Tijdvak 1 hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Transcriptie

1 Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs Maken is een onderdeel van Wikiwijsleermiddelenplein, hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, vergelijkt, maakt en deelt.

2 Inhoudsopgave Inleiding Tijdvak 1 Thema Intro-opdracht Leerdoelen Planning Werkplan Jagers en verzamelaars Vooraf Stap1 Stap2 Stap3 Stap4 Stap5 Stap6 Extra: lvoorl Begrippenlijst Landbouwsamenlevingen Vooraf Stap1 Stap2 Stap3 Stap4 Stap5 Begrippenlijst De eerste steden Vooraf Stap1 Stap2 Stap3 Stap4 Stap5 Stap6 Extra: lvoorl Begrippenlijst Hoe stierf Ötzi? Vooraf Stap1 Stap2 Pagina 1

3 Stap3 Soorten bronnen Vooraf Stap1 Stap2 Stap3 Stap4 Het eerste schrift Vooraf Stap1 Stap2 Stap3 Stap4 Begrippenlijst De mammoetjacht Vooraf Stap1 Stap2 Stap3 Hunebedden Vooraf Stap1 Stap2 Stap3 Stap4 Stap5 Stap 6 Begrippenlijst Thematoets Tijdvak 1 Afsluiting tijdvak Tijdvak 1 Over dit lesmateriaal Pagina 2

4 Inleiding Tijdvak 1 Thema Tijdvak 1 begint ongeveer 2,5 miljoen jaar geleden en duurt tot 3000 v. Chr. Daarmee is tijdvak 1 het langste tijdvak van de tien tijdvakken. Maar dat betekent niet dat er over dit tijdvak het meest bekend is. Nee, eerder andersom: wat we weten over dit tijdvak hebben we moeten afleiden uit een relatief klein aantal niet geschreven bronnen. Bekijk de video van Youtube over 'Ötzi de ijsman'. (bron: Intro-opdracht Introductie-opdracht Tijdvak 1 In dit thema staat het tijdvak van de jagers en boeren centraal. Waar denk jij aan als je denkt aan het tijdvak van de jagers en de boeren? Schrijf minstens vijf woorden op waar je aan denkt als je aan dit tijdvak denkt. Je gaat een woordenwolk maken. Daarvoor gebruik je teksten uit dit thema. Die teksten hoef je niet zelf te zoeken, maar zijn voor je bij elkaar gezet in een tekstdocument. Download het tekstdocument: Teksten tijdvak 1. Open het tekstdocument en selecteer de tekst. Pagina 3

5 Je hoeft de tekst niet te lezen. Ga dan naar de volgende site: Kies linksboven voor 'Bestand'. Kies vervolgens voor 'Plak/type tekst'. Plak de tekst uit het tekstdocument in het tekstvak. Klik op 'Toepassen' en bekijk de woordenwolk. Pas de 'Vorm' en 'Kleuren' van je woordenwolk eventueel nog wat aan. Komen de vijf woorden die jij had opgeschreven in de woordenwolk voor? Wat denk jij dat de belangrijkste begrippen van dit tijdvak zijn? Leerdoelen Aan het eind van dit thema kun je uitleggen waarom jagers-verzamelaars nomaden waren. uitleggen dat het ontbreken van schriftelijke bronnen in de prehistorie van belang is voor onze kennis van deze tijd. vertellen welke veranderingen het gevolg waren van de agrarische revolutie. beschrijven hoe de boeren dachten over het leven na de dood. beschrijven welke politieke, economische en sociale veranderingen het gevolg waren van stedelijke gemeenschappen. Planning Pagina 4

6 Planning 'Tijdvak 1' bestaat uit de volgende onderdelen: Onderdeel Tijd Eindproduct Inleiding 0,5 lesuur - Opdracht: Jagers en verzamelaars 1 lesuur Kruiswoordpuzzel Opdracht: Landbouwsamenlevingen 1 lesuur Antwoord op vijf vragen Opdracht: De eerste steden 1 lesuur Quiz Opdracht: Hoe stief Ötzi? 2,5 lesuren Onderzoeksverslag Opdracht: Soorten bronnen 2 lesuren Collage Opdracht: Het eerste schrift 2 lesuren Boodschap in spijkerschrift Opdracht: De mammoetjacht 2 lesuren Verhaal Opdracht: Hunebedden 2 lesuren Muurkrant Afsluiting 2 lesuren Vijf afbeeldingen Totaal 16 lesuren Werkplan Pagina 5

7 De tijd van de jagers en boeren bestudeer je door zeven opdrachten en de afsluiting te maken. In iedere opdracht wordt een ander aspect van de tijd van jagers en boeren belicht. Het is belangrijk dat je goed bijhoudt wat je gedaan hebt. Om je hierbij te helpen is er een werkplan gemaakt. Op dat werkplan kun je bijhouden welke onderdelen je al gedaan hebt. Download hier het Werkplan Tijdvak 1 Pagina 6

8 Jagers en verzamelaars Vooraf De eerste mensen leefden van de jacht en van alles wat zij onderweg aan eetbaars vonden. Daarom worden ze jagers-verzamelaars genoemd. In deze opdracht staat de levenswijze van de jagers-verzamelaars centraal. Aan het eind van deze opdracht kun je: uitleggen wat wordt bedoeld met de prehistorie. vertellen dat de eerste mensen leefden in Afrika. op een kaart aangeven hoe de mensen zich vanuit Afrika hebben verspreid over andere delen van de wereld. beschrijven wat de nomadische levenswijze van jagers-verzamelaars inhield. Eindproduct Als eindproduct van deze opdracht maak je samen met een klasgenoot een kruiswoordpuzzel. In de kruiswoordpuzzel komen minimaal 10 woorden die te maken hebben met de levenswijze van jagers-verzamelaars. Beoordeling Jullie krijgen een goede beoordeling voor de opdracht als: De kruiswoordpuzzel minimaal 10 woorden bevat. De omschrijvingen op de juiste manier naast de puzzel staan. De puzzel niet te makkelijk en niet te moeilijk is; de puzzel moet door klasgenoten te maken zijn. De kruiswoordpuzzel er verzorgd uitziet. De kruiswoordpuzzel op tijd klaar is. Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Alleen Kennisbank 'Jagers-verzamelaars' bestuderen + vragen beantwoorden. Pagina 7

9 Stap 2 Alleen Kennisbank 'Eerste mensen' bestuderen + vragen beantwoorden. Stap 3 Alleen Woordweb maken bij de informatie uit Kennisbank 'Jagersverzamelaars'. Stap 4 Alleen Toets 'Jagers en verzamelaars' maken. Stap 5 Samen Eindproduct maken: kruiswoordpuzzel. Stap 6 Samen Afronding + beoordeling. Benodigdheden Geen bijzonderheden. Tijd Voor deze opdracht heb je 1 lesuur nodig. Stap1 Inleiding Voor deze opdracht maak je gebruik van het onderdeel 'De levenswijze van jagers-verzamelaars' KB: Jagers-verzamelaars Lees de inleiding en kies bij de volgende vragen het juiste antwoord. 1. Hoe noem je de tijd voordat mensen geschreven bronnen nalieten? Prehistorie Eerste geschiedenis 2. Maak de zin af. Van de eerste mensen zijn er geen geschreven bronnen, daarom... wordt er veel verzonnen over de levenswijze van de eerste mensen. worden overblijfselen van de mensen uit de oertijd onderzocht om iets over hun leven te kunnen vertellen. 3. Wat doet een archeoloog? Een archeoloog bestudeert de geschreven bronnen uit een periode. Een archeoloog probeert aan de hand van overblijfselen het verleden in beeld te brengen. Stap2 Pagina 8

10 Verspreiding eerste mensen Lees nu in de Kennisbank de informatie over de Verspreiding van de eerste mensen en beantwoord de vragen. KB: Eerste mensen 1. In welk werelddeel leefden de eerste mensen? Azië Afrika 2. Hoe wordt de tijd van 2,5 miljoen jaar geleden tot ongeveer 7000 jaar geleden wel genoemd? Steentijd Bronstijd 3. Wat is de juiste volgorde? Homo Habilis Homo Erectus Neanderthaler Homo Sapiens Homo Habilis Neanderthaler Homo Erectus Homo Sapiens 4. Wat is de betekenis van Homo Erectus? Verstandige mens Rechtopstaande mens 5. Wanneer leefden de Neanderthalers? jaar geleden 2,5 miljoen jaar geleden Stap3 Pagina 9

11 Jagers en verzamelaars Je hebt vast wel eens een woordweb of woordspin gemaakt. In een woordweb staat het onderwerp in een cirkel in het midden. Vanuit het onderwerp teken je pijlen naar deelonderwerpen. Ook de deelonderwerpen kun je soms weer onderverdelen in aparte aandachtspunten. Lees nu in de kennisbank de informatie over de Jagers en verzamelaars. KB: Jagers-verzamelaars Verwerk nu de informatie uit de kennisbank over de Jagers en verzamelaars in een woordweb. Je kunt je woordweb op papier maken, maar je kunt ook kiezen voor digitaal, bijvoorbeeld met behulp van het programma bubbl.us Stap4 Toets Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'Jagers en verzamelaars'. De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. Klik op de knop 'Toets' om te beginnen: Pagina 10

12 Jagers en verzamelaars kn.nu/2cwa6 1 Waar of niet waar? De prehistorie is de periode voordat mensen geschreven bronnen nalieten. a. Waar b. Niet waar 2 In welk werelddeel leefden de eerste mensen? a. Afrika b. Azië c. Amerika 3 De Neanderthaler leefde in het Midden-Oosten en in het zuiden en midden van Europa. Wanneer leefde de Neanderthaler? a. Tussen 2,5 miljoen jaar en 1,9 miljoen jaar geleden b. Tussen en jaar geleden c. Tussen 7000 en 2000 jaar geleden 4 Wat wordt bedoeld met: Jagers-verzamelaars hadden een nomadische levenswijze. a. Jagers-verzamelaars leefden van de jacht en van alles wat zij aan eetbaars vonden. b. Jagers-verzamelaars leefden nooit lang op één plek. 5 Hoe wordt het volk genoemd dat aan het einde van de ijstijd in Nederland woonde? a. Toendrabewoners b. Rendierjagers c. Mammoetjagers 6 Rond welke periode en waar ontstonden de eerste landbouwnederzettingen? Pagina 11

13 a. Ongeveer jaar geleden in Afrika. b. Ongeveer jaar geleden in het Midden-Oosten. c. Ongeveer jaar gelden in Afrika. d. Ongeveer jaar gelden in het Midden-Oosten. 7 Rond welke periode en waar ontstonden de eerste landbouwnederzettingen in Nederland? En hoe heette die cultuur? a. Ongeveer jaar geleden in Drenthe. De Bandkeramische cultuur. b. Ongeveer jaar geleden in Zuid-Limburg. De Bandkeramische cultuur. c. Ongeveer jaar gelden in Drenthe. De trechterbekercultuur. d. Ongeveer jaar gelden in het Zuid-Limburg. De trechterbekercultuur. Stap5 Eindproduct Je gaat samen met een klasgenoot een kruiswoordpuzzel maken. Een kruiswoordpuzzel is een creatieve manier om begrippen en hun omschrijvingen te presenteren. Door in een patroon van vakjes de letters van woorden in te vullen is de puzzel op te lossen. De antwoorden worden meestal gegeven aan de hand van omschrijvingen. Maar je kunt bijvoorbeeld ook een afbeelding als omschrijving gebruiken. Jullie kruiswoordpuzzel gaat over de levenswijze van jagers-verzamelaars. Zoek woorden en afbeeldingen op die passen bij dit onderwerp. Maak van ieder woord een (korte) omschrijving. Maak nu het hokjespatroon en schrijf de omschrijvingen erbij. Stap6 Pagina 12

14 Afronding Kopieer de puzzel één of twee keer en laat de puzzel oplossen door een of twee klasgenoten. Vraag om commentaar op jullie puzzel. Natuurlijk proberen jullie ook een puzzel van jullie klasgenoten op te lossen. Geef op een positieve manier feedback aan jullie klasgenoten. Bekijk onder 'Vooraf' nog even de beoordelingscriteria. Voldoet de kruiswoordpuzzel aan de beoordelingscriteria? Pas de puzzel eventueel nog iets aan. Klaar? Laat de puzzel beoordelen door de docent. Extra: lvoorl Leerlingen voor leerlingen Op de website vind je verschillende video's die door leerlingen voor leerlingen zijn gemaakt. Hieronder staan een paar video's die goed passen bij dit thema. Bekijk de video's. Kun je de video's goed volgen? Bespreek de inhoud van de video's met een klasgenoot. Pagina 13

15 Video: IJstijd Video: Archeoloog Let op: Als je een video wilt stoppen, druk dan eerst op de stopknop en klik dan de popup weg. Begrippenlijst Prehistorie De prehistorie is de tijd waaruit geen geschreven berichten bewaard zijn. Nomadische levenswijze Mensen hebben geen vaste woonplaats maar trekken rond en leven van wat de natuur te bieden heeft. Toendra/Toendraklimaat Een boomloos gebied in koude streken waar grassen, mossen en dwergstruiken groeien. In de koudste maanden is de temperatuur op de toendra onder de -3 C, in de warmste maanden tussen 0 en 10 C. Mammoeten Grote dieren met een dikke vacht, die leefden op de toendra s. Omstreeks 4000 jaar geleden zijn ze uitgestorven. Rendierjagers Jagers-verzamelaars die de kuddes van rendieren volgen om in hun levensonderhoud te voorzien. Pagina 14 IJstijden Perioden van ijzige kou waarin het land in het noorden van Europa bedekt is met ijs. Jagers-verzamelaars Jagers-verzamelaars leven als nomaden. Zij leven van de jacht (jagers) en van producten uit de natuur, zoals vruchten en wortels (verzamelaars). Lage Landen Omschrijving van het huidige Nederland en België, toen deze landen nog niet bestonden. Rendieren Hertachtige dieren, die in kuddes over de toendra s zwerven. In warmere tijden trekken ze zich terug in het noorden van Scandinavië. Grotschilderingen In de prehistorie werd kunst gemaakt in de vorm van grotschilderingen.

16 Landbouwsamenlevingen Vooraf Mensen hebben miljoenen jaren geleefd als jagers en verzamelaars. De ontwikkeling van de landbouw is pas heel laat op gang gekomen, waarschijnlijk jaar geleden. Aan het eind van deze opdracht kun je vertellen wanneer de eerste landbouwgemeenschappen ontstonden. vertellen waar de eerste landbouwgemeenschappen ontstonden. uitleggen waarom de eerste landbouwgemeenschappen juist daar ontstonden. uitleggen wat de gevolgen waren van het ontstaan van landbouwgemeenschappen als je kijkt naar de manier waarop mensen leefden. vertellen wanneer de eerste boeren zich vestigden in Nederland. De antwoorden op deze vragen schrijf je in je schrift. Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Alleen Kennisbank 'Landbouw en landbouwsamenlevingen' bestuderen + vragen beantwoorden. Stap 2 Alleen Tekst lezen over de neolithische revolutie. Stap 3 Alleen Sleepvraag maken over het houden van dieren. Stap 4 Samen met een klasgenoot Verschillen tussen jagers-verzamelaars en boeren in een schema zetten. Stap 5 Samen met een klasgenoot Vragen maken en bespreken. Pagina 15

17 Benodigdheden Geen bijzonderheden. Tijd Voor deze opdracht heb je 1 lesuur nodig. Stap1 Voor deze opdracht maak je gebruik van het onderdeel 'Landbouw en landbouwsamenlevingen' uit de Kennisbank: KB: Landbouw en landbouwsamenlevingen 1. Waar ontstonden de eerste landbouwnederzettingen? Midden-Oosten Afrika 2. De eerste landbouwsamenlevingen ontstonden op de oevers van rivieren. Welke rivieren? de Eufraat, de Tigris en de Nijl. de Rijn, de Maas en de IJssel. 3. Wat is het verschil tussen een boer en een nomade als je let op de leefstijl? Een boer heeft een vaste woonplaats, een nomade trekt rond. Een boer houdt dieren, een nomade houdt geen dieren. 4. De eerste boeren die zich in Nederland vestigden, vestigden zich in... Drenthe Zuid-Limburg 5. Wanneer vestigden de eerste boeren zich in Nederland? Ongeveer 5000 jaar voor Christus Ongeveer jaar voor Christus Stap2 Neolithische revolutie De overgang van een samenleving van jager-verzamelaars met een rondtrekkend bestaan naar een samenleving van mensen die in nederzettingen woonden en aan landbouw en veeteelt deden, wordt wel de neolithische revolutie genoemd. Deze revolutie vond plaats tussen v. Chr. en 3000 v. Chr. Pagina 16

18 De revolutie is op te delen in vijf stappen. Die stappen zie je in de afbeelding hiernaast; iedere stap heeft een eigen kleur. Geef aan waar zich nederzettingen vormden : nederzettingen in : nederzettingen in : nederzettingen in : nederzettingen in : nederzettingen in... Stap3 Het houden van dieren In de kennisbank heb je een stukje kunnen lezen over het houden van dieren. Dat stukje staat hieronder nogmaals. Sleep de woorden naast de tekst naar de juiste plaats in de tekst. Het houden van dieren kn.nu/g2dtb Pagina 17

19 1 Het houden van dieren Bij het boerenbedrijf hoort ook het houden van. De eerste dieren die door mensen werden gehouden waren de wolf, schapen, geiten en. Het houden van dieren had veel voordelen. Er was voedsel binnen handbereik in de vorm van vlees en melk. werd een belangrijke grondstof voor en dieren konden nuttig werk verzetten. Vanaf ± 4000 v. Chr. was het dankzij het wiel en de mogelijk om met runderen grote stukken grond om te ploegen. De opbrengsten werden daardoor groter. Meer en beter voedsel had tot gevolg dat de toenam. Beschikbare keuzes: Wol, ploeg, bevolking, kleding, varkens, dieren Stap4 Nieuwe levensstijl Boeren hebben een andere levensstijl dan nomaden. Bespreek de verschillen met een klasgenoot. Zet de verschillen vervolgens in een schema zoals hieronder. Pagina 18

20 Stap5 Eindproduct Je gaat deze opdracht afronden door antwoord te geven op de volgende vijf vragen: Wanneer ontstonden de eerste landbouwgemeenschappen? Waar ontstonden de eerste landbouwgemeenschappen? Waarom onstonden juist daar de eerste landbouwgemeenschappen? Wat waren de gevolgen van het ontstaan van landbouwgemeenschappen als je kijkt naar de manier waarop mensen leefden? 5. Wanneer vestigden de eerste boeren zich in Nederland? Schrijf de antwoorden op deze vragen in je schrift. Bespreek de antwoorden op de vragen met een klasgenoot. Begrippenlijst Agrarische Revolutie De Agrarische Revolutie is de overgang van het nomadisch bestaan van jagersverzamelaars naar het boerenbestaan. Pagina 19 Landbouw/veeteelt Mensen gaan hun eigen voedsel produceren: het verbouwen van granen (landbouw) en het temmen van vee (veeteelt).

21 Aardewerk Wonen op één plaats in een boerderij roept de behoefte op aan aardewerk: potten, bekers, schalen en kommen gemaakt van klei of leem. Bandkeramiekers De eerste boeren in de Lage Landen waren de Bandkeramiekers ( v.c.) Zij vestigden zich op de lössgronden in Limburg. Hun aardewerk was versierd met banden. Pagina 20 Grafgiften/Hiernamaals De doden krijgen in hun graf giften mee: grafgiften. Dat wijst op een geloof in een leven na de dood in een soort hemel, het hiernamaals. Trechterbekercultuur Een kenmerkende, veelvuldig voorkomende pot bij de Hunebedbouwers is de Trechterbeker. Daarom heet hun cultuur ook wel de Trechterbekercultuur.

22 De eerste steden Vooraf In de droge vlaktes waar nu Irak ligt, lag vroeger een welvarend landbouwgebied. Hier ontstonden de eerste steden met prachtige tempels en paleizen. Hier werd voor het eerst een schrift ontwikkeld, waarmee priesters en ambtenaren het bestuur van hun stad konden organiseren. In deze opdracht staat het ontstaan van de eerste steden centraal. Aan het eind van deze opdracht kun je vertellen hoe de eerste steden zich ontwikkelden. uitleggen waarom steden konden ontstaan dankzij landbouwoverschotten en specialisatie. uitleggen hoe het bestuur zich kon ontwikkelen dankzij de tempels en het schrift. uitleggen waarom er meer ongelijkheid ontstond tussen mensen in de stedelijke samenleving. Eindproduct Als eindproduct van deze opdracht maak je zelf een quiz met memory-kaartjes of flashcards over de belangrijkste begrippen die je hebt geleerd. Beoordeling. Jullie krijgen een goede beoordeling voor de opdracht als: je de belangrijkste begrippen van deze les goed omschreven hebt. je minstens 16 kaartjes met begrippen hebt gemaakt. je de kaartjes hebt gedeeld en uitgeprobeerd in een quiz of spel met je medeleerlingen. je het spel op tijd en compleet hebt ingeleverd. Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Alleen Kennisbank 'De eerste stedelijke gemeenschappen' bestuderen en vragen beantwoorden. Pagina 21

23 Stap 2 Alleen Kennisbank 'De eerste steden' bestuderen en vragen beantwoorden. Stap 3 Alleen Kennisbank 'Godsdienst en hiërarchie' bestuderen en een kort verslag schrijven. Stap 4 Alleen Kennisbank 'Het Schrift' bestuderen. Stap 5 Alleen Toets 'De eerste steden' maken. Stap 6 Samen met één tot drie klasgenoten Een quiz maken en spelen. Benodigdheden Voor stap 1 tot en met 4 heb je een computer nodig met internet. Voor stap 6, de eindopdracht, heb je een account nodig voor het programma Als je de kaartjes op papier wilt maken, heb je nodig: 16 kaartjes van dun karton (die kun je maken van 2 vellen A4). Stiften Schaar Tijd Voor deze opdracht heb je 1 lesuur nodig. Stap1 Inleiding Lees de inleiding van het onderdeel 'De eerste stedelijke gemeenschappen'. KB: De eerste stedelijke gemeenschappen Beantwoord de vier vragen. 1. Hoe heette het gebied waar de eerste steden ontstonden? A. Mesopotamië B. De onvruchtbare sikkel C. De Nijldelta 2. Waardoor konden mensen ook andere beroepen dan boer gaan uitoefenen in dit gebied? A. Doordat het schrift werd ontwikkeld. B. Doordat er landbouwoverschotten ontstonden. C. Doordat er voedsel ingevoerd werd vanuit het buitenland. 3. Wat bedoelt men met: in de stedelijke samenleving ontstond een hiërarchie tussen groepen? A. Er kwamen grote verschillen tussen de ambachten die mensen uitoefenden. B. Er kwamen grotere verschillen in macht, aanzien en rijkdom tussen groepen mensen. Pagina 22

24 C. Er kwamen mensen uit verschillende streken in de steden wonen. 4. Hoe heetten de rivieren waartussen Mesopotamië lag? A. Eufraat en Tigris B. Nippur en Uruk C. Nijl en Rijn Stap2 De eerste steden Lees nu in de Kennisbank de informatie over de eerste steden en beantwoord de vragen. KB: De eerste steden 1. Kon je Nippur al een moderne stad noemen? A. Nee, want de meeste mensen leefden er van de landbouw. B. Ja, want er waren ziekenhuizen, bibliotheken en cafés. C. Ja, want de stad werd bestuurd door een koning en priesters. 2. Welke steden kon je behalve Nippur vinden in Mesopotamië? A. Uruk, Ur en Lagasj B. Eridu, Memphis en Athene C. Ur, Marduk en Inanna 3. Hoe ziet Nippur er tegenwoordig uit? a. Het is nu een woestijn met zand en rotsen. b. Sommige oude tempels en muren zijn weer opgebouwd voor de toeristen. c. Het is nog steeds een moderne stad. 4. Aan welke zee ligt het vroegere Mesopotamië? A. Aan de Perzische Golf. B. Aan de Golf van Akaba. C. Aan de Middellandse Zee. 5. Wat bedoelt men met: Nippur was een religieus centrum? A. Nippur lag midden tussen belangrijke tempels. B. In Nippur werden meer goden vereerd dan in andere steden. C. In Nippur speelde godsdienst een belangrijke rol in de samenleving. Stap3 Pagina 23

25 Godsdienst en hiërarchie Probeer je eens in te denken dat je in de stad Nippur op bezoek kwam. Wat zou je opvallen in deze stad? Welke gebouwen zou je zien, en wat zou je opvallen aan de bezigheden van de bewoners? Stel je maar eens voor wat je bij thuiskomst allemaal zou kunnen vertellen over je bezoek aan Nippur. Lees nu in de Kennisbank de informatie over Godsdienst en hiërarchie. KB: Godsdienst en hiërarchie Schrijf een kort verslag (1 A4-tje) over je bezoek aan Nippur en gebruik daarin de volgende begrippen en namen: ziggoerat poort priesters Inanna Enki ambtenaren ambachtslieden koper tin schelpen zeilschip in natura Stap4 Het schrift De eerste geschreven documenten vinden we in de oude steden van Mesopotamië. Het schrift was nodig om de ingewikkelde organisatie van het bestuur te kunnen bijhouden. Het eerste schrift van de inwoners van Mesopotamië noemen we spijkerschrift. Lees nu de informatie over Het schrift en beantwoord de vijf vragen. Pagina 24

26 KB: Het schrift 1. Waarom schreven de mensen op klei? A. Dat was gemakkelijk te vinden en kneedbaar, zodat je er met een riet in kon krassen. B. Als je klei bakt, kun je er met een penseel heel goed op schrijven. C. Papier was te duur en moeilijk te maken. 2. Wat is een logogram? A. Een gewichtseenheid in Mesopotamië. B. Een soort stripverhaal waarmee men communiceerde. C. Een plaatje dat een woord weergeeft. 3. Vanaf welke tijd kun je het schrift van de Mesopotamiërs spijkerschrift noemen? a. Vanaf de laatste periode, vanaf ongeveer 1000 v.c. b. Alleen in de beginperiode, rond 3200 v.c. c. In een latere fase, vanaf 2400 v.c. 4. Waarom ontwikkelde het spijkerschrift zich juist in de steden? A. Hier had men het schrift nodig om bijvoorbeeld de belasting bij te houden. B. Hier woonden de slimste mensen, zoals geleerden en priesters. C. Hier waren mensen die konden lezen en schrijven. 5. Waar komt de naam spijkerschrift vandaan? A. De tekens lijken op spijkers. B. De kleitabletten werden beschreven met spijkervormige griffels. C. De kleitabletten werden met spijkers aan de muren bevestigd. Stap5 Toets Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'De eerste steden'. De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. Klik op de knop 'Start' om te beginnen: De eerste steden kn.nu/ixdhk Pagina 25

27 1 De eerste steden ontstonden in Mesopotamië. Waarom ontstonden daar de eerste steden? a. Omdat daar het eerste schrift werd ontwikkeld. b. Omdat daar een hiërarchische maatschappij was ontstaan. c. Omdat daar de landbouw zeer succesvol was. 2 Hoe noem je een maatschappij met grote verschillen in macht, aanzien en rijkdom tussen tussen groepen mensen? a. Een agrarische maatschappij. b. Een nomadische maatschappij. c. Een hiërachische maatschappij. 3 In de eerste steden woonden ambachtslieden, priesters, slaven, ambtenaren, boeren en een vorst. Zet deze personen in de juiste hiërarchische volgorde. a. vorst priester ambtenaar ambachtsman boer - slaaf b. vorst ambtenaar priester boer ambachtsman - slaaf c. vorst priester ambachtsman ambtenaar boer - slaaf 4 Hoe wordt het schrift genoemd dat zich vanaf ongeveer 2400 voor Chr. in Mesopotamië ontwikkelde? a. spijkerschrift b. kleischrift c. logoschrift 5 Waarom ontwikkelde het spijkerschrift zich juist in de steden? a. In de steden had men schrift nodig om bijvoorbeeld de belasting bij te houden. b. In de steden woonden de slimste mensen, zoals priesters. c. In de steden had men voldoende klei om te beschrijven. Stap6 Pagina 26

28 Eindproduct Als eindproduct van deze les maak je zelf een quiz met behulp van geschreven memorykaartjes, of met behulp van digitale flashcards. Kies samen met één tot drie klasgenoten wat je doet. Voor de digitale flashcards maak je eerst een account aan op Maak een 'class' aan met de naam Eerste steden. Je kunt nu digitale kaartjes aanmaken waarbij je bovenaan een naam of begrip uit deze les invoert, met daaronder de omschrijving (uitleg). Maak op die manier 16 kaartjes met begrippen en namen uit deze les. Klik daarna op Quiz om een spel te maken met allerlei soorten vragen. Je kunt je quiz delen ('Share') op Facebook, Twitter of per . Stuur elkaar je quizzen op en maak die. Wie haalt de hoogste score? Als je niet online wilt of kunt werken, maak je de kaartjes van dun karton en speel je het zoals Memory. Doe elkaars spellen en houd de stand bij. Wie wint? Klaar? Lever het spel en de uitslag ter beoordeling in bij je docent. Extra: lvoorl Leerlingen voor leerlingen Op de website vind je verschillende video's die door leerlingen voor leerlingen zijn gemaakt. Hieronder staat een video die goed past bij dit thema. Pagina 27

29 Bekijk de video. Kun je de video goed volgen? Bespreek de inhoud van de video met een klasgenoot. Video: Landbouwoverschot Let op: Als je de video wilt stoppen, druk dan eerst op de stopknop en klik dan de popup weg. Begrippenlijst Einde prehistorie De ontwikkeling van het schrift betekende het einde van de prehistorie. Begin historie De ontwikkeling van het schrift betekende het begin van de historie. Het jaartal voor het begin van de historie is: 3000 v.c. Schrift - kleitabletten In het Nabije Oosten is het schrift ontwikkeld. Bewaard bleven o.m. teksten op kleitabletten. Vruchtbare Sikkel: Mesopotamië Gebied in het midden oosten waar de eerste steden zijn onstaan en het eerste schrift is ontwikkeld. Nippur Een van de eerste steden in Mesopotamië was Nippur. Nippur kun je vergelijken met een moderne stad. Er waren scholen, bibliotheken, een ziekenhuis, badhuizen, winkelstraten en een soort cafés. Pagina 28 Hiërarchie Hiërarchie houdt in dat mensen geoordend zijn in bepaalde klassen. De hogere klassen hebben macht over de lagere klassen.

30 Hoe stierf Ötzi? Vooraf Ötzi is de naam van een beroemde mummie. Hoe hij werkelijk heette, weet niemand. Het lijk van deze prehistorische jager werd in de Alpen duizenden jaren in ijs geconserveerd, tot men hem vond in onze tijd. Aan jou de opdracht te achterhalen, hoe deze jager stierf. Aan het eind van deze les kun je vertellen dat de vondst van Ötzi een buitengewoon belangrijke en interessante archeologische vondst is. uitleggen welke problemen er komen kijken bij onderzoek naar de prehistorie. zelf conclusies trekken uit onderzoek van verschillende soorten bronnen. Eindproduct Als eindproduct van deze opdracht maak je een onderzoeksverslag en een presentatie met zeven dia's over de dood van de ijsmummie Ötzi. Beoordeling Je krijgt een goede beoordeling voor de opdracht als: je alle vragen in je Eindrapport hebt beantwoord met behulp van de bronnen. je zelf met goede argumenten een conclusie hebt getrokken over de doodsoorzaak van Ötzi. je zelf een presentatie kunt geven over de dood van Ötzi met zeven dia's waarin de belangrijkste omstandigheden waarin hij stierf, naar voren komen. Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Alleen Tekst lezen en video bekijken over de vondst van Ötzi. Stap 2 Alleen Bron 'Geen gewone dood' lezen en vragen beantwoorden. Pagina 29

31 Stap 3 Alleen In de rol van rechercheur een eindrapport schrijven en een presentatie houden over de doodsoorzaken van Ötzi. Benodigdheden Geen bijzonderheden Tijd Voor deze opdracht heb je 2 lesuren nodig. Stap1 Stap1 Je doet onderzoek naar een unieke vondst in Oostenrijk. In de bergen vonden wandelaars een ijsmummie die duizenden jaren goed bewaard bleef onder het ijs. Van deze mummie kunnen onderzoekers veel leren over het leven in de prehistorie. Bekijk eerst de onderstaande video en lees daarna het verhaal over de vondst van Ötzi. Pagina 30

32 In de zomer van 1991 doen twee Duitse wandelaars in de bergen in Oostenrijk een griezelige ontdekking. Ze zien iets uit het ijs steken: een lichaam! De politie komt erbij en een bergingsploeg haalt het lichaam uit het ijs. Het is het lichaam van een man. Ze brengen het naar een laboratorium. Er zijn veel vragen. Wie is deze man? Hoe was hij gestorven? En waaraan? Al snel komen geleerden erachter, dat dit het lichaam is van iemand die hier meer dan 5000 jaar geleden heeft geleefd. Toen de man stierf bevroor zijn lichaam in het ijs en werd daardoor al die tijd goed bewaard.. De ijsmummie wordt Ötzi genoemd. Omdat hij is gevonden in het Ötzdal in de Alpen. Jarenlang hebben de onderzoekers geloofd dat Ötzi een herder was. Tijdens een tocht door de bergen is hij in een sneeuwstorm terecht gekomen. Hij viel, raakte uitgeput en stierf tenslotte van de kou. Hij was toen 46 jaar oud. Stap2 Stap2 Je hebt gehoord, dat de onderzoekers aanvankelijk dachten dat Ötzi een herder was die van kou is gestorven. Maar tegenwoordig denkt men daar anders over. Waarom? Lees de onderstaande bron over het onderzoek naar Ötzi's dood. Pagina 31

33 In de zomer van 1991 ontdekken twee Duitse wandelaars in de bergen van Oostenrijk een lichaam. Het blijkt het lichaam van een man te zijn. Die was hier 5300 jaar geleden gestorven. Het ijs heeft het lichaam al die tijd ingevroren. De ijsmummie werd Ötzi genoemd. Omdat hij is gestorven in het Ötzdal in de Alpen. Bij zijn lichaam vinden de bergers ook allerlei spulletjes, zoals gereedschap en kleding. Het lichaam van Ötzi en alle spullen die hij bij zich had, worden in het laboratorium nauwkeurig onderzocht. Tien jaar na zijn vondst gaat Ötzi in een scan. Met dat apparaat kunnen de geleerden nog beter in zijn lichaam kijken. Wat blijkt? In zijn schouder zit een pijlpunt. En op zijn huid zien de onderzoekers een wond, veroorzaakt door de pijlpunt. Ötzi is dus in zijn rug geschoten! Zou hij aan die schotwond gestorven zijn? Maar waarom is hij beschoten en door wie? De onderzoekers gaan verder en vinden nu ook een diepe snijwond in zijn hand. Waarschijnlijk opgelopen tijdens een gevecht. En later ontdekken ze ook nog eens het bloed van vier verschillende mensen op zijn pijlen en jas. Ötzi heeft dus gevochten met vier mensen. Waarschijnlijk is zijn dorp aangevallen door een vijandige stam. Er waren gevechten, er vielen doden. De overlevenden vluchtten de bergen in. Het was lente, maar het weer sloeg plotseling om. Het werd steeds kouder en begon te sneeuwen. Zonder warme kleding en een goede uitrusting kun je niet overleven in die kou. En dat wist Ötzi. Hij keerde waarschijnlijk terug naar het dorp om zijn spullen op te halen. Zoals de kostbare bijl, speren en warme kleding. Misschien is hij vlak daarna in zijn schouder geschoten. Maar hij kon vluchten. Het werd steeds kouder. Ötzi was zwaargewond, viel neer en stierf uiteindelijk van uitputting en kou. Maar of het zo gebeurd is? Helemaal zeker weten we het nooit jaar later werd zijn lichaam gevonden. Pagina 32

34 Welke aanwijzingen zijn er voor een gewelddadige dood? Meerdere antwoorden mogelijk Een gat in zijn hoofd. Een pijlwond in zijn schouder. Verschillende soorten bloed op zijn lichaam. Een snijwond in zijn been. Een verwonding aan zijn hand. De pijnlijke uitdrukking op zijn gezicht. Vergelijk je antwoorden met de antwoorden van een klasgenoot. Bespreek eventuele verschillen. Stap3 Eindproduct Stel je voor: jij wordt als politieofficier van een Cold Case-team ingeschakeld bij het onderzoek naar Ötzi's dood. Je opdracht is: schrijf een rapport over de doodsoorzaken. Open hier het Eindrapport dat je volledig moet invullen en tijdig moet inleveren. Natuurlijk kun je op internet zelf bronnen vinden over Ötzi's einde. Maar je hebt ook de beschikking over dit Onderzoeksdossier met enkele verslagen en bronnen. Gebruik ook die voor je eindverslag. Bewaar zeven afbeeldingen die je belangrijk vond voor je onderzoek. Maak met deze afbeeldingen een presentatie in Powerpoint of een ander presentatieprogramma en zorg dat je met behulp van deze afbeeldingen het verhaal over Ötzi's dood kunt vertellen. Lever je Eindrapport en je presentatie in bij je docent. Pagina 33

35 Soorten bronnen Vooraf Waar komt onze informatie over vroeger eigenlijk vandaan? Er zijn veel soorten bronnen die ons iets vertellen of laten zien van het verleden. Van oeroude voorwerpen tot pasgeschreven boeken. Zonder bronnen is er geen bewijs voor al die mooie verhalen! Aan het eind van deze opdracht kun je vertellen welke soorten bronnen er zijn voor onze kennis over vroeger. uitleggen waarom het belangrijk is om bronnen goed en kritisch te onderzoeken. zelf voorbeelden van bronnen zoeken voor een werkstuk over het verleden. Eindproduct Als eindproduct van deze opdracht maak je een document met afbeeldingen (foto's) van belangrijke bronnen bij een zelfgekozen historisch onderwerp. Beoordeling Je krijgt een goede beoordeling voor de opdracht als: de bronnen goed passen bij het onderwerp. de herkomst van de bronnen is opgegeven. bij elke bron wordt verteld welke informatie deze geeft over het onderwerp. de bronnen duidelijk en overzichtelijk zijn afgebeeld. de toelichting is geschreven in goed Nederlands, zonder spelfouten. Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Samen met een klasgenoot Tekst lezen over hiërogliefen en soorten bronnen. Stap 2 Samen met een klasgenoot Soorten bronnen benoemen aan de hand van foto's. Pagina 34

36 Stap 3 Alleen Toets 'Soorten bronnen' maken. Stap 4 Samen met een klasgenoot Eindproduct maken: verschillende soorten bronnen in een werkdocument zetten en beschrijven. Benodigdheden Geen bijzonderheden. Tijd Voor deze opdracht heb je 2 lesuren nodig. Stap1 Hiërogliefen We beginnen met een voorbeeld van een beroemde bron, die ons veel nieuwe informatie gaf over het oude Egypte. Napoleons leger was in 1799 in Egypte. Toen zijn soldaten aan het werk waren bij een oud fort, ontdekten ze onder het zand een oeroude, zwarte steen van graniet. De steen was van boven naar onder bedekt met drie verschillende stukken tekst. De bovenste twee teksten kon niemand lezen: het waren twee soorten oud-egyptisch schrift dat je ook in de grafkamers en tempels kon vinden. Tot nu toe was niemand er ooit in geslaagd hiërogliefen te vertalen. Maar de derde tekst was goed leesbaar. Deze was in oud-grieks geschreven. De Franse professor Champollion ging de drie teksten vergelijken. Er moest toch ongeveer hetzelfde staan! Na heel veel studie en hulp van anderen kon hij met behulp van de Griekse tekst de oude hiërogliefen vertalen. Voor het eerst konden mensen echt lezen wat de oude Egyptenaren hadden geschreven! Soorten bronnen Tegenwoordig weten we heel veel over het leven van de oude Egyptenaren, dankzij de ontdekking van de steen van Rosetta. Deze steen is nu nog te zien in het British Museum in Londen. Pagina 35

37 De steen van Rosetta is een geschreven bron: hij is bedekt met tekst. Uit het oude Egypte kennen we ook veel ongeschreven bronnen, zoals piramides, mummies, stenen messen enz. Deze geven ons ook informatie, maar lang niet zoveel als geschriften. De steen van Rosetta is ook een primaire bron: hij komt uit de tijd zelf waar de tekst over gaat. Primair betekent: eerste. Er zijn ook veel secundaire bronnen over Egypte: dat zijn bronnen die later zijn geschreven, zoals een boek over Egypte uit Dat boek gaat wel over het oude Egypte, maar is niet in die tijd gemaakt zoals de steen van Rosetta. Secundair betekent: tweede. Stap2 Bekijk de volgende foto's van historische bronnen goed. Vraag je bij elke bron af: is dit een primaire of een secundaire bron? Is dit een geschreven of een ongeschreven bron? Een geraamte. Wat voor soort bron? ongeschreven primaire bron geschreven primaire bron ongeschreven secundaire bron geschreven secundaire bron Pagina 36

38 Een bladzijde uit Darwin s boek over o.a. het ontstaan van de mens door evolutie. Wat voor soort bron? ongeschreven primaire bron geschreven primaire bron ongeschreven secundaire bron geschreven secundaire bron Een pot uit de tijd van de hunebedbouwers. Wat voor soort bron? ongeschreven primaire bron geschreven primaire bron ongeschreven secundaire bron geschreven secundaire bron Pagina 37

39 Foto van een vrouw die het leven van prehistorische mensen naspeelt. Wat voor soort bron? ongeschreven primaire bron geschreven primaire bron ongeschreven secundaire bron geschreven secundaire bron Een hunebed in Drenthe. Wat voor soort bron? ongeschreven primaire bron geschreven primaire bron ongeschreven secundaire bron geschreven secundaire bron Pagina 38

40 Met runenschrift beschreven steen uit de Middeleeuwen. Wat voor soort bron? ongeschreven primaire bron geschreven primaire bron ongeschreven secundaire bron geschreven secundaire bron Informatie op Wikipedia over de Vikingen. Wat voor soort bron? ongeschreven primaire bron geschreven primaire bron ongeschreven secundaire bron geschreven secundaire bron Pagina 39

41 Reconstructie van het meisje van Yde, dat is gestorven omstreeks het begin van onze jaartelling en waarvan in 1897 het veenlijk werd gevonden in Drenthe. Wat voor soort bron? ongeschreven primaire bron geschreven primaire bron ongeschreven secundaire bron geschreven secundaire bron Bespreek je antwoorden met een klasgenoot. Hebben jullie alle bronnen hetzelfde ingedeeld? Stap3 Toets Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'Soorten bronnen'. De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. Klik op de knop 'Start' om te beginnen: Pagina 40

42 Soorten bronnen kn.nu/edb4h 1 Bronnen kun je onderverdelen in primaire bronnen en secundaire bronnen. Hieronder worden drie bronnen genoemd. 1. Een in 1897 gevonden veenlijk in Drenthe. 2. Artikel op internet over Egypte. 3. Met runenschrift beschreven steen uit de Middeleeuwen. Welke bronnen zijn primaire bronnen? a. 1 en 2 b. 1 en 3 c. 2 en 3 2 Bekijk de bron. Je ziet een hunebed in Drenthe. Wat voor soort bron zijn de hunebedden in Drenthe? a. een ongeschreven primaire bron b. een geschreven primaire bron c. een ongeschreven secundaire bron d. een geschreven secundaire bron 3 Over de vikingen vind je veel informatie op Wikipedia. Pagina 41

43 Wat voor soort bron is de informatie op Wikipedia? a. een ongeschreven primaire bron b. een geschreven primaire bron c. een ongeschreven secundaire bron d. een geschreven secundaire bron 4 Bekijk de bron. Op de foto zie je een vrouw in prehistorische kleding in het Archeon. Wat voor soort bron is de foto? a. een ongeschreven primaire bron b. een geschreven primaire bron c. een ongeschreven secundaire bron d. een geschreven secundaire bron Stap4 Pagina 42

44 Eindproduct Kies samen een onderwerp uit het tijdvak van jagers en boeren. Denk bijvoorbeeld aan: Rendierjagers: hoe leefden ze? Hunebedbouwers in Drenthe. Leven na de dood in het oude Egypte. Grotschilderingen in Spanje en Frankrijk. Stonehenge, de geheimen van een monument uit de steentijd. Raadpleeg je boek en je docent voor meer ideeën! Ga nu aan de slag om bronnen te zoeken bij dit onderwerp. Zoek er minstens 12, die je kunt verdelen in geschreven en ongeschreven bronnen, en in primaire en secundaire bronnen. Van elke bron plak je een kopie in je werkdocument. Gebruik 1 bladzijde per bron. Schrijf bij de kopie in je werkdocument steeds: waar je deze bron gevonden hebt. wat er is te zien of te lezen (korte omschrijving). wanneer en waar de bron is gemaakt. wie de maker is (of wat we daarover weten). welke informatie deze bron ons geeft over het onderwerp (ongeveer tien regels maximaal). waarom je denkt dat deze bron betrouwbaar is (max. drie zinnen). Klaar? Check de beoordeling. Lever daarna je document ondertekend met jullie namen in bij je docent. Pagina 43

45 Het eerste schrift Vooraf Het spijkerschrift, Egyptische hiërogliefen, Chinese karakters... mensen hebben vroeger allerlei manieren bedacht om belangrijke gegevens vast te leggen in steen, klei of op papier. Dankzij die slimme uitvindingen kunnen ook wij onze ingewikkelde samenleving op gang houden. Alleen hier en daar in verborgen oerwouden leven nog mensen die het zonder schrift kunnen stellen. Aan het eind van deze opdracht kun je vertellen hoe verschillende schriftsoorten zijn ontstaan. uitleggen hoe het schrift zich kon ontwikkelen tot een alfabetsysteem. zelf iets schrijven in zo'n uitgestorven taal. Eindproduct Als eindproduct van deze opdracht maak je een geheime boodschap voor je klasgenoten in spijkerschrift of hiërogliefen. Beoordeling Je krijgt een goede beoordeling voor de opdracht als: je boodschap is geschreven met behulp van een oud alfabet. je je boodschap hebt laten ontcijferen door een medeleerling. je deze boodschap vorm geeft zoals de Egyptenaren of Mesopotamiërs dat deden, in klei of op papier, en zo inlevert bij je docent. Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Alleen Kennisbank 'Het eerste schrift' bestuderen en vragen beantwoorden. Pagina 44

46 Stap 2 Alleen Tekst lezen over de taal van de farao's en vragen beantwoorden. Stap 3 Alleen Tekst lezen over de ontwikkeling van het schrift. Stap 4 Samen met een klasgenoot Een kleitablet of papyrus beschrijven in spijkerschrift of hiërogliefen. Benodigdheden Een computer met internet Klei en een stokje of papier en tekenmaterialen. Tijd Voor deze opdracht heb je 2 lesuren nodig. Stap1 Spijkerschrift op klei Het oudste schrift werd ontwikkeld in het Midden-Oosten, en werd eeuwenlang gebruikt en aangepast aan allerlei talen. We noem het: spijkerschrift. Lees eerst in de Kennisbank van het onderdeel De eerste stedelijke gemeenschappen Het schrift. KB: Het eerste schrift Bekijk ook een voorbeeld van een kleitablet met spijkerschrift uit het British Museum in Londen. Stap2 Pagina 45

47 De taal van de farao's De oude Egyptenaren beschreven hun graven, tempels en paleizen met prachtige tekens: hiërogliefen. Net als het spijkerschrift, werden ook de hiërogliefen pas in de loop van de negentiende eeuw ontcijferd door de inspanningen van vele geleerden. Tegenwoordig kunnen specialisten alle brieven, gebeden en verhalen uit die oude tijd lezen en vertalen. Lees nu de informatie op de website van het Museum van Oudheden in Leiden, waar tal van oudegyptische vondsten bewaard worden. Kijk ook op deze pagina, over de Steen van Rosetta. Museum van Oudheden. Beantwoord daarna de vier vragen. 1. Welke drie soorten schrijftaal ontwikkelden de oude Egyptenaren? A. hiërogliefen, hiëratisch, akkadisch B. hiërogliefen, akkadisch, demotisch C. hiërogliefen, hiëratisch, demotisch 2. Waarom was de vondst van de Steen van Rosetta zo belangrijk voor onze kennis van Egypte? A. Hierop werd de weg gewezen naar het graf van Toet-anch-Amon. B. Hierop stond het hiërogliefen-alfabet geschreven. C. Hierop stond een hiërogliefentekst met vertaling in het Grieks. 3. Waarvan werd papyrus gemaakt? A. Van dun geitenleer. B. Van geweekt linnen. C. Van geplet riet. 4. Waarom stonden schrijvers in hoog aanzien? A. Hun werk was van groot belang voor het Egyptische bestuur. B. Zij kwamen uit hooggeplaatste families. C. Alleen priesters mochten leren schrijven. Stap3 Pagina 46

48 Van logogram tot alfabet Ook in andere landen ontwikkelden hoogontwikkelde volken een eigen schrift, bestaande uit honderden, soms zelfs duizenden verschillende tekens. Maar pas na vele eeuwen schrijven bedachten slimme mensen het alfabet: 26 tekens waarmee je alle woorden kunt schrijven die je maar wilt. Dat was een enorme vooruitgang! Ga naar wikipedia.org/wik/schrift en scan de informatie. Gebruik deze site en eventueel nog andere sites om de antwoorden op de volgende vragen te vinden. 1. Welke ontwikkeling zie je bij veel oude schriftsoorten? A. Van afbeeldingen naar klanktekens. B. Van alfabet naar pictogrammen. C. Van kleine letters naar hoofdletters. 2. Van welke afbeelding is onze letter A afkomstig? A. Van de afbeelding van een stier. B. Van de afbeelding van de Aarde. C. Van de afbeelding van een oog. 3. Welk volk heeft voor het eerst een alfabet ontwikkeld? A. De Grieken B. De Feniciërs C. De Romeinen 4. Welk soort beeldschrift wordt tegenwoordig nog steeds gebruikt bijvoorbeeld op stations en vliegvelden? A. Karakters B. Pictogrammen C. Symbolen Pagina 47

49 3. Welk volk heeft voor het eerst een alfabet ontwikkeld? A. De Grieken B. De Feniciërs C. De Romeinen. 4. Welk soort beeldschrift wordt tegenwoordig nog steeds gebruikt bijv. op stations en vliegvelden? A. Karakters B. Pictogrammen C. Symbolen Stap4 Eindproduct Ga nu aan de slag om je klasgenoten te testen! Kies zelf wat je doet: A Pagina 48

50 Een kleitablet maken met jouw geheime boodschap: gebruik daarvoor deze website over spijkerschrift. B Een stuk papyrus maken met daarop jouw geheime boodschap in hiërogliefen. Gebruik nogmaals de website van het Museum van Oudheden. TIP: je kunt een stuk papier oud maken door het in oude thee te drenken en daarna te drogen. Wissel met je klasgenoten de geheime boodschappen uit en ontcijfer elkaars boodschappen! Klaar? Laat het eindproduct beoordelen door je docent. Begrippenlijst Einde Prehistorie De ontwikkeling van het schrift betekende het einde van de prehistorie. Het jaartal voor het begin van de historie is: 3000 v.c. Begin Historie De ontwikkeling van het schrift betekende het begin van de historie. Het jaartal voor het begin van de historie is: 3000 v.c. Schrift kleitabletten In het Nabije Oosten is het schrift ontwikkeld. Bewaard bleven o.m. teksten op kleitabletten. Vruchtbare Sikkel: Mesopotamië. Gebied in het Midden-Oosten waar de eerste steden zijn ontstaan en het eerste schrift is ontwikkeld. Pagina 49

51 De mammoetjacht Vooraf In een ver verleden was Europa voor een groot deel bedekt met sneeuw en ijs. Grote zoogdieren zoals sabeltandtijgers en enorme mammoeten moesten op de kale, koude toendra's overleven. In films en verhalen lees je over de jacht op mammoeten. Spannend, maar zijn er eigenlijk bewijzen voor dat mensen op zulke grote en gevaarlijke dieren konden jagen? Aan het eind van deze les kun je vertellen welke bronnen ons informatie geven over het leven van de mammoeten. uitleggen op welke manier er gejaagd werd in de tijd van de mammoeten. vertellen wat we wel en niet kunnen weten over het leven in de prehistorie. met behulp van bronnen een kritische mening geven over een historische vraag. Eindproduct Als eindproduct van deze opdracht geef je antwoord op de vraag: Werd er vroeger op mammoeten gejaagd? Beoordeling Jullie krijgen een goede beoordeling voor deze opdracht als: Je je mening ondersteunt met gegevens uit historische bronnen. Je aangeeft welke bronnen je gebruikt hebt. Je een goed beeld geeft van wat wij weten over jagers en mammoeten. Je mening in goed Nederlands is opgeschreven. Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Samen met drie of vier klasgenoten Tekst lezen en filmfragmenten bekijken over mammoeten. Pagina 50

52 Stap 2 Samen met drie of vier klasgenoten Oefening maken over mammoeten. Stap 3 Samen met drie of vier klasgenoten Antwoord bespreken op de vraag 'Is het waarschijnlijk dat mensen vroeger op mammoeten jaagden? Benodigdheden Geen bijzonderheden. Tijd Voor deze opdracht heb je 2 lesuren nodig. Stap1 Lees eerst samen dit artikel over mammoeten. Verdeel nu het werk: 1. Welke vondsten in Nederland en in Rusland geven ons informatie over mammoeten? Bekijk de sites en zoek zelf eventueel nog meer informatie. 2. Hoe jaagden mensen op mammoeten? Bekijk het filmfragment: Zoek zelf nog meer informatie. 3. Waardoor stierven de mammoets uit? Lees het artikel op en zoek zelf nog meer informatie. Pagina 51

53 Meer video's Bekijk de video's: Transport van een mammoet die is gevonden in permafrost. Maak een document aan waarin je antwoord geeft op de vraag. Leg alles uit in je eigen woorden. Je mag ook afbeeldingen toevoegen. Lees elkaars werk, zodat je allemaal hetzelfde weet. Stap2 Nu heb je je kennis met elkaar gedeeld, zodat je samen al heel wat weet over het leven van mammoeten en de jacht op deze grote dieren. Maak nu (ieder voor zich) de volgende oefening. 1. Mammoeten leefden... honderdduizenden jaren geleden al in heel Europa en Amerika. enkele duizenden jaren geleden in Afrika. tienduizenden jaren geleden in Nederland en Rusland. 2. Mammoeten leefden... in een koude en natte periode. in een koude en droge periode. in een warme en droge periode. 3. Kiezen van mammoeten zijn te vinden... in de Noordzee, die vroeger land was. in Rusland, bevroren in de toendrabodem. musea in Afrika en Australië, waar veel mammoets leefden. 4. Mammoeten leefden vooral van... gras, waar ze zo'n 180 kilo per dag van aten. boombladeren, zodat ze uitstierven toen het kouder werd. kleinere zoogdieren, die op de toendra leefden. Stap3 Pagina 52

54 Eindproduct Bespreek nu samen het antwoord op de volgende vraag: Is het waarschijnlijk, dat mensen vroeger op mammoets jaagden? Denk bij het bespreken aan de volgende punten: Welke bronnen (bewijzen) zijn er voor de jacht op mammoets? Wat weten we over de manier van leven van mammoets en mensen - leefden ze bij elkaar? Waren mammoets interessant genoeg voor mensen om op te jagen - waarom (niet)? Natuurlijk kun je samen verder zoeken naar argumenten voor je antwoord. Verzamel alle informatie die jullie verzameld hebben in één document en beantwoord samen de vraag. Controleer bij Beoordeling of jullie eindresultaat aan de eisen voldoet. Klaar? Lever je eindverslag in bij je docent. Als meer groepen dit onderwerp hebben bestudeerd, is het leuk om een discussie te organiseren om jullie antwoorden te vergelijken! Pagina 53

55 Hunebedden Vooraf Deze opdracht gaat over hoe de hunebedbouwers leefden in Nederland rond 3400 v. Chr. Aan het eind van deze opdracht:: kun je aangeven wanneer de hunebedbouwers in Nederland leefden. kun je beschrijven wat hunebedden zijn en waarom ze werden gebouwd. ken je de begrippen Trechterbekercultuur en Bandkeramiekcultuur. Eindproduct. Tijdens het doorwerken van de stappen beantwoord je een aantal vragen. De antwoorden verzamel je in het document 'Hunebedden'. Dit document is het eindproduct van deze opdracht. Beoordeling Het document 'Hunebedden' dat jullie hebt gemaakt, laten jullie beoordelen door jullie docent. Jullie docent kijkt naar: de inhoud: staan de juiste afbeeldingen in je Worddocument? de inhoud: staan de juiste teksten bij de afbeeldingen? de inhoud: staan de antwoorden op de vragen in je Worddocument? de vorm: is je document netjes verzorgd? Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Samen met een klasgenoot Videoclip 'Hunebedden' bekijken en vragen beantwoorden. Stap 2 Samen met een klasgenoot Bij twee afbeeldingen van hunebedden noteren waar hunebedden in Nederland voorkomen en waar ze voor werden gebruikt. Pagina 54

56 Stap 3 Samen met een klasgenoot Afbeeldingen zoeken van trechterbekers en een voorwerp uit de bandkeramiekcultuur. De periode waarin deze voorkwamen erbij noteren. Stap 4 Samen met een klasgenoot Een video bekijken over de bouw van een hunebed. Twee dingen noteren waarvan we niet weten of het echt waar is. Stap 5 Alleen Je maakt een toets over hunebedden. Stap 6 Samen met een klasgenoot Je maakt het document 'Hunebedden' af en laat het beoordelen. Benodigdheden Geen bijzonderheden. Tijd Voor de opdracht heb je 3 uur nodig. Stap1 Verkennen Bekijk de volgende clip: Beantwoord naar aanleiding van de clip de volgende vragen: 1. In welke provincie vind je veel hunebedden? A. Drenthe. B. Noord-Brabant. C. Limburg. 2. Wanneer zijn de Nederlandse hunebedden gemaakt? A. Tussen en voor Christus. B. Tussen 3450 en 3250 voor Christus. C. Tussen 450 en 250 voor Christus. 3. Hoe werd het volk van de hunebedbouwers wel genoemd? A. De germaanse Hunnen. B. Het Keramiekvolk. C. Het Trechterbekervolk. 4. Waarvoor werden de hunebedden gebruikt? A. Voor het opslaan van allerlei goederen. Pagina 55

57 B. Als grafkelders. C. Als hangplek. 5. In de videoclip wordt de vraag gesteld: "Hoe weet jij of de informatie die de geschiedenisboeken hierover geven betrouwbaar is." Bespreek samen de antwoorden op deze vraag. Stap2 Hunebedden zijn restanten van stenen grafkelders. In de grafkelders werden de doden begraven. Er wordt aangenomen dat de graven massagraven waren. Daarnaast wordt veelal aangenomen dat de hunebedden werden gebruikt voor godsdienstige rituelen. Open in een tekstverwerker een leeg document. Ga op internet op zoek naar twee afbeeldingen van hunebedden. Plaats de afbeeldingen in het lege document. Schrijf bij de afbeeldingen op: Waar hunebedden voor werden gebruikt. Waar hunebedden in Nederland voorkomen. Sla het document op onder de naam 'Hunebedden'. Gebruik het document ook bij de volgende stappen. Stap3 Pagina 56

58 Het volk van de hunebedbouwers was een van de eerste boerenvolkeren die zich in Nederland vestigden. Zij worden ook wel het trechterbekervolk genoemd, naar de voorwerpen die zijn opgegraven. Een andere landbouwcultuur van ver voor Christus is de bandkeramiekcultuur. Zoek op internet een afbeelding op van een trechterbeker van de hunebedbouwers. Plaats de afbeelding in het document 'Hunebedden'. Zet bij de afbeelding het woord 'trechterbeker'. Zet bij de afbeelding ook de periode waarin het trechterbekervolk leefde. Zoek op internet ook een afbeelding op van een voorwerp uit de bandkeramiekcultuur. Zet bij de afbeelding 'bandkeramiekcultuur'. Zet bij de afbeelding ook de periode waarin de bandkeramiekcultuur er was. Stap4 Hunebedbouwers bouwden hun graven met enorme stenen. Hoe dat precies ging, weten we niet. In die tijd kon men nog niet schrijven. Pagina 57