Inhoud. Copyright EasyLecture

Transcriptie

1 Inhoud 1 Werkgroep Vignet A Wat is de precontractuele fase? Los de casus op Vignet B Hoe komt een rechtshandeling tot stand? Hoe komt een overeenkomst tot stand? Wat als wil en verklaring niet overeenstemmen? Los de casus op Vignet C Wanneer is er sprake van vertegenwoordiging? Wat zijn de gevolgen als er sprake is van onbevoegde vertegenwoordiging? Los de casus op Werkgroep HR 12 augustus 2005 (CBB/JPO) Casus Rechtsvraag Rechtsregel Rechtsoverwegingen Noot (Hartlief) HR 8 september 2000 (Baby Joost) Casus Rechtsvraag Rechtsregel Rechtsoverwegingen Noot HR 19 februari 2010 (ING/Bera) Casus Rechtsvraag Rechtsregel Rechtsoverwegingen Noot HR 28 maart 1997 (Wisman/Trijber) Casus Rechtsvraag

2 2.4.3 Rechtsregel Rechtsoverwegingen Noot WERKGROEP Gebruikte bronnen: Deel 3 van de rode serie, nummers; 26 32, 40 41, 77 80a, 81 82, , a. 1.1 VIGNET A Wat is de precontractuele fase? De precontractuele fase is de fase voor de totstandkoming (of voortijdig afbreken) van een overeenkomst. Hetgeen zich in deze fase afspeelt is relevant als het tot een overeenkomst komt, maar ook als deze voortijdig wordt afgebroken. - Als het tot een overeenkomst komt, is de precontractuele fase belangrijk bij de uitleg van hetgeen is overeengekomen. Ook kan het (onder bepaalde omstandigheden) een belangrijke rol spelen in het kader van wilsgebreken (bedreiging, bedrog, misbruik van omstandigheden en dwaling). - Als de onderhandelingen worden afgebroken, kan de vraag rijzen of er misschien sprake is van schadevergoeding van de gemaakte kosten door de ene partij ten opzichte van de andere partij. Normen die spelen in de precontractuele fase Lange tijd ging men er vanuit dat er tussen partijen die in onderhandeling traden geen andere normen gelden dan tussen willekeurige andere personen. Als maatstaf gold de ongeschreven zorgvuldigheidsnorm. De zorgvuldigheidsnorm is van belang bij de onrechtmatige daad en vinden we terug in artikel 6:162 BW. Het arrest Baris/Riezenkamp 1 zorgde voor een belangrijke ommekeer. Daar stelt de Hoge Raad dat partijen, door in onderhandeling te treden over het sluiten van een overeenkomst, tot elkaar komen te staan in een bijzondere, door de goede trouw beheerste, rechtsverhouding, medebrengende, dat zij hun gedrag mede moeten laten bepalen door de gerechtvaardigde belangen van de wederpartij. 1 HR 15 november 1957, NJ 1958,67 m.nt. LEHR 2

3 In plaats van goede trouw zouden wij nu spreken van redelijkheid en billijkheid (artikel 6:248 lid 2). Sinds dit arrest gaat men er van uit dat in de precontractuele fase moet uitgegaan van de redelijkheid en billijkheid. Dit is strenger dan de ongeschreven zorgvuldigheidsnorm. Partijen kunnen ook voorafgaand aan de onderhandelingen regels opstellen voor de precontractuele fase. In een dergelijke voorovereenkomst kun je bijvoorbeeld vastleggen dat de kosten die partij A maakt ten behoeve van partij B, door partij B geheel of gedeeltelijk zullen worden vergoed. Rompovereenkomst De precontractuele fase begint met het aanbod of een uitnodiging om in onderhandeling te treden. Zij eindigt doordat de partijen een overeenkomst aangaan of als partijen zonder het sluiten van een overeenkomst de onderhandelingen definitief beëindigen. Vooral bij complexe onderhandelingen is het vaak moeilijk om te bepalen of er reeds een overeenkomst tot stand is gekomen of niet. Dit is wel een vraag van groot belang, want als er een overeenkomst bestaat, heeft deze in beginsel verbindende kracht. Want als de precontractuele fase is geëindigd kan een partij zich niet meer eenzijdig terugtrekken. Beslissend is niet of partijen nog over een of meer overgebleven punten onderhandelen. Want er kan wel een rompovereenkomst bestaan die betrekking heeft op hetgeen waarover wel overeenstemming is bereikt. Voor een rompovereenkomst zijn twee dingen nodig: 1) De punten waarover partijen het eens zijn, moeten ten minste de essentie van de overeenkomst omvatten. De partijen zijn het dus over de kern van de overeenkomst eens. Deze bepaalbaarheidseis volgt uit artikel 6:227 BW. De leemte die nog bestaat in de overeenkomst moet kunnen worden opgevuld met behulp van de wet, gewoonte en redelijkheid en billijkheid (artikel 6:248 BW). 2) De bedoeling van beide partijen moet duidelijk zijn. Dat wil zeggen dat nodig is dat partijen elkaars verklaringen en gedragingen in de gegeven omstandigheden zo mogen begrijpen, dat zij aan het tot dan bereikte onderhandelingsresultaat inderdaad reeds gebonden zullen zijn. Voor de vaststelling van de bedoeling van partijen zijn in het bijzonder twee gegevens van belang: a) De betekenis van hetgeen wel en niet geregeld is. b) Al dan niet het bestaan van het voornemen tot verder onderhandelen. Breekt één van de partijen, na de totstandkoming van een rompovereenkomst, de onderhandeling over de laatste nog overgebleven punten af, dan kan de ander net als in het geval van iedere andere overeenkomst in rechte nakoming van het overeengekomene vorderen. (artikel 3:296) Er is wel een verschil met betrekking tot de gewone overeenkomst. Men zal voor de vaststelling van de rechtsgevolgen van de rompovereenkomst veelal in ruimere mate beroep moeten doen op de aanvullende bronnen van de wet, gewoonte en redelijkheid en billijkheid van artikel 6:248 BW. De Plas/Valburg-doctrine Belangrijk bij het bepalen van de gevolgen van het afbreken van de rompovereenkomst is de eis van redelijkheid en billijkheid. Maar wat eisen de redelijkheid en billijkheid in een dergelijk 3

