Een ecologisch en populatie-genetisch afwegingskader voor herintroducties

Transcriptie

1 Herintroductie van soorten is zo oud als de natuurbescherming in Nederland. Circa honderd jaar ervaring heeft echter geleerd dat herintroducties niet alleen complex, tijdrovend en kostbaar zijn, maar ook dat ze vaak mislukken. Desondanks blijft het een zeer eigentijds fenomeen. Daarom bogen Plant Research International en Alterra zich, op verzoek van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, over een afwegingskader voor toekomstige herintroducties, gebaseerd op ecologische en populatie-genetische overwegingen (Smulders et al., 2006). Een ecologisch en populatie-genetisch afwegingskader voor herintroducties In toenemende mate beseffen we dat ecosystemen en soortarealen dynamisch zijn. De overheid tracht hierop in te spelen door realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), drager van een belangrijke pijler onder het nationaal natuurbeleid, het gebiedenbeleid. Het soortenbeleid is aanvullend op het gebiedenbeleid, omdat dit beleidsveld zich ook richt op de natuur búiten de beschermde gebieden. Soms keren, als kroon op het werk van de natuurbescherming, soorten uit zichzelf terug, zoals recent de Kraanvogel (Grus grus) en de Zeearend (Haliaeetus albicilla). Wanneer dat onverhoopt niet het geval is en soorten hun oorspronkelijk leefgebied of delen daarvan in Nederland onomkeerbaar de rug hebben toegekeerd, komt herintroductie als maatregel in zicht. Recente voorbeelden zijn de Otter (Lutra lutra), Bever (Castor fiber), Raaf (Corvus corone), Hamster (Cricetus cricetus), Korhoen (Tetrao tetrix), diverse plantensoorten en dagvlinders. Maar niet alle herintroducties zijn even succesvol (geweest). Bovendien kunnen ze ten koste gaan van een groot aantal individuen (van der Made & Wynhoff, 1997; Siepel, 1997; Sluiter, 1997; Reeks, 2001). Beleidskader De aanwezigheid van soorten is geen statisch gegeven; ze kunnen lokaal uitsterven en opduiken als gevolg van areaalverschuivingen. Zorgelijk wordt het wanneer soorten binnen hun areaal over een lange periode in aantal afnemen of geheel verdwijnen (Natuurbalans, 2005). De overheid heeft zich in diverse nationale en internationale verdragen gecommitteerd om dit proces te keren, waaronder het Ramsar verdrag (1971 en het Verdrag inzake Biologische Diversiteit (Rio de Janeiro, 1992). Binnen G.W.T.A. Groot Bruinderink, M.J.M. Smulders & H.P.Koelewijn de Europese Unie zijn deze verdragen geconcretiseerd in de Vogelrichtlijn (1979) en de Habitatrichtlijn (1992). In Nederland zijn soorten en hun leefgebieden beschermd door de Flora- en Faunawet (2002) en de Natuurbeschermingswet (2005). Deze wetten zijn instrumenten die worden ingezet om het doel voor het Nederlandse natuurbeleid, voor alle in 1982 in Nederland voorkomende soorten en populaties moeten de condities voor instandhouding in 2020 duurzaam aanwezig zijn, te realiseren (Ministerie LNV, 2000). In Nederland dient voor een herintroductie ontheffing te worden verkregen van artikel 14 in de Flora- en Faunawet (FF-wet): Het is verboden dieren of eieren van dieren in de vrije natuur uit te zetten; Het is verboden planten behorende tot bij algemene maatregel van bestuur aangewezen soorten in de vrije natuur te planten of uit te zaaien. Een herintroductie kan ook vallen onder de Wet op de Dierproeven (WOD, 1977; 1996; Dierproevenbesluit, 1985; 1996) wanneer sprake is van een (geheel van) handeling(en) aan een levend gewerveld dier waarbij het risico bestaat dat aan het dier ongerief wordt berokkend met als doel de beantwoording van wetenschappelijke vragen. Tot op heden werd als criterium voor ongerief gehanteerd dat een invasieve handeling aan het dier wordt verricht, bijvoorbeeld het inbrengen van een zender. IUCN richtlijnen voor herintroducties Aan het eind van de vorige eeuw werden ten behoeve van herintroducties richtlijnen opgesteld door de Re-introduction Specialist Group van de Species Survival Commission van de IUCN (1987; 1995). Afhankelijk van het doel zijn vier typen herintroducties te onderscheiden: 1. Herintroductie: vestiging van een soort in zijn historisch areaal waar hij werd uitgeroeid of uitstierf; 2. Verplaatsing: overbrengen van individuen of populaties van het ene deel van hun areaal naar het andere; 3. Bijplaatsing: individuen toevoegen aan een bestaande populatie soortgenoten; 4. Locale herintroductie: vestiging van een soort binnen een geschikt habitat