiviteit. Er zijn verschillende instrumenten en werkmodellen ontwikkeld die helpen de planmatige aanpak van gezondheidsbevordering en preventie vorm te geven. Voorbeelden hiervan zijn: intervention mapping (7 Bartholomew e.a., 2001 ); preceed/proceed-model (7 Green en Kreuter, 2005 ); referentiekader gezondheidsbevordering, Preffi ( 7 Kok e.a., 2005 ). De fasen die binnen planmatige preventie worden gevolgd, zijn: analysefase; interventiekeuze en -aanpassing; implementatie van de gekozen interventies en evaluatie. De kern van de aanpak zit in het vaststellen van de doelstellingen (wat wil je bereiken), de specificatie van de doelgroep (bij welke doelgroep) en de keuze van de interventie(s) (met welke methodiek). Bepalende factoren voor effect zijn: het draagvlak voor de interventie bij relevante actoren; de capaciteit en de inzet en kwaliteit van de projectleider of preventiewerker. Voorbeeld van planmatige aanpak Een gemeente belt de preventiewerker in verband met een overlastgevende groep die rondhangt bij de skatebaan. De groep bestaat uit jongeren tussen de 16 en 18 jaar. Een aantal van die jongeren gebruikt alcohol en drugs. De preventiewerker begint met de analyse (welke jongeren zitten in de groep? wat zijn het voor jongeren?), bij voorkeur samen met het jongerenwerk en de politie. Naar aanleiding van de analyse kiest de preventiewerker met de betrokkenen enkele interventies waarmee ze de gestelde doelen wil bereiken (geen overlast meer; jongeren over wie zorg bestaat in contact brengen met verslavingspreventie). Zij gaat met de jongerenwerker mee om kennis te maken met de jongeren; ze maakt gebruik van kennistestjes en motiverende gespreksvoering om met de jongeren in gesprek te komen. De gemeente brengt ouders ervan op de hoogte dat hun kind gesignaleerd is in de overlastgevende groep en nodigt ze uit voor een informatieavond. Met de ouders van de kinderen over wie zorg bestaat, wordt een vervolgafspraak gepland, of door de agent, of door de preventiewerker. Na de uitvoering wordt er geëvalueerd: zijn de vooraf gestelde doelen bereikt? Wat zijn leerpunten voor de volgende keer? Integrale benadering Met een integrale benadering wordt bedoeld dat er verschillende typen activiteiten en maatregelen gelijktijdig worden ingezet om het vooraf vastgestelde doel te bereiken. Stel

19 Invalshoeken voor preventie Regelgeving Handhaving Preventie Voorlichting/ Publiek draagvlak. Figuur 3.1 Het model van Holder en Reynolds voor effectieve, integrale alcoholpreventie dat het doel is dat jongeren van jaar in een bepaalde gemeente minder alcohol gaan drinken. Er kunnen dan maatregelen worden genomen die direct inspelen op de motivatie van jongeren, maar tegelijkertijd ook maatregelen die alcohol moeilijker verkrijgbaar maken voor jongeren en maatregelen die het toezicht op het alcoholgebruik van jongeren tussen jaar vergroten.. Figuur 3.1 laat zien hoe deze aanpak er in een model ( 7 Holder en Reynolds, 1998 ) uitziet. In alle drie de velden dienen instrumenten gezamenlijk ingezet te worden voor het realiseren van effectieve (alcohol)preventie. Daarnaast dient de samenhang tussen maatregelen bewaakt te worden en dienen afspraken gemaakt te worden tussen de stakeholders over het uitzenden van één en dezelfde boodschap. Meer hierover is te lezen in de Handreiking gezonde gemeente, via het loket gezond leven ( 7 ) Invalshoeken voor preventie Activiteiten in de verslavingspreventie kunnen heel verschillend zijn, afhankelijk van de benadering die wordt gekozen. Bij voorkeur worden activiteiten met elkaar gecombineerd in een integrale aanpak, zoals in 7 par. 3.1 is beschreven. Als men riskant alcoholgebruik bij jongeren wil aanpakken, kan men zich richten op rechtstreekse beïnvloeding van de jongere zelf, maar men kan ook de beschikbaarheid van

20 12 Hoofdstuk 3 Verslavingspreventie in kort bestek 3 alcohol beperken. Dat kan bijvoorbeeld door ouders te ontraden hun kinderen op te jonge leeftijd alcoholische dranken aan te bieden, of door er bij het gemeentebestuur op aan te dringen happy hours te verbieden. Welke benadering men kiest, wordt doorgaans bepaald door overwegingen van effectiviteit. Maar de effectiefste maatregelen zijn niet altijd mogelijk, omdat factoren zoals draagvlak en financiering een grote rol spelen. De volgende paragrafen geven een overzicht van benaderingen en invalshoeken die bij preventie (kunnen) worden ingezet Collectieve aanpak Het kan zinvol zijn om preventieactiviteiten te richten op (een deel van) de algemene bevolking, bijvoorbeeld op alle ouders van opgroeiende kinderen. Bij deze collectieve aanpak ligt de nadruk op universele preventieactiviteiten. Dikwijls wordt gewezen op de samenhang tussen collectief en individueel gedrag. Bekend is de Ledermannformule (7 Ledermann, 1964 ), die ervan uitgaat dat veranderingen in gemiddeld consumptieniveau leiden tot nog sterkere veranderingen in het percentage excessieve drinkers. 7 Babor e.a. (2010) concludeerden op basis van een metastudie dat problematisch drinken het effectiefst kan worden beïnvloed door collectieve maatregelen als verhoging van de kostprijs en verhoging van de leeftijdsgrenzen, en door reclame. In 1986 had 7 Kreitman aan de hand van wiskundige modellen aangetoond dat preventie gericht op een bescheiden afname van consumptie bij alle drinkers waarschijnlijk tot een sterkere afname leidt van alcoholgerelateerde problematiek dan een sterke vermindering van consumptie bij de kleine groep zwaarste drinkers. Het betreft immers meer mensen. Preventieactiviteiten die tot de collectieve aanpak worden gerekend, zijn bijvoorbeeld: publiekscampagnes, algemene voorlichting in de klas, ouderavonden of media advocacy (met name aandacht genereren in de pers) Risicogroepenaanpak Het kan zinvol zijn om preventieactiviteiten te richten op een specifieke risicogroep, zoals kinderen van een verslaafde ouder. Het Rotterdamse Instituut voor Onderzoek naar Leefwijzen en Verslaving (IVO) bracht in 2010 in opdracht van Resultaten Scoren het rapport Kwetsbare groepen jeugdigen en (problematisch) middelengebruik uit ( 7 Snoek e.a., 2010 ). Er is een groep kwetsbare jongeren bij wie een combinatie bestaat van risicofactoren voor middelenproblematiek en verslavingsgedrag. Deze factoren hangen samen met problemen op andere leefgebieden, zoals dak- en thuisloosheid, psychische problemen en delinquent gedrag. Kortom, een optelsom van met elkaar samenhangende risicofactoren. De onderzoekers pleiten ervoor meer aandacht te besteden aan het ontstaan van kwetsbaarheid voor psychische proble-

21 Invalshoeken voor preventie men, de interactie met de sociale omgeving en het benutten van kansen om vroegtijdig een ongunstig ontwikkelingstraject in positieve zin te beïnvloeden. Een conclusie van hen is ook dat hiervoor nog onvoldoende interventies ter beschikking staan. Zij pleiten ervoor om meer samen te werken met bijvoorbeeld de jeugdhulpverlening. Onder meer dit onderzoeksrapport heeft geleid tot weer meer nadruk op de risicobenadering, zonder daarmee het belang van aandacht voor een collectieve aanpak te miskennen. Andere risicogroepen zijn bijvoorbeeld ouderen en studenten die veel drinken. In 7 H. 6 wordt aandacht geschonken aan diverse risicogroepen en de bij hen passende interventiestrategieën Benadering gericht op intermediairs Vaak blijkt dat preventie gericht op de einddoelgroep zelf onvoldoende effect sorteert, of bijvoorbeeld te arbeidsintensief is. Zo kan op school niet permanent een preventiemedewerker van de verslavingszorg ingezet worden. Het is dan efficiënter om degenen met wie de leerlingen dagelijks te maken hebben (docenten en overig schoolpersoneel) vaardigheden en kennis bij te brengen om bijvoorbeeld eventuele problematiek met middelengebruik bij leerlingen eerder te herkennen en bespreekbaar te maken. Ook kunnen docenten voorlichting en informatie over middelengebruik geven, hoewel men zich kan voorstellen dat sommige voorlichtingsboodschappen eerder geaccepteerd worden van bepaalde personen, bijvoorbeeld leeftijdgenoten ( peers ) of de huisarts. De laatste jaren wordt steeds meer energie gestoken in de kennis en vaardigheden van ouders. Dit heeft te maken met de ontwikkeling dat de gemiddelde leeftijd waarop kinderen beginnen met drinken in het begin van deze eeuw dramatisch is gedaald naar 12 jaar. Zeker op deze leeftijd (maar ook nog later) hebben ouders veel invloed op het gedrag van de kinderen, meer nog dan leeftijdgenoten ( 7 Van der Vorst, 2007 ). Overigens zijn ouders niet alleen intermediairs, ze vormen ook een einddoelgroep. Ook het alcoholgebruik van volwassenen is een aandachtspunt Benadering gericht op harm reduction In de meeste gevallen wordt het middelengebruik of het verslavingsgedrag zelf ter discussie gesteld en tracht men met interventies hierin verandering te brengen. Een benadering gericht op harm reduction laat in principe de mate van gebruik buiten schot of is aanvullend op de beïnvloeding van het gebruik. Zo is de Bob-campagne of een cursus voor met alcohol betrapte automobilisten (de Educatieve Maatregel Alcohol en verkeer, zie 7 H. 6 ) gericht op het scheiden van drinken en rijden en niet (noodzakelijk) op het alcoholgebruik zelf. Ook spuitenomruil (ter voorkoming van aids en hepatitis B) en heroïneverstrekking zijn preventieve maatregelen die in eerste instantie zijn gericht op het beperken van maatschappelijke en gezondheidsschade.