Kantoren in cijfers 2010

Transcriptie

1 Kantoren in cijfers 2010 Statistiek van de Nederlandse kantorenmarkt Drs. R.L. Bak

2 Colofon Samenstelling R.L. Bak Grafische vormgeving en illustraties Kaartbeeld, Scherpenzeel Omslag Atelier van GOG, Amsterdam Fotografie Aveq: omslag, 24, 28, 48, 54 Sicco van Grieken: 4, 60 Goffe Struiksma: 8, 40 ISBN/EAN: copyright drs. R.L. Bak - Zeist Bronvermelding is verplicht Bestelinformatie Verkrijgbaar bij: NVM Business Fakkelstede HZ Nieuwegein Telefoon: (030)

3 Woord vooraf Vergeleken met de editie van vorig jaar is deze achtste uitgave van Kantoren in Cijfers in haar opzet nagenoeg ongewijzigd gebleven. Slechts enkele tabellen met minder actuele cijfers zijn weggelaten, terwijl een paar nieuwe grafieken zijn ingevoegd. Overigens ondervindt de auteur in toenemende mate problemen met het verkrijgen van volledige en betrouwbare huurgegevens. Dat heeft tot gevolg dat het steeds lastiger wordt om gemiddelde huurprijzen te berekenen. Bij het interpreteren van de in deze editie vermelde prijzen dient met dit aspect terdege rekening te worden gehouden. Wie trouwens niet genoeg heeft aan de tabellen en grafieken in Kantoren in Cijfers kan zich altijd met vragen tot de auteur wenden. Ten slotte is een woord van dank verschuldigd aan Rietmeijer Huisvestingsadviseurs voor het bereidwillig ter beschikking stellen van het beeldmateriaal. 3 Zeist Drs. R.L. Bak

4 4

5 Inhoud Woord vooraf 3 Lijst van tabellen 7 Voorraad 9 Bouwkosten 25 Vraag 29 Aanbod 51 Huurprijzen 49 Beleggingen 55 Rendementen 61 Bijlage Grote gemeenten in Nederland 65 Indeling van Nederland in 66 Corop-gebieden 5 Trefwoordenregister 67

6

7 Lijst van tabellen Voorraad 1 Voorraad kantoorruimte per provincie 2 Voorraad kantoorruimte per landsdeel 3 Onttrekking aan de voorraad 4 Nieuwbouw van kantoorruimte per provincie 5 Voorraad kantoorruimte per gemeente Bouwkosten 1 Richtprijzen bouwkosten kantoren 2 Samengestelde materiaal- en loonkosten van nieuwbouw kantoren Vraag 1 Vraag naar kantoorruimte per provincie 2 Meest toegepaste vervoermiddel bij verhuisgeneigde kantoorgebruikers 3 Vraag naar kantoorruimte per landsdeel 4 Vraag naar kantoorruimte per bedrijfstak/-klasse 7 Aanbod 1 Aanbod van kantoorruimte per provincie 2 Aanbod van kantoorruimte naar leeftijd per provincie 3 Aanbod van kantoorruimte per landsdeel Huurprijzen 1 Gemiddelde huurprijs van bestaande kantoorruimte per landsdeel 2 Gemiddelde servicekosten naar gebouwgrootte 3 Gemiddelde huurprijs van nieuwe kantoorruimte per landsdeel 4 Mediane werkplekkosten in kantoorgebouwen Beleggingen 1 Belangstelling van Nederlandse professionele beleggers voor kantoren 2 Beleggingen in kantoren naar type belegger 3 Beleggingen in kantoren per provincie Rendementen 1 Gemiddelde bruto aanvangsrendementen van kantoren 2 Rendement op kantoren

8

9 Voorraad Er is in Nederland nog steeds geen offi ciële statistiek voorhanden die de voorraad kantoorruimte op uniforme wijze registreert. Als basismateriaal voor de statistiek over de kantorenvoorraad dienen dan ook data die zijn verkregen door eigen waarneming, waarbij de grootte van de voorraad alsmede de samenstelling ervan jaarlijks door een plaatselijke inventarisatie per woonkern wordt vastgesteld. Daarbij worden alleen kantoorpanden met een oppervlakte boven de 500 vierkante meter geïnventariseerd. Als oppervlakte-eenheid wordt het verhuurbaar vloeroppervlak (v.v.o.) genomen. Ultimo 2009 telde Nederland kantoorgebouwen. In tabel 5 van deze publicatie zijn uitsluitend die gemeenten opgenomen met een kantorenvoorraad van vierkante meter en meer. Tegen de voorraad kunnen ook andere statistische gegevens worden afgezet, zoals het aanbod voor de berekening van de leegstand en de vraag voor de vaststelling van de verhuisdynamiek. Begripsomschrijvingen Kantoor Onder een kantoor wordt verstaan een ruimtelijk zelfstandige eenheid die grotendeels in gebruik is of te gebruiken is voor bureaugebonden werkzaamheden of ondersteunende activiteiten. De definitie van het begrip kantoor als een ruimtelijk zelfstandige eenheid betekent dat kantoren in fabrieken, bedrijfsgebouwen, ziekenhuizen en universiteiten buiten de statistiek worden gelaten. Verhuurbaar vloeroppervlak Dit is het bruto vloeroppervlak minus het constructieoppervlak, de verticale verkeersruimten en de installatieruimten. De omschrijving van het verhuurbaar vloeroppervlak is vastgelegd in de NEN Als vuistregel kan gelden dat van het bruto vloeroppervlak ongeveer 86 procent verhuurbaar is. Voorraad Met voorraad wordt bedoeld het totaal van leegstaande en in gebruik zijnde kantoren. Ook kantoren die op het moment van registratie nog in aanbouw zijn, worden tot de voorraad gerekend. 9

10 Voorraad kantoorruimte naar eigendomssituatie Huur Koop Voorraad Voorraad kantoorruimte naar gebouwgrootte m en meer Voorraad kantoorruimte naar locatietype Kantorenwijk Centrum Woonwijk Bedrijfsterrein Buitengebied

11 1 Voorraad kantoorruimte per provincie, 31 december m ² Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Flevoland Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Nederland Voorraad Ontwikkeling van de voorraad kantoorruimte 31 december x miljoen m

12 Nieuwbouw van kantoorruimte naar eigendomssituatie x m Huur Koop Voorraad Nieuwbouw van kantoorruimte naar gebouwgrootte x m en meer Nieuwbouw van kantoorruimte naar locatietype x m Centrum Woonwijk Bedrijfsterrein Kantorenwijk

13 2 Voorraad kantoorruimte per landsdeel, 31 december m ² Noord-Nederland Groningen Leeuwarden Assen Oost-Nederland Apeldoorn Arnhem Enschede Hengelo Nijmegen Zwolle Midden-Nederland Amersfoort Utrecht Almere West-Nederland Amsterdam Den Haag Rotterdam Haarlemmermeer Zuid-Nederland Breda Tilburg Den Bosch Eindhoven Heerlen Maastricht Voorraad

14 3 Onttrekking aan de voorraad m ² Nederland waarvan Amsterdam Den Haag Rotterdam Utrecht Voorraad Onttrekking aan de voorraad x m Onttrekking aan de voorraad naar bestemming Sloop Woningen Hotels Onderwijs Overig

15 4 Nieuwbouw van kantoorruimte per provincie m ² Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Flevoland Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Nederland = Ontwikkeling van de voorraad in de vier grote steden Amsterdam Den Haag Rotterdam Utrecht Nederland Voorraad

16 Omvang kantorenvoorraad per Corop-gebied m 2 kantoorruimte per inwoner minder dan en meer 16 Voorraad 0 50 km

17 5 Voorraad kantoorruimte per gemeente, 31 december 2009 voorraad kantoorruimte m 2 inwoners 1 kantoorruimte per inwoner m 2 aandeel huursector Aalsmeer ,00 38 Alblasserdam ,75 49 Albrandswaard ,15 69 Alkmaar ,95 62 Almelo ,65 61 Almere ,05 78 Alphen a/d Rijn ,05 65 Amersfoort ,80 77 Amstelveen ,05 74 Amsterdam ,90 78 Apeldoorn ,45 48 Arnhem ,35 55 Assen ,20 44 Baarn ,35 72 Barendrecht ,15 57 Barneveld ,90 59 Beek ,60 63 Bergen op Zoom ,55 46 Best ,40 43 Beuningen ,40 78 Beverwijk ,25 64 Bladel ,60 8 Bloemendaal ,45 40 Bodegraven ,60 42 Bolsward ,00 55 Borne ,60 21 Boxmeer ,15 12 Boxtel ,95 35 Breda ,00 63 Breukelen ,85 71 Brielle ,80 60 Brunssum ,50 7 Bunnik ,65 61 Bunschoten ,15 35 Bussum ,40 52 Capelle a/d IJssel ,45 86 Coevorden ,60 7 Cuijk ,90 30 Culemborg ,90 49 De Bilt ,05 41 De Ronde Venen ,95 24 Delft ,05 60 Delfzijl ,15 8 Den Bosch ,70 66 Den Haag ,45 53 Den Helder ,20 16 Deurne ,50 17 Deventer , Voorraad

18 18 Voorraad voorraad kantoorruimte m 2 inwoners 1 kantoorruimte per inwoner m 2 aandeel huursector Diemen ,60 82 Dinkelland ,45 13 Doetinchem ,30 46 Dongen ,70 23 Dordrecht ,45 64 Dronten ,40 47 Druten ,55 39 Duiven ,55 41 Ede ,25 71 Eindhoven ,65 68 Emmen ,05 40 Enschede ,55 50 Ermelo ,45 60 Etten-Leur ,50 57 Geldermalsen ,85 23 Geldrop-Mierlo ,50 15 Gilze en Rijen ,60 57 Goes ,85 48 Gorinchem ,75 57 Gouda ,65 74 Groningen ,20 58 Haaksbergen ,45 22 Haarlem ,45 54 Haarlemmerliede ,50 80 Haarlemmermeer ,60 83 Hardenberg ,55 21 Harderwijk ,05 47 Hardinxveld-Giessendam ,00 39 Haren ,25 38 Heemskerk ,50 28 Heemstede ,00 71 Heerenveen ,50 55 Heerhugowaard ,95 41 Heerlen ,25 44 Hellendoorn ,45 18 Hellevoetsluis ,40 27 Helmond ,90 54 Hendrik-Ido-Ambacht ,50 46 Hengelo ,45 55 Heumen ,90 46 Hillegom ,55 34 Hilversum ,30 66 Hof van Twente ,55 5 Hoogeveen ,30 34 Hoogezand-Sappemeer ,65 8 Hoorn ,55 44 Houten ,15 80 Huizen ,05 37

19 voorraad kantoorruimte m 2 inwoners 1 kantoorruimte per inwoner m 2 aandeel huursector Hulst ,40 5 IJsselstein ,00 61 Kaag en Braassem ,60 64 Kampen ,50 5 Katwijk ,50 17 Kerkrade ,45 71 Krimpen a/d IJssel ,90 42 Landgraaf ,45 5 Langedijk ,45 50 Lansingerland ,60 28 Laren ,20 54 Leek ,50 12 Leerdam ,60 39 Leeuwarden ,20 40 Leiden ,30 67 Leiderdorp ,35 35 Leidschendam-Voorburg ,85 58 Lelystad ,35 52 Leusden ,20 43 Lisse ,15 43 Maarssen ,40 89 Maassluis ,60 19 Maastricht ,15 58 Medemblik ,85 13 Meppel ,65 48 Middelburg ,05 17 Midden-Drenthe ,30 5 Moerdijk ,90 38 Naarden ,70 74 Neerijnen ,65 56 Nieuwegein ,50 78 Nijkerk ,55 49 Nijmegen ,85 57 Noordenveld ,40 10 Noordoostpolder ,00 27 Noordwijk ,65 46 Nuenen en Gerwen ,45 42 Nunspeet ,60 54 Oegstgeest ,60 25 Oirschot ,55 28 Oisterwijk ,55 34 Oldambt ,85 15 Oldenzaal ,95 46 Ommen ,75 5 Oost Gelre ,45 18 Oosterhout ,05 55 Oss ,70 40 Oud-Beijerland , Voorraad

20 20 Voorraad voorraad kantoorruimte m 2 inwoners 1 kantoorruimte per inwoner m 2 aandeel huursector Ouder-Amstel ,15 92 Overbetuwe ,50 80 Papendrecht ,70 32 Pijnacker-Nootdorp ,45 16 Purmerend ,20 50 Raalte ,70 13 Reeuwijk ,80 89 Renkum ,95 75 Renswoude ,60 83 Rheden ,70 58 Ridderkerk ,85 41 Rijssen-Holten ,15 14 Rijswijk ,15 68 Roermond ,30 39 Roosendaal ,40 58 Rotterdam ,60 78 Schagen ,00 36 Schiedam ,85 58 Schouwen-Duiveland ,65 7 Sint Oedenrode ,60 38 Sittard-Geleen ,20 36 Skarsterlan ,80 32 Sliedrecht ,10 59 Smallingerland ,70 40 Sneek ,25 40 Soest ,25 45 Son en Breugel ,95 77 Spijkenisse ,10 41 Stadskanaal ,40 9 Steenwijkerland ,60 28 Stein ,05 22 Terneuzen ,35 19 Teylingen ,75 10 Tiel ,85 30 Tilburg ,30 46 Twenterand ,55 5 Tynaarloo ,65 23 Uden ,30 40 Uithoorn ,85 27 Utrecht ,55 70 Utrechtse Heuvelrug ,85 63 Valkenswaard ,20 28 Veendam ,90 18 Veenendaal ,55 72 Veghel ,05 27 Veldhoven ,75 36 Velsen ,70 33 Venlo ,10 42

21 voorraad kantoorruimte m 2 inwoners 1 kantoorruimte per inwoner m 2 aandeel huursector Venray ,80 10 Vianen ,85 79 Vlaardingen ,25 39 Vlissingen ,65 24 Voorschoten ,70 47 Voorst ,50 21 Vught ,15 31 Waalre ,50 76 Waalwijk ,70 28 Waddinxveen ,90 62 Wageningen ,60 18 Wassenaar ,70 42 Weert ,30 50 Weesp ,15 68 Westland ,90 47 Wijchen ,30 23 Winterswijk ,10 34 Woerden ,35 77 Wormerland ,65 59 Woudenberg ,90 51 Zaanstad ,80 59 Zaltbommel ,10 71 Zeewolde ,75 32 Zeist ,35 46 Zevenaar ,85 43 Zoetermeer ,20 69 Zoeterwoude ,60 22 Zuidplas ,45 48 Zutphen ,80 30 Zwijndrecht ,90 45 Zwolle , Voorraad (1) Centraal Bureau voor de Statistiek

22 en meer Voorraad kantoorruimte naar bouwperiode 31 december voor Voorraad kantoorruimte naar energielabel Bron: Agentschap NL A B C D E F G

23 Voorraad kantoorruimte naar gemeentegrootte Inwoners en meer 23 Gemeenten Voorraad kantoorruimte met de grootste naar voorraad bouwperiode kantoren 31 december 2009 x miljoen m 2 Amsterdam Den Haag Rotterdam Utrecht 14 Eindhoven Haarlemmermeer Arnhem Groningen Den Bosch Rijswijk voor Voorraad kantoorruimte naar energielabel Bron: Agentschap NL A B C D E F G

24

25 Bouwkosten Gemakkelijk hanteerbare kosten getallen waarmee men snel bouwkosten van kantoren kan bepalen, zijn te vinden in de serie taxatieboekjes van Reed Business Information. Daarin wordt een onderscheid gemaakt tussen vierkante kantoren en rechthoekige kantoren. Bij het bepalen van de kosten wordt uitgegaan van normale bouwconstructies, dat wil zeggen draagconstructies met stabilisatiewand, een gevel die voor 30 procent uit gevelopeningen bestaat en een inpandige technische ruimte die 7 procent van het vloeroppervlak voor haar rekening neemt. Verder is vanaf drie verdiepingen rekening gehouden met een dakopbouw voor technische installaties en één of meerdere liften. De technische installaties bestaan onder andere uit een centraal gasgestookte installatie, ventilatievoorziening met verwarming maar zonder koeling, pvcriolering, centrale kracht- en lichtinstallatie inclusief armaturen, brandbeveiliging en inclusief vaste sanitaire voorzieningen. Een betrouwbaar beeld van de kostenontwikkelingen in de bouw geven de BDB-indexcijfers. Deze cijfers al decennia lang een standaard voor de bouwwereld worden maandelijks berekend door het Bureau Documentatie Bouwwezen, dat is ondergebracht bij PRC Bouwcentrum. De BDB-cijfers zijn zogeheten input-index cijfers. Dat wil zeggen dat wordt uitgegaan van een pakket van vaststaande hoeveelheden materialen, manuren en indirecte kosten. Materiaalprijzen worden verkregen door een halfjaarlijkse materiaalenquête. Bij de berekening van de BDB-indexcijfers voor kantoren wordt uit gegaan van een gebouw van 4600 vierkante meter in drie bouw lagen. Begripsomschrijvingen Bouwkosten Bouwkosten zijn kosten die voortvloeien uit aangegane verplichtingen ten behoeve van de realisering van een bouwproject tot en met de oplevering van het gebouw. Bouwkosten omvatten directe kosten en indirecte kosten en zijn exclusief grondkosten, projectgebonden bedrijfskosten, losse inrichting en bedrijfsinstallaties, bijkomende bouw- en projectkosten en BTW. Directe kosten omvatten bouwkundige werken, inclusief bodemvoorzieningen en paalfundering van 9 meter, gebouwinstallaties en vaste inrichtingen. Indirecte kosten zijn algemene bouwplaatskosten, algemene bedrijfskosten, winst en risico. 25

26 1 Richtprijzen bouwkosten kantoren / m 2 26 Bouwkosten Vierkante kantoren Drielaags m m m 2 Vierlaags m m m 2 Vijflaags m 2 Zeslaags m m m 2 Rechthoekige kantoren Drielaags m m m 2 Vierlaags m m m 2 Vijflaags m 2 Twaalflaags m m m Bron: Reed Business Information; bewerking: Bak

27 2 Samengestelde materiaal- en loonkosten van nieuwbouw kantoren 2002 januari 2003= Januari 98,9 101,6 106,2 116,3 122,0 Februari 99,1 102,1 106,2 117,0 122,1 Maart 99,1 102,2 106,3 117,1 122,4 April 99,4 102,9 106,3 117,8 123,0 Mei 99,5 103,4 106,9 118,1 123,3 Juni 99,3 103,5 107,0 118,6 123,0 Juli 99,6 104,0 107,1 120,0 123,2 Augustus 99,6 104,7 107,1 119,9 123,4 September 99,7 104,7 107,9 119,5 123,5 Oktober 99,7 105,3 107,9 119,7 123,9 November 99,9 105,1 108,2 119,5 124,1 December 99,9 104,9 108,1 119,6 124,4 Jaar 99,5 103,7 107,1 118,6 123,2 Bron: Bureau Documentatie Bouwwezen 27 Bouwkosten Bouwkosten 2003= Materiaal Loon Bron: Bureau Documentatie Bouwwezen

28

29 Vraag In tegenstelling tot de hier gepresenteerde cijfers geven de meeste statistieken ter zake van de vraag maar zeer beperkte informatie; men registreert namelijk uitsluitend de vraag op de vrije markt. In deze publicatie omvat de vraag naar kantoren zowel ruimten die op de vrije markt worden verhuurd en verkocht als gebouwen die door gebruikers zelf voor eigen rekening worden neergezet, de zogenoemde eigenbouw. De vraag wordt geregistreerd in het jaar waarin tussen partijen wilsovereenstemming is bereikt of in geval van nieuwbouw voor eigen gebruik zodra de bouw daadwerkelijk is begonnen. De vraagcijfers die in deze publicatie worden vermeld, zijn totstandgekomen door integratie van gegevens uit verschillende bronnen, waarbij het tijdschrift Vastgoedmarkt en het blad PropertyNL als voornaamste bron hebben gefungeerd. Begripsomschrijvingen A-locatie Een A-locatie is een openbaar vervoerlocatie in een stadscentrum, dicht bij een centraal station. In het algemeen is een dergelijke locatie minder goed bereikbaar met de auto en zijn er relatief beperkte parkeermogelijkheden. B-locatie Een B-locatie is een gemengde openbaar vervoerlocatie en autolocatie, gelegen dicht bij een voorstadstation of bij een knooppunt van hoogwaardig openbaar vervoer (metro,sneltram). Een B-locatie heeft vaak een snelle aansluiting op het hoofdwegennet en beschikt over goede parkeermogelijkheden. Bestaande bouw Hiertoe worden gerekend kantoren die ouder zijn dan twee jaar. C-locatie Een C-locatie is een autolocatie aan de rand van de stad met een directe aansluiting op het hoofdwegennet. Een C-locatie is in het algemeen minder goed bereikbaar met het openbaar vervoer. Vraag Onder de vraag wordt verstaan het aantal vierkante meters kantoorruimte dat in gebruik wordt genomen voor kantoordoeleinden. Kantoorruimte die wordt opgenomen ten behoeve van een bestemmingswijziging, zoals bijvoorbeeld voor woningen, wordt niet als vraag meegenomen. Ook zogenoemde saleand-leaseback transacties worden niet tot de vraag gerekend. Vraagcijfers hebben vrijwel altijd betrekking op ruimten van minimaal 500 vierkante meter. Vrije markt Dit is de huur- en koopmarkt waarin projectontwikkelaars, bouwers en beleggers ruimten aanbieden voor veelal nog onbekende gebruikers. 29

30 Vraag naar kantoorruimte naar eigendomssituatie x m Huur Koop Vraag x m Vraag naar kantoorruimte naar gebouwtype Nieuwbouw Bestaande bouw Vraag naar kantoorruimte naar bereikbaarheid A-locatie B-locatie C-locatie

31 Belangrijkste keuzecriteria kantoorgebouw 2008 Moderne ICT-voorzieningen Afwerkingsniveau interieur Flexibiliteit indeling Uitstraling exterieur Lage exploitatielasten Klimaatbeheersing Laag energieverbruik Voorzieningen Bron: NVB/Stogo 31 Belangrijkste keuzecriteria kantooromgeving 2008 Vraag Autobereikbaarheid Parkeergelegenheid Bereikbaarheid openbaar vervoer Uitstraling omgeving Nabijheid personeel Uitbreidingsmogelijkheden Nabijheid klanten/relaties Loopafstand winkels Bron: NVB/Stogo Gemiddelde vloeroppervlakte per werkplek m Bron: NFC Index

32 Vraag naar kantoorruimte naar grootteklasse m en meer Vraag Vraag naar kantoorruimte per landsdeel West Midden Oost Zuid Noord Vraag naar kantoorruimte naar locatietype Kantorenwijk Centrum Bedrijfsterrein Woonwijk Buitengebied

33 1 Vraag naar kantoorruimte per provincie m 2 Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Flevoland Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Nederland Vraag 2 Meest toegepaste vervoermiddel bij verhuisgeneigde kantoorgebruikers auto openbaar vervoer fiets/te voet Bron: NVB

34 Vraag naar kantoorruimte in Noord-Nederland Openbaar bestuur Handel en Industrie Zakelijke dienstverlening Bank- en verzekeringswezen Automatisering Transport en Communicatie Overig 34 Vraag Vraag naar kantoorruimte in Oost-Nederland Openbaar bestuur Handel en Industrie Zakelijke dienstverlening Bank- en verzekeringswezen Automatisering Transport en Communicatie Overig Vraag naar kantoorruimte in Midden-Nederland Openbaar bestuur Handel en Industrie Zakelijke dienstverlening Bank- en verzekeringswezen Automatisering Transport en Communicatie Overig

35 Vraag naar kantoorruimte in West-Nederland Openbaar bestuur Handel en Industrie Zakelijke dienstverlening Bank- en verzekeringswezen Automatisering Transport en Communicatie Overig 35 Vraag naar kantoorruimte in Zuid-Nederland Vraag Openbaar bestuur Handel en Industrie Zakelijke dienstverlening Bank- en verzekeringswezen Automatisering Transport en Communicatie Overig

36 Vraag naar kantoorruimte naar eigendomssituatie per provincie Huur Koop Vraag km

37 3 Vraag naar kantoorruimte per landsdeel m 2 Noord-Nederland Groningen Leeuwarden Assen Oost-Nederland Apeldoorn Arnhem Enschede Hengelo Nijmegen Zwolle Midden-Nederland Amersfoort Utrecht Almere West-Nederland Amsterdam Den Haag Rotterdam Haarlemmermeer Zuid-Nederland Breda Tilburg Den Bosch Eindhoven Heerlen Maastricht Vraag

38 Aandeel overheid in vraag naar kantoorruimte per Corop-gebied minder dan en meer 38 Vraag 0 50 km

39 4 Vraag naar kantoorruimte per bedrijfstak/-klasse Industrie Bouwnijverheid Handel en reparatie Transport Communicatie Bank- en verzekeringswezen Financiële zakelijke dienstverlening Overige zakelijke dienstverlening Automatisering Openbaar bestuur Onderwijs en gezondheidszorg Overig Vraag

40

41 Aanbod De basis voor de registratie van het aanbod wordt gevormd door cijfers die worden gepubliceerd door RealNext en Funda In Business. Registratie vindt alleen plaats van ruimten die tot de vrije markt behoren. Alhoewel deze aanbodcijfers redelijk betrouwbaar zijn, vindt toch nog een uitgebreide controle plaats ter voorkoming van dubbeltellingen en de registratie van ruimten die niet tot de feitelijke kantorenmarkt kunnen worden gerekend. Naast het totale aanbod van kantoorruimte wordt in deze publicatie ook aandacht geschonken aan het zogenoemde structurele aanbod van kantoren. Opgemerkt moet worden dat de analyse van het structurele aanbod zich beperkt tot de vier grote kantorenagglomeraties van Nederland: Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en Utrecht. Tenslotte bevat deze publicatie enkele cijfers met betrekking tot het planaanbod, dat wil zeggen het aanbod van nog te bouwen kantoren. Deze cijfers zijn gebaseerd op gegevens van de Vereniging van Nederlandse Projectontwikkeling Maatschappijen (Neprom). Begripsomschrijvingen Aanbod Onder aanbod wordt verstaan gebouwen waarin minimaal 500 vierkante meter kantoorruimte te huur of te koop wordt aangeboden. Het aanbod wordt gemeten aan het eind van het kalenderjaar en omvat uitsluitend reeds opgeleverde en/of nog in aanbouw zijnde kantoren. Projecten die in voorbereiding zijn en derhalve nog moeten worden gebouwd, worden in het aanbod niet meegeteld. Aanbod is hier niet identiek aan leegstand, dat wil zeggen dat de aangeboden kantoorruimte niet leeg hoeft te staan. Structureel aanbod Er is sprake van structureel aanbod indien in een kantoorgebouw gedurende drie achtereenvolgende jaren steeds dezelfde vierkante meters worden aangeboden. 41