buiten zijn huidige areaal. In alle gevallen moet een herintroductie de overlevingskans van een soort in de natuur c.q. handhaving van de biodiversiteit dienen. Het ambitieniveau ligt expliciet op het vestigen van een duurzame populatie van de soort. Wanneer geen voldoende waarborg bestaat voor het bereiken van het genoemde ambitieniveau, moet niet tot herintroductie worden overgegaan. Om die reden vormen herintroducties ten behoeve van jacht-, visserij- of handelsdoeleinden geen onderdeel van de IUCN richtlijnen. In de richtlijnen wordt stilgestaan bij de noodzaak van een multidisciplinaire aanpak en bij aspecten van planning, uitvoering en follow-up van herintroductieprojecten. Daarmee wordt een zorgvuldige procedure bevorderd. Het belang daarvan voor het natuur- en milieubewustzijn is evident. Het blijft echter onzeker òf en hoe de richtlijnen in onderlinge samenhang optimaal kunnen worden uitgevoerd. Het is bijvoorbeeld niet altijd met zekerheid vast te stellen of een soort verdwenen is en of de oorzaken van zijn verdwijnen voldoende zijn weggenomen. Het vaststellen van het historisch areaal en van voldoende maatschappelijk draagvlak kan lastig zijn, even- De Levende Natuur - september

2 als de garantie voor financieren voor het begeleidend onderzoek. Dit verklaart wellicht voor een deel de clandestiene uitzettingen (Oats & Warren, 1990; Groot Bruinderink et al., 2006; van der Made & Wynhoff, 1997). De ecologische en populatie-genetische afweging Voorafgaand aan een herintroductie wordt een afweging gemaakt van onder andere de maatschappelijke, bestuurlijke en financiële aspecten. Het hierna gepresenteerde afwegingskader is een ecologisch en populatiegenetisch afwegingskader. Het is van toepassing op de vier onderscheiden vormen van herintroductie. In dit afwegingskader wordt een aantal, deels met elkaar samenhangende stappen onderscheiden (fig. 1). die hieronder aan de orde komen. Soorten en het functioneren van ecosystemen Tot op heden betrof een herintroductie meestal opvallende en aaibare planten- of diersoorten en veel minder vaak microorganismen, schimmels, mijten en springstaarten. Ook betrof het zelden soortcombinaties, waaruit blijkt dat het functioneren van ecosystemen en gebieden niet voorop stond. Dit is verklaarbaar uit het ontbreken van kennis van het ecosysteem en van de betekenis van een soort binnen dat ecosysteem. Om dezelfde reden is het lastig om in een later stadium te kunnen spreken over het succes of de mislukking van een herintroductie. Het succes van de geïntroduceerde soort hangt samen met de mate waarin tegemoet wordt gekomen aan zijn omgevingseisen. Die dienen daarom vóór introductie bekend te zijn. Complicerende factor daarbij kan zijn dat binnen een soort variatie kan bestaan in de reactie op wisselende omgevingsfactoren (adaptatievermogen of ecologische respons; Siepel, 1997). Deze variatie hangt o.a. samen met het stadium in de levenscyclus. Voorbeelden zijn de ontwikkelingssnelheid bij de Bruine kikker (Rana temporaria) en de reactie op de daglengte bij het Kooluiltje (Mamestra brassicae). Onderzoek naar herkomst of het genetisch en/of fenotypisch profiel kan helpen bij de juiste soortkeuze voor een herintroductie. Praktijkvoorbeeld Otter (Lutra lutra) Op dit moment loopt in De Weerribben en De Wieden (Noordwest Overijssel) het herintroductieproject voor de Otter (Lammertsma et al., 2006). Voordat tot herintroductie werd overgegaan is eerst een PVA analyse gedaan. Op basis van diverse scenario s kwam naar voren dat voor een levensvatbare populatie minstens 20 dieren in het totale uitzetgebied aanwezig zouden moeten zijn. Bij de analyse is alleen aandacht besteed aan demografische variatie. Voor parameter schattingen (leeftijd van volwassen worden; aantal jongen per worp enz.) zijn literatuurgegevens uit binnenen buitenland gebruikt. Omdat met een verhoogde mortaliteit als gevolg van verkeer rekening werd gehouden, is in het uiteindelijke uitzetplan gestreefd naar het uitzetten van 40 individuen. Toen de ecologische evaluatie perspectief bood (ambitieniveau) is nagegaan welke landschappelijke en bestuurlijke ingrepen noodzakelijk waren voor een duurzame populatie (socio-economisch kader). Uiteindelijk is op basis van deze afwegingen een Herintroductieplan Otter opgesteld (Niewold et al., 2003) met daaraan gekoppeld een intensief monitoringsprogramma. Nadat besloten was tot herintroductie over te gaan, is vervolgens Europa-breed een