4 geval? Heel belangrijk is hierbij het arrest van de Hoge Raad waarin dit leerstuk wordt bepaald: De Plas/Valburg-doctrine. 2 De Hoge Raad stelt dat wat de eisen van redelijkheid en billijkheid met zich meebrengen, afhankelijk zijn van het stadium waarin de onderhandelingen waren op het moment van afbreken. De Hoge Raad onderscheidt drie stadia: 1) In het eerste stadium mogen de onderhandelingen zonder meer worden afgebroken. Want een ieder is vrij om zelf te beslissen of en met wie men een overeenkomst aangaat. 2) In het tweede stadium mag men de onderhandelingen wel afbreken, maar moet men wel de door de wederpartij gemaakte kosten voor zijn rekening nemen. Omtrent dit stadium is veel onduidelijk gebleven. De Hoge Raad heeft ook geen criterium gegeven voor wanneer dit stadium is bereikt. En welke kosten precies vergoed moeten worden is evenmin duidelijk. Ten slotte is er in de literatuur veel getwist over de grondslag van de verplichting tot schadevergoeding. Betreft het een onrechtmatige daad, of gaat het om redelijkheid en billijkheid? Alleen de kosten vergoeden noemen we het negatief contractsbelang. 3) In het derde stadium is het afbreken van de onderhandelingen in strijd met de redelijkheid en billijkheid. De partij is dus niet langer vrij om de onderhandelingen af te breken. In dit stadium kan een partij in rechte vorderen dat de onderhandelingen op constructieve wijze worden voorgezet. Zij kan in plaats daarvan ook schadevergoeding vorderen. En er is mogelijkheid van een vergoeding voor de gederfde winst. Dit is het positief contractsbelang. Vooral het derde stadium is heel onderscheiden met het recht elders in de wereld. Dit is ook het stadium wat in de rechtspraak de meeste vragen heeft opgeroepen. Het verplichten om verder te onderhandelen en het verplichten tot het vergoeden van de gederfde winst, zijn inbreuken op de contractsvrijheid die je in andere rechtsstelsel niet zo tegenkomt. Toch is deze kwestie niet onderschat. Wie zich oriënteert op de voor- en nadelen van een eventueel te sluiten overeenkomst, moet niet behoeven vrezen voor een schadevergoedingsclaim indien hij van het sluiten van een overeenkomst afziet. Want als er werkelijk een ruime aansprakelijkheid zou zijn in precontractuele fase, zou dat vergaande gevolgen hebben. Men zou minder snel gaan onderhandelen uit vrees voor aansprakelijkheid. Deze kosten zouden de economie geen goed doen. Wanneer is dan het derde stadium bereikt waarin niet meer mag worden afgebroken? Het arrest Plas/Valburg gaat er vanuit dat het derde stadium aanbreekt als de wederpartij mag vertrouwen dat enigerlei contract in ieder geval uit de onderhandelingen zou resulteren. Dit is het totstandkomingsvertrouwen. De nuancering van de Plas/Valburg doctrine zien we in het arrest CBB/JPO en Effectenlease Totstandkomingsvertrouwen Het totstandkomingsvertrouwen wordt onder andere verder uitgelegd in de onderstaande arresten: - Arrest VSH/Shell 3 men mag niet de eis stellen dat alle details van de te sluiten overeenkomst op het moment van het afbreken van de onderhandelingen reeds duidelijk waren, (maar uiteraard zullen wel de ruwe contouren zichtbaar moeten zijn geweest). Men moet dus in de gegeven omstandigheden de gerechtvaardigde verwachting hebben gehad dat de onderhandelingen tot overeenkomst zouden leiden. 2 HR 18 juni 1982, NJ 1983,723 m.nt. CJHB, AA 32 (1983), p. 758 e.v. m.nt. P. van Schilfgaarde 3 HR 23 oktober 1987, NJ 1988,1017 m.nt. CJHB 4

5 - Arrest De Ruiterij/MBO 4 van belang is mede in hoeverre de afbrekende partij aan het ontstaan van het vertrouwen heeft bijgedragen (heeft zij de hoop onnodig gevoed?). Ook spelen de gerechtvaardigde belangen van de afbrekende partij een rol. Er kan sprake zijn van gewijzigde omstandigheden. Als de onderhandelingen ondanks de gewijzigde omstandigheden toch worden doorgezet, kan het zo zijn dat de partijen terug keren naar het tweede of zelfs eerste stadium van onderhandelen. Heroverweging Uit wat we net hebben gezien blijkt wel dat de Hoge Raad de Plas/Valburg-doctrine flink heeft moeten nuanceren om deze aanvaardbaar te laten zijn. Daarnaast zien we dat de derde fase goed aansluit bij de totstandkoming van de rompovereenkomst De tweede fase kan vervangen worden door de leerstukken van de onrechtmatige daad en ongerechtvaardigde verrijking. In een vrij recent arrest van de Hoge Raad (CBB/JPO 5 ) zien we eigenlijk weinig meer terug van de Plas/Valburg-doctrine. De Hoge Raad stelt in dit arrest de contractsvrijheid nadrukkelijker voorop dan voorheen. We zien in dit arrest dat als maatstaf voor de beoordeling van de schadevergoedingsplicht bij afgebroken onderhandelingen geldt dat ieder van de onderhandelende partijen die verplicht zijn hun gedrag mede door elkaars gerechtvaardigde belangen te laten bepalen vrij is de onderhandelingen af te breken, tenzij dit op grond van het gerechtvaardigd vertrouwen van de wederpartij in de totstandkoming van de overeenkomst of in verband met andere omstandigheden van het geval onaanvaardbaar zou zijn. Daarin moet rekening worden gehouden met de mate waarin en de wijze waarop de afbrekende partij tot het ontstaan van het vertrouwen heeft bijgedragen en met de gerechtvaardigde belangen van de partij. Ook onvoorziene omstandigheden kunnen hierbij van belang zijn Los de casus op. Varen b.v. Inko B.V. Pos B.V. De vraag in de casus is of Varen B.V. (Varen) terecht mag vertrouwen of er een overeenkomst tot stand is gekomen. En als het tot terugtrekking van Inko B.V. (Inko) zal leiden, of Varen dan recht heeft op vergoeding van de kosten. Allereerst is het van belang dat we weten waar de onderhandelingen van Varen en Inko zich in de precontractuele fase bevinden. Uit de casus blijkt dat we in de derde stadium van de Plas/Valburg-doctrine zijn. Van belang is hier het totstandkomingsvertrouwen: - Heeft Varen de gerechtvaardigde verwachting dat de onderhandelingen tot een overeenkomst zullen leiden. Ja omdat minimaal de ruwe contouren van overeenkomst al duidelijk zijn. - Inko heeft ook bijgedragen aan dit vertrouwen. Ze heeft het gevoed door het advies te geven om naar de VS te gaan, en daar ook een onderhoudsopleiding te volgen. 4 HR 14 juni 1996, NJ 1997,481 m.nt. HJS 5 HR 12 augustus 2005, NJ 2005,467 5

6 - Is er sprake van gerechtvaardigde belangen die het rechtvaardigen dat Inko de onderhandelingen afbreekt? Dat blijkt niet uit de casus. De omstandigheden zijn onveranderd. Deze punten zien we ook terug in het arrest CBB/JPO. Naar mijn inzien kan Varen inderdaad een schadevergoeding vorderen. Op z n minst de gemaakte kosten, eventueel nog de gederfde winst (=het positieve contractsbelang). Of zij kan vorderen dat de onderhandelingen alsnog worden voortgezet. 1.2 VIGNET B Hoe komt een rechtshandeling tot stand? Een overeenkomst komst tot stand door aanbod en aanvaarding (artikel 6:217) Een overeenkomst bestaat dus uit drie rechtshandelingen: het aanbod, de aanvaarding en de overeenkomst. De essentie van een rechtshandeling zien we in artikel 3:33 BW: Een rechtshandeling vereist een op een rechtsgevolg gerichte wil die zich door een verklaring heeft geopenbaard. Twee begrippen vallen hier op: wil en verklaring. Beide begrippen zullen verder worden uitgewerkt. Verklaring Vorm van de verklaring Een verklaring kan in iedere vorm geschieden. Dit blijkt uit artikel 3:37 lid 1 BW. In uitzonderingsgevallen moet een bijzondere vorm in acht worden genomen (artikel 3:39 BW). Als er een wettelijk vormvoorschrift is moet je aan die voorwaarden voldoen. Een voorafgaande rechtshandeling kan ook een vorm voorschrijven. Deze worden in verhouding tot een consument in beginsel vermoed onredelijk bezwarend te zijn. Als vormvoorschrijver zal je in een geschil moeten bewijzen dat je een redelijk belang hebt bij de vorm. Anders zal het beding worden vernietigd. Stilzwijgende verklaring Een verklaring hoeft niet per se gesproken of geschreven te zijn. Een hoofdknik of een handgebaar kan ook een verklaring zijn. Ook zuivere passiviteit kan een verklaring inhouden. Of dit de betekenis van een rechtshandeling heeft is afhankelijk van de context. Toerekening van verklaringen De in feite door A afgelegde verklaring geldt soms rechtens als een verklaring van B. Het leerstuk van vertegenwoordiging komt bij leerdoel 3 uitgebreider ter sprake. Er kunnen verschillende dingen mis gaan bij een verklaring door vertegenwoordiging. Bijvoorbeeld: de vervalste handtekening, of als de verklaring incorrect is overgebracht. Ook als een verklaring onjuist is overgebracht geldt dit als verklaring, zie artikel 3:37 lid 4 BW. De gedachte is dat de afzender ook voor een andere (meer betrouwbare) wijze van overbrenging had kunnen kiezen. Dus het is een risico dat je als verzender neemt. Let wel, als de ontvanger de vorm voorschrijft komt het voor risico van de ontvanger. 6

7 Ontvangsttheorie Een tot een bepaalde persoon gerichte verklaring moet, om haar werking te hebben, die persoon hebben bereikt Artikel 3:37 lid 3 eerst zin BW. Daaruit volgt dat het moment van ontvangst beslissend is voor het tijdstip waarop de verklaring haar werking krijgt. Dat wordt door de tweede zin van dit artikel wel genuanceerd. Want als de wederpartij het onjuiste adres opgaf, kan deze zich er niet op beroepen dat zij niets heeft ontvangen. Dat geldt ook als een onderschikte van haar deze fout maakte. Het zou onlogisch zijn als deze fout voor rekening van de verzender komt. Het intrekken van een verklaring Een verklaring die nog niet is ontvangen, kan men intrekken door haar met een door een sneller communicatiemiddel overgebrachte verklaring in te halen. De verklaring moet de wederpartij eerder dan of gelijktijdig met de ingetrokken verklaring bereiken artikel 3:37 lid 5 BW. Als een aanbod wordt ingetrokken is er nooit een aanbod geweest. Bij herroeping artikel 6:219 is er sprake van de wijziging van het aanbod Wil Er kan een discrepantie bestaan tussen de verklaring en de wil. Dit kan allerlei oorzaken hebben. Steeds rijst dan de vraag: wat heeft voorrang, de wil of de verklaring? Volgens artikel 3:35 gaat de uiterlijke schijn van de verklaring boven de interne wil van de handelende persoon, voor zover de wederpartij (of geadresseerde) er gerechtvaardigd op heeft vertrouwd dat de verklaring welgemeend was. Dit noemen we de wilsvertrouwensleer. Wilsleer, verklaringsleer en vertrouwensleer In de discussie over de gevallen waarin wil en verklaring niet met elkaar overeenstemmen zijn drie theorieën ontwikkeld: 1) De wilsleer voor deze leer is de interne wil van de handelende persoon van doorslaggevend belang. Bij een gebrek aan wil komt er geen rechtshandeling tot stand. In deze zuivere vorm is de wilsleer onhoudbaar, omdat zij geheel voorbij gaat aan de belangen van de tegenpartij. 2) De verklaringsleer in deze opvatting is alleen de verklaring van belang. Tegen deze leer is aangevoerd dat zij de wederpartij meer bescherming biedt dan gerechtvaardigd is. 3) De vertrouwensleer volgens deze leer is voor het tot stand komen van de rechtshandeling het vertrouwen van de wederpartij doorslaggevend. Ook deze leer heeft haken en ogen. Want als een wederpartij op de hoogte is van de onbetrouwbaarheid van een wanbetaler, kan van een gerechtvaardigd vertrouwen geen sprake zijn. De in artikel 3:33-35 neergelegde wilsvertrouwensleer betrekt het vertrouwen, in plaats van de prestatie, op de wil van de handelende persoon om zich te binden Hoe komt een overeenkomst tot stand? Een overeenkomst komt tot stand door het aanvaarden van een aanbod. (artikel 6: ) De meerzijdige rechtshandeling waarvan hier sprake is zien we terug in artikel 6:113. Een aanvaarding kan (a) in beginsel in iedere vorm geschieden, moet (b) worden gericht tot de aanbieder en moet (c) inhoudelijk overeenstemmen met het (d) nog geldige tot de wederpartij gerichte aanbod. Een aanbod is geldig voor een redelijke termijn artikel 6:222. Een aanbod kan ook onherroepelijk zijn als dat blijkt uit de termijn of de inhoud van de verklaring. 7

8 1.2.3 Wat als wil en verklaring niet overeenstemmen? Wil en verklaring kunnen in allerlei opzichten uiteen lopen zoals we zagen. De belangrijkste gevallen zijn, die men de oneigenlijke dwaling noemt. De partijen hadden een onjuiste voorstelling omtrent de inhoud van de door hen uitgewisselde verklaringen. Een aantal gevallen van oneigenlijke dwaling: 1) De inhoud van de verklaring berust op een verspreking of verschrijving. Of er dan alsnog een rechtshandeling tot stand komt is afhankelijk van het gerechtvaardigd vertrouwen. 2) De inhoud van de verklaring wordt onjuist overgebracht door communicatiemiddel of bode. Als de boodschap door een bode is overgebracht, geldt dit als verklaring van de afzender. Of met de verklaring ook een rechtshandeling tot stand komt, hangt af van de vraag of de wederpartij kon vermoeden dat de verklaring de wil van de afzender onjuist weergaf. 3) De inhoud van de verklaring wordt door partijen verschillend opgevat als gevolg van ondubbelzinnig woordgebruik (misverstand). Van belang is hierbij wat beide partijen redelijkerwijs uit de omstandigheden mochten afleiden. 4) De verklaring richt zich tot een door de afzender niet bedoeld persoon (afdwaling). Of er dan een rechtshandeling tot stand komt tussen de afzender en niet bedoelde persoon is afhankelijk van of de niet bedoelde persoon kon vermoeden dat de verklaring niet voor hem bestemd was. Beide partijen kunnen zich op het uiteenlopen van de wil en verklaring beroepen artikel 3:34 lid 2 Dat de wederpartij een gerechtvaardigd vertrouwen moet hebben, betekent niets anders dan dat zij te goeder trouw moet zijn geweest in de zin van artikel 3:11 BW zij kende het wilsdefect niet, en hoefde dat ook niet te kennen. Te goeder trouw houdt ook in dat men naar de ware bedoelingen van de ander onderzoek doet, indien en voor zover daarvoor in de gegeven omstandigheden aanleiding bestaat. Als A eerst niet over de verkoop van een schilderij wilde praten, maar hij biedt het toch ineens aan B aan. Dan is het logisch dat B dit aanbod met gepast wantrouwen tegemoet treedt. De aanleiding ligt hier in het onverwachte. Ook de plaats van handeling is van invloed. In een café met een borrel op is een verklaring minder betrouwbaar. De vaardigheden die de wederpartij mag verwachten van iemand die een schijnwilsverklaring aflegt, is ook van belang. Iemand die de taal nauwelijks beheerst iets laten tekenen wat in zijn nadeel is, is niet de bedoeling. De beperkende werking van Redelijkheid en Billijkheid kan er voor zorgen dat een regels alsnog buiten toepassing blijft. De regel blijft dan wel geldig maar geldt gewoon niet in dit geval. 8

9 1.2.4 Los de casus op. Varen B.V. Boermij B.V. Er zijn in deze casus een paar dingen van belang. Allereerst of Boermij B.V. (Boermij) een gerechtvaardigd vertrouwen had. En of Varen B.V. (Varen) het aanbod op tijd heeft terug getrokken. Gerechtvaardigd vertrouwen. Boermij had een gerechtvaardigd vertrouwen. Allereerst omdat het aanbod van Varen niet extreem veel lager was dan de onderhandelingsbedragen. Maar stel dat Varen heel stellig was bij de onderhandelingen, dat ze absoluut niet onder de zou gaan. Dan heeft Boermij geen gerechtvaardigd vertrouwen, maar had ze navraag moeten doen bij Varen, omdat dit een onverwachte wending is. Terug trekken van het aanbod Volgens de ontvangsttheorie is Varen te laat met terugtrekken. Het terugtrekken had tegelijk of voor het ontvangst van het aanbod. Het terugtrekken is zelfs na het aanvaarden. Daarbij komt dat een in beginsel niet in te halen is. 1.3 VIGNET C Wanneer is er sprake van vertegenwoordiging? (Directe) vertegenwoordiging is het verrichten van rechtshandelingen in naam van een ander door iemand die daartoe rechtens de bevoegdheid heeft (vertegenwoordigingsbevoegdheid), met het gevolg dat de rechtsgevolgen niet voor de handelende (vertegenwoordiger, tussenpersoon), maar voor de ander (vertegenwoordigde, principaal) intreden. Dus wanneer iemand handelt uit naam van een ander (de principaal) is er sprake van vertegenwoordiging. Wanneer iemand als vertegenwoordiger voor een ander handelt, roept hij niet voor zichzelf, maar voor die ander, rechtsgevolgen in het leven. In artikel 3:60 lid 1 BW zien we drie elementen die essentieel zijn voor vertegenwoordiging: 1) De vertegenwoordiger moet de bevoegdheid tot vertegenwoordiger hebben. 2) Hij moet handelen in de hoedanigheid van vertegenwoordiger of ook wel in de naam van de principaal. 3) Er moet sprake zijn van een rechtshandeling Zoals we zien is artikel 3:60 BW het eerste artikel van de titel volmacht. Voor vertegenwoordiging is geen algemene regeling. Volmacht is één van de vele vormen van vertegenwoordiging. Als aan de voorwaarden van zojuist genoemde artikel is voldaan, is er volgens artikel 3:66 sprake van een volmacht. Arrest Baby Joost (zie jurisprudentie samenvatting) Onmiddellijke en middellijke vertegenwoordiging 9

10 Van onmiddellijke/directe vertegenwoordiging is alleen sprake als iemand niet in zijn eigen naam, maar in naam van de principaal handelt. Het kan ook zijn dat iemand niet in naam, maar wel in opdracht en voor rekening van de principaal handelt. In dat geval spreken we van middellijke vertegenwoordiging De heersende leer is dat vertegenwoordiging alleen betrekking kan hebben op rechtshandelingen. Bij andere handelingen, met name de onrechtmatige daad is er geen sprake van vertegenwoordiging Wat zijn de gevolgen als er sprake is van onbevoegde vertegenwoordiging? Het kan zo zijn dat iemand onbevoegdelijk namens een ander handelt (artikel 3:61). Dit kan overschrijding van de bestaande volmacht zijn, maar het kan ook zijn dat iemand helemaal zonder volmacht handelt. Degene namens wie kan dan alsnog de handeling door bekrachtiging voor zijn rekening nemen, maar het kan ook zo zijn dat dit niet gebeurt. Artikel 3:70 BW zegt dat degene die als gevolmachtigde handelt, in beginsel jegens de wederpartij instaat voor het bestaan en de omvang van de volmacht. Bij een onjuiste verklaring, moet de gevolmachtigde instaan voor de schadelijke gevolgen die daar eventueel uit voortvloeien. De wederpartij die op de verklaring vertrouwt, verdient bescherming. Voor de gevolgen instaan brengt met zich mee dat er een verplichting tot schadevergoeding kan ontstaan. Dit is de verplichting tot vergoeding van het zogenaamde positieve belang. Het gaat dus ook om het vergoeden van het voordeel dat de niet tot stand gebrachte overeenkomst voor de wederpartij zou hebben meegebracht. Arrest Wisman/Trijber Uit onbevoegde vertegenwoordiging kan een onrechtmatige daad voortvloeien. De Hoge Raad 7 heeft daar het volgende over gezegd: het onbevoegdelijk handelen in naam van een ander kan slechts als onrechtmatig worden aangemerkt indien het geschiedt op een wijze of gepaard gaat met omstandigheden, waaruit voortvloeit dat het optreden van de onbevoegde vertegenwoordiger in strijd is met hetgeen in het maatschappelijk verkeer betaamt Voor de vertegenwoordiger is het niet van belang of er wel of geen sprake is van een onrechtmatige daad, hij is toch al verplicht tot schadevergoeding op grond van artikel 3:70 BW Het vertrouwen van de wederpartij De wederpartij krijgt bescherming, wanneer zij op grond van verklaringen of gedragingen van de pseudoprincipaal heeft aangenomen en onder de gegeven omstandigheden redelijkerwijs mocht aannemen dat een toereikende volmacht was verleend. - Feitelijk element: heeft de wederpartij daadwerkelijk erop vertrouwd dat er sprake van volmacht was? - Normatief element: was dat vertrouwen gerechtvaardigd? Bij het normatieve element kunnen we een verbinding leggen met de redelijkheid en billijkheid van artikel 6:248 BW. En met de daarop volgende vraag, of er uit de omstandigheden onderzoeksplicht voortvloeide. Als hij dat ten onrechte heeft nagelaten, verdient hij geen bescherming. 6 Meer hierover in deel 4 van de rode serie, nummer 17 en 94 7 HR 31 januari 1997, NJ1998,704 m.nt. CJHB 10

11 Arrest ING/Bera Het vertrouwen moet gegrond zijn op een verklaring of gedraging van die ander. Of anders gezegd, er moet sprake zijn van toedoen van zijn kant. Dit noemen we het toedoenbeginsel. Want als de principaal zelf heeft bijgedragen aan het vertrouwen van de wederpartij, is het niet onredelijk als hij wordt gebonden. Het toedoen kan bestaan in een positieve verklaring of gedraging, maar ook in een niet-doen. Het kan ook zijn dat het vertrouwen bescherming verdient wanneer het gebaseerd is op factoren die in de risicosfeer van de achterman/principaal liggen. Dit is de risicogedachte. 11

12 1.3.3 Los de casus op. In casus is sprake van Tussendijken die de boel voor de gek houdt. Varen B.V. (Varen) is in de veronderstelling dat zij een overeenkomst afsluit met Helios B.V. (Helios), maar in werkelijkheid is Helios hier nooit van op de hoogte geweest, en is Tussendijken er met het geld vandoor. Tussendijken was een vertegenwoordiger van Helios, maar is ontslagen omdat hij heeft gefraudeerd. Tussendijken handelt dus onbevoegdelijk, want er is geen sprake van een volmacht. Op grond van artikel 3:70 BW moet hij zelf voor de gevolgen instaan. Mits de wederpartij (Varen) terecht op de verklaring van Tussendijken heeft vertrouwd. Dit is afhankelijk van de omstandigheden. Tussendijken was op een duurzaamheidsbeurs, en komt vervolgens met mooie praatjes en brochures en briefpapier van Helios langs bij Varen. Had Varen de plicht om te onderzoeken of Tussendijken daadwerkelijk vertegenwoordiger is? Of leiden de omstandigheden er toe dat dit niet nodig is? Tussendijken heeft het vertrouwen van Varen gevoed, Helios heeft hier niet aan bij gedragen. Maar misschien had Helios iets nauwkeuriger moeten zijn, toen ze Tussendijken ontsloegen? Hij was ten slotte nog in bezit van briefpapier en brochures. Of voert dit te ver om dat van Helios te vragen? Als Helios dit had moeten doen, ligt de daad van Tussendijken in de risicosfeer van Helios. We zien in artikel 3:61 lid 2 de schijn van volmacht. In dit geval moet Helios leveren aan Varen en heeft Helios een vordering op Tussendijken. 12

13 2 WERKGROEP HR 12 AUGUSTUS 2005 (CBB/JPO) Casus De gemeente Arnhem was met JPO Projecten BV in onderhandeling over de aankoop van een stuk bouwgrond, dat bestemd was voor het bouwen van twee kantoorpanden. Een voorwaarde van de gemeente was dat een van de twee kantoorpanden zou dienen als huisvesting voor het Centraal Bureau Bouwtoezicht BV (CBB). JPO was tegelijkertijd met CBB in onderhandeling over doorlevering van een deel van de bouwgrond aan CBB om de nieuwbouw te realiseren. Omdat de onderhandelingen met JPO te lang duurden, besloot CBB deze af te breken en het stuk bouwgrond voor hun kantoor rechtstreeks bij de gemeente te kopen. De onderhandelingen verliepen zo traag, omdat JPO aan CBB had verteld dat er problemen waren met de bouwvergunning. Later bleek dat het pand van CBB allang aan de voorwaarden van een dergelijke vergunning voldeed en dat JPO zelf aan het door-onderhandelen was met de gemeente. CBB vorderde in conventie schadevergoeding van JPO wegens onrechtmatig handelen en JPO vorderde vervolgens in reconventie een schadevergoeding omdat CBB onrechtmatig heeft gehandeld door de onderhandelingen af te breken Rechtsvraag Kan JPO schadevergoeding vorderen van CBB wegens schending van het totstandkomingsvertrouwen? Rechtsregel De uitleg van schadevergoeding bij precontractuele aansprakelijkheid. - De onderhandelende partijen zijn vrij om onderhandelingen af te breken, tenzij dit op grond van het gerechtvaardigd vertrouwen of andere omstandigheden onaanvaardbaar zou zijn; - Hierbij moet rekening worden gehouden met de mate waarin en de wijze waarop de partij die de onderhandelingen afbreekt tot het ontstaan van dat vertrouwen heeft bijgedragen, de gerechtvaardigde belangen, onvoorziene omstandigheden bij onderhandelingen over een lange tijd en de achtergrond van het gehele verloop van de onderhandelingen. De Hoge Raad stelt dan ook: - JPO kon er niet gerechtvaardigd op vertrouwen dat een overeenkomst tot stand zou zijn gekomen indien de onderhandelingen waren voortgezet - Hierdoor is er geen schadevergoeding mogelijk ter zake van een positief contractbelang - Contractsvrijheid staat voorop Rechtsoverwegingen R.O. 3.6: als maatstaf voor de beoordeling van de schadevergoedingsplicht bij afgebroken onderhandelingen heeft te gelden, dat ieder van de onderhandelende partijen die verplicht zijn hun gedrag mede door elkaars gerechtvaardigde belangen te laten bepalen vrij is de onderhandelingen af te breken, tenzij dit op grond van het gerechtvaardigd vertrouwen van de wederpartij in het tot stand komen van de overeenkomst of in verband met de andere omstandigheden van het geval onaanvaardbaar zou zijn. Daarbij dient rekening te worden gehouden met de mate waarin en de wijze waarop de partij die de onderhandelingen afbreekt 13

14 tot het ontstaan van dat vertrouwen heeft bijgedragen en met de gerechtvaardigde belangen van deze partij. Hierbij kan ook van belang zijn of zich in de loop van de onderhandelingen onvoorziene omstandigheden hebben voorgedaan terwijl, in het geval onderhandelingen onder gewijzigde omstandigheden over een lange tijd worden voortgezet, wat betreft dit vertrouwen doorslaggevend is hoe daaromtrent tenslotte op het moment van afbreken van de onderhandelingen moet worden geoordeeld tegen de achtergrond van het gehele verloop van de onderhandelingen Noot (Hartlief) - Opvallend is dat de Hoge Raad de laatste jaren zeer terughoudend is met het toepassen van de beperkende werking van redelijkheid en billijkheid. De Hoge Raad vreest een te royale toepassing alleen al doordat bij de beoordeling niet de juiste maatstaf wordt gehanteerd. Uiteindelijk gaat het niet om de woorden maar om de resultaten: het contractenrecht bemoeit zich niet met ieder onredelijk resultaat, met ieder minder fatsoenlijk te noemen gedrag, maar grijpt alleen in wanneer het te gortig wordt. - Ook opvallend is dat de Hoge Raad niet naar Plas/Valburg verwijst, terwijl het naar algemene opvatting toch het standaardarrest was - Het wordt tijd Plas/Valburg te vergeten, althans veel minder dan gebruikelijk is centraal te stellen: het standaardarrest is MBO/De Ruiterij. Dat is wat de Hoge Raad ons (nogmaals) inscherpt en hij benadrukt in dit verband de terughoudendheid die in acht moet worden genomen. Kort en goed betekent dat: o De vrijheid tot afbreken vooropstaat en sancties (dooronderhandelingsplicht, schadevergoedingsplicht) pas in beeld komen waar afbreken onaanvaardbaar is o Onaanvaardbaar is, wanneer sprake is van een gerechtvaardigd totstandkomingsvertrouwen, doch dat geval doet zich, gegeven het belang van de handelings- en keuzevrijheid in de precontractuele fase, niet snel voor o Afbreken, ondanks gerechtvaardigd totstandkomingsvertrouwen, niet onaanvaardbaar is, wanneer een goede reden voor afbreken bestaat o Ook andere omstandigheden van het geval dan gerechtvaardigd totstandkomingsvertrouwen afbreken onaanvaardbaar kunnen maken, doch deze gevallen moeten in het verlengde van de arbeidsconflicten en heronderhandelingsplichten worden gezocht: zicht op een goede afloop is er wellicht niet, maar van partijen kan in ieder geval worden verlangd dat zij in gesprek blijven. 2.2 HR 8 SEPTEMBER 2000 (BABY JOOST) Casus De gezonde baby Joost werd in een ziekenhuis geopereerd aan zijn lies. Ten gevolge van medische fouten is hij ernstig en blijvend gehandicapt geworden, zowel fysiek als geestelijk. De schade die Joost zelf lijdt werd vergoed door middel van een schikking met het ziekenhuis. Zijn ouders vorderden echter ook vergoeding van de materiële en immateriële schade als derden voor henzelf. De door hen geleden schade kon niet meer als eigen schade worden gevorderd vanwege de schikking Rechtsvraag Zijn de ouders partij in de overeenkomst van hun baby? Rechtsregel De uitleg van het handelen in hoedanigheid van de vertegenwoordigde: 14

15 - Als partijen zich bij het aangaan van een overeenkomst niet met zoveel woorden hebben uitgesproken over het feit dat zij in hun eigen hoedanigheid of die van een wettelijk vertegenwoordiger hebben gehandeld, dan mag de wederpartij ervan uitgaan dat zij de overeenkomst uitsluitend in naam van de vertegenwoordigde sloten. Hierbij moet worden gekeken naar de feiten en omstandigheden van het geval; - Aanwezigheid van een eigen belang is niet voldoende om de vertegenwoordigers tot partij bij de overeenkomst te maken. Conclusie: de ouders zijn geen partij, want partijen hebben zich niet uitgesproken over de hoedanigheid van de ouders en dus mocht de wederpartij (arts/ziekenhuis) ervan uitgaan dat zij de overeenkomst sloten als wettelijke vertegenwoordigers. De overeenkomst is dus uitsluitend gesloten in de naam van het kind Rechtsoverwegingen R.O. : (...)Het Hof is klaarblijkelijk wel - en terecht - ervan uitgegaan dat in een geval als het onderhavige - waarin partijen zich bij het aangaan van de overeenkomst niet met zoveel woorden erover hebben uitgesproken of de ouders voor zichzelf dan wel in hun hoedanigheid van wettelijke vertegenwoordigers van hun kind, dan wel in beide hoedanigheden tegelijk optraden - de wederpartij(en) ervan mocht(en) uitgaan dat de ouders de overeenkomst, als wettelijke vertegenwoordigers van hun kind, uitsluitend in naam van dat kind sloten. Het Hof acht kennelijk onvoldoende feiten en omstandigheden gesteld, die de conclusie (zouden) rechtvaardigen dat de ouders de medische behandelingsovereenkomst mede voor zichzelf zijn aangegaan. (...)Daarbij verdient aantekening dat de enkele aanwezigheid van een zulk een eigen belang niet voldoende is om de ouders tot partij bij de overeenkomst te maken Noot - Een overeenkomst sluiten in twee verschillende hoedanigheden is uiterst zeldzaam en ongebruikelijk! 2.3 HR 19 FEBRUARI 2010 (ING/BERA) Casus Bera Holding NV is een Surinaams bedrijf opgericht door de twee personen A (Berner) en B (Ramkalup). Er is vastgelegd dat A de enige is die bevoegd is om het bedrijf te vertegenwoordigen, hij heeft immers ook alle aandelen in handen. Vervolgens werd er door A bij ING een bankrekening geopend, waarbij A enkel bevoegd bij was. B kreeg de afschriften toegestuurd, op verzoek van A. B heeft ING hierna de opdracht gegeven om enkele geldbedragen naar zijn bedrijven over te maken. ING was in de veronderstelling dat B een bevoegde vertegenwoordiger was en ging in op B s verzoek. A was hierachter gekomen en startte een zaak tegen ING. ING stelt dat Bera Holding de schijn heeft gewekt dat B bevoegd was om haar te vertegenwoordigen Rechtsvraag Mocht ING ervan uitgaan dat Ramkalup (B) volmacht had om Bera te vertegenwoordigen? Rechtsregel De uitleg van de schijn van volmacht verlening: - Er kan ook volmacht verlening aan de vertegenwoordigde plaatsvinden, indien men gerechtvaardigd heeft vertrouwd op grond van feiten en omstandigheden, waaruit naar 15

16 verkeersopvattingen zodanige schijn van vertegenwoordigingsbevoegdheid kan worden afgeleid. - ING mocht gerechtvaardigd vertrouwen (artikel 3:61 lid 2) omdat op grond van de feiten en omstandigheden de rechtshandelingen door Ramkalup voor risico van Bera komen. - Ondanks dat er gen sprake van toedoen is door de principaal (Berner of Bera in het algemeen) bepaalt de HR hier dat bepaalde omstandigheden voor risico van de principaal komen Rechtsoverwegingen R.O. 3.4: Bij de beoordeling van de door ING aangevoerde stellingen moet uitgangspunt zijn dat voor toerekening van schijn van volmacht verlening aan de vertegenwoordigde ook plaats kan zijn ingeval ING gerechtvaardigd heeft vertrouwd op volmacht verlening aan [betrokkene 2] op grond van feiten en omstandigheden die voor risico van Bera Holding komen en waaruit naar verkeersopvattingen zodanige schijn van vertegenwoordigingsbevoegdheid kan worden afgeleid Noot Niet van toepassing 2.4 HR 28 MAART 1997 (WISMAN/TRIJBER) Casus In deze zaak heeft Wisman zich tegenover Trijber voorgedaan als bevoegd vertegenwoordiger van Renger Beheer BV. Trijber heeft vervolgens via Wisman de helft van de aandelen van Renger Beheer BV gekocht voor 1 gulden. Nadat de overeenkomst was gesloten, bleek dat de directeur Wisman alleen bevoegd was Renger Beheer BV te vertegenwoordigen als hij samen handelde met de andere statutair vastgelegde directeur. Renger Beheer BV had de overeenkomst vervolgens niet onvoorwaardelijk bekrachtigd, waardoor Trijber in plaats van 1 gulden gulden moest betalen voor de helft van de aandelen. Trijber dagvaardde Wisman en eiste vervolgens het verschil, namelijk het positieve belang van gulden als schadevergoeding Rechtsvraag Moet Wisman het misgelopen positief contract belang aan Trijber vergoeden? Rechtsregel De uitleg van het recht op schadevergoeding bij onbevoegde vertegenwoordiging: - Bij onbevoegde vertegenwoordiging moet de schade die de onbevoegde vertegenwoordiger aan de derde dient te vergoeden mede het voordeel omvatten dat de niet tot stand gekomen overeenkomst voor de derde zou hebben meegebracht (positief contract belang) Rechtsoverwegingen R.O : Naar het Hof met juistheid heeft aangenomen, dient degeen die namens een andere persoon een overeenkomst sluit met een derde, voor zijn vertegenwoordigingsbevoegdheid in te staan. Dit brengt mee dat de schade die hij aan de derde dient te vergoeden, indien deze bevoegdheid ontbreekt, mede het voordeel omvat dat de niet tot stand gekomen overeenkomst voor de derde zou hebben meegebracht (het zogeheten positief contractsbelang). 's Hofs oordeel dat deze schade in het onderhavige geval gesteld moet worden op het bedrag dat Trijber boven de op 26 september 1990 toegezegde koopprijs aan RB heeft moeten betalen om 16

17 de in de overeenkomst aan hem toegezegde prestatie te verkrijgen, geeft dan ook niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk. De klacht dat het Hof heeft miskend dat de redelijkheid in dit verband een rol kan spelen en relevantie kan hebben, stuit reeds hierop af, dat het middel niet aangeeft welke bijzondere omstandigheden het Hof ten onrechte buiten beschouwing zou hebben gelaten Noot Niet van toepassing 17