populatie-genetische analyse uitgevoerd aan bestaande otterpopulaties om na te gaan welke populaties het meest in aanmerking kwamen om als donor te fungeren. (foto: Hugh Jansman) De oorzaken van de achteruitgang In het algemeen gaat een soort achteruit als gevolg van een complex van factoren. Omdat onderzoek naar de oorzaken van verdwijnen veelal tijdrovend is, wordt soms in een vroeg stadium gestart met fokprogramma s (Muurhagedis (Lacerta muralis), Zandhagedis (L. agilis), Hamster en Korhoen). Herintroduceren zonder voldoende kennis van de oorzaken van de achteruitgang of van individuen met een afwijkende ecologische respons heeft echter een verkleining van de slagingskans tot gevolg en is daarom ongewenst. Om de vestiging van een duurzame populatie dichterbij te brengen, moet op voorhand voldoende ecologische kennis (demografie) bekend zijn om een inschatting te maken van het succes. Mobiliteit van soorten: de kans op spontane terugkeer Een ecologisch netwerk voor een soort (groep) bestaat uit een aantal geschikte habitats die landschappelijk met elkaar verbonden zijn. Ecologische netwerken kunnen van belang zijn voor het voortbestaan van soorten. Aan de realisatie van ecologische netwerken ligt een drietrapsbenadering ten grondslag: veilig stellen van bestaand habitat; versterken van deze habitat; verbinden met ander geschikte habitat. In de laatste fase van de drietrapsbenadering kan een herintroductie in de vorm van verplaatsen of bijplaatsen van individuen het bereiken van het afgesproken ambitieniveau dichterbij brengen. De ruimere mogelijkheden voor dispersie en vestiging die ontstaan, vergroten namelijk de kans op duurzame (meta)populaties. Ze vergroten ook de kans op het spontaan arriveren of terugkeren van soorten. Soms moet de laatste stap achterwege worden gelaten, bijvoorbeeld in het geval van soorten die in geïsoleerde, kleine populaties leven (van Swaay, 2006). Het effect van goed functionerende, internationale ecologische netwerken en herintroducties kan niet altijd worden ontrafeld. Spontane kolonisatie van Nederland door de Europese lynx (Lynx lynx) zou bijvoorbeeld het gecombineerde effect zijn van een goed functionerend ecologisch netwerk en de in de buurlanden lopende herintroducties (Groot Bruinderink et al., 2006). Dat een nakomeling van de in De Weerribben uitgezette Otters onlangs bij Osnabrück werd doodgereden op een plek waar andere Otters zitten, zet ons aan het denken. De komst van Duitse Otters naar Nederland is dan niet minder waarschijnlijk. In Frankrijk uitgezette Lammergieren (Gypaetus barbatus) zijn zo mobiel dat ze nu azen op de jongen van in ons land uitgezette Ooievaars (Ciconia ciconia). Met de kennis die we nu hebben kunnen dan ook vraagtekens worden geplaatst bij de moeizame herintroducties van Grauwe gans (Anser anser), Raaf (Corvus corax), Das (Meles meles) en Havik (Accipiter gentilis) in de vorige eeuw (Sluiter, 1997). 200 De Levende Natuur - jaargang nummer 5

3 1. Zijn de gevolgen van herintroductie van de soort voor de soort zelf en voor het ecosysteem bekend? Nee/no - Are the consequences of reintroduction for the species and for the ecosystem known? 2. Zijn de oorzaken van de achteruitgang of het verdwijnen van de soort bekend? Nee/no - Are the causes of decrease or disappearance of the species known? 3. Betreft het een mobiele soort waarvan spontane terugkeer mag worden verwacht? - Does the reintroduction concern a mobile species that may very well return spontaneously? Nee/no 4. Is een herintroductiegebied beschikbaar? Nee/no - Is a reintroduction area available? 5. Zijn geschikte uitzetindividuen beschikbaar? Nee/no - Are the right reintroduction individuals at hand? 6. Is een helder ambitieniveau m.b.t. het doel van Nee/no - de herintroductie afgesproken? Was a clear ambition level agreed upon as to the aim of the reintroduction project? + Fig. 1. Ecologisch en populatie-genetisch afwegingskader bij herintroducties. - : niet herintroduceren; + : herintroductie is mogelijk, met inachtneming van de IUCN richtlijnen en nationale wetgeving. Decision tree for reintroduction of species. - : no reintroduction; + : reintroduction may be carried out according to IUCN guidelines and national legislation. De praktijk bij Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer Natuurmonumenten richt zich in haar beheer niet zozeer op individuele soorten maar op de instandhouding en ontwikkeling van natuurwaarden. Natuurmonumenten werkt in principe niet met herintroducties van dieren. Het beleid is: eerst het leefgebied van een soort veilig stellen, vergroten en verbinden, en dan werken aan de effectiviteit van beheermaatregelen. Bijplaatsen of verplaatsen kan pas aan de orde zijn in het geval van soorten waarvan nog heel weinig individuen bestaan en die bovendien aansprekend zijn. Er worden geen soorten bijgeplaatst of verplaatst als er elders in Nederland nog voldoende populaties voorkomen. Lokale populaties mogen best verdwijnen, omdat Natuurmonumenten niet tegen de klippen op wil beheren voor één enkele soort. Staatsbosbeheer beschikt niet over financiële middelen specifiek bedoeld voor soortenbeheer. Niettemin heeft Staatsbosbeheer al vanaf de herintroductie van de Bever (1988) met herintroducties te maken gehad. Staatsbosbeheer heeft mede daarom haar visie op herintroductie op papier gezet (Rijks, 2004). Staatsbosbeheer vindt dat verplaatsen en bijplaatsen in het geval van weinig mobiele soorten van nut kan zijn als noodmaatregel om op korte termijn verlies aan genetische diversiteit tegen te gaan, bij voorkeur als onderdeel van een uitgebreid pakket van maatregelen voor de bescherming van soorten. Voor grote grazers ziet Staatsbosbeheer een mogelijke rol voor het beheer van ecosystemen. Ingeval van introductie van grote herbivore zoogdieren gaat veeleer de aandacht uit naar het aspect verkeersveiligheid, landbouwschade en veiligheid voor het publiek, dan naar mogelijke effecten van een te kleine populatie. Voor de herintroductie van planten is door een aantal deskundigen een aantal voorwaarden opgesteld (Dorland et al., 2000). In de praktijk is Natuurmonumenten zeer terughoudend met herintroductie van de flora, behalve bij akkerplanten. Staatsbosbeheer zaait akkerplanten ook elk jaar in, maar past ook daarbuiten herintroductie van planten op vrij uitgebreide schaal toe bij natuurontwikkelingsprojecten. Men wil namelijk voorkomen dat, na het verwijderen van de toplaag, snelle kolonisten (algemene soorten) de niches innemen van doelsoorten die er, zo ze het gebied al bereiken onder de huidige condities van habitatversnippering, veel langer over zullen doen om zich te vestigen. De Levende Natuur - september

4 Bij soorten met een groot dispersievermogen ligt het voor de hand om de beperkte middelen in te zetten voor de realisatie van goed functionerende ecologische netwerken in plaats van voor herintroducties. Of andersom: discussies over herintroductie zouden in de toekomst moeten worden beperkt tot soorten met een geringe kans op autonome vestiging. Het ambitieniveau De vraag wanneer een herintroductieproject wordt gestopt, succesvol was of is mislukt, heeft te maken met het vooraf, door een interdisciplinair team van deskundigen vastgelegde ambitieniveau van het project. De ambitie kan zijn om bij te dragen aan de instandhouding van de betreffende soort in zijn natuurlijke verspreidingsgebied. Het kan echter ook zijn dat het gaat om een sleutelsoort die nodig is om een bepaald ecosysteem te herstellen (denk aan de Bever), om het terugbrengen van een kenmerkende soort als ambassadeur van een type ecosysteem (de Otter voor laagveenmoerassen), of omdat het wordt gezien als kroon op het werk (de Zeearend). Vanuit de soort gezien zou het ambitieniveau in ieder geval de vestiging van minimaal één duurzame populatie van de soort moeten omvatten, soms binnen een afgesproken periode (van der Made & Wynhoff, 1997; van Swaay, 2006). De duurzaamheid van populaties Een populatie is niet altijd duurzaam. Kleine populaties hebben bijvoorbeeld een verhoogde kans op uitsterven vanwege een grotere gevoeligheid voor demografische variatie, omgevingsvariatie en/of genetische risico s (Soulé & Mills, 1998). Demografische effecten In kleine populaties (<= 50 individuen) hebben fluctuaties in overleving en reproductie van individuen een veel groter effect dan in grote populaties. Dit kan resulteren in het door toeval in één keer uitsterven van een kleine populatie, bij voorbeeld omdat het aandeel wijfjes dat mee doet aan de voortplanting in een populatie zodanig afneemt dat partners elkaar niet kunnen vinden. Om bij een herintroductie Praktijkvoorbeeld Korhoen (Tetrao tetrix) Ook de Korhoen heeft de afgelopen maanden de aandacht getrokken. De laatste Nederlandse populatie bevindt zich op de Sallandse Heuvelrug. Ondanks aanpassingen van het landschap neemt het aantal korhoenders hier niet sterk toe. Het Nationaal Park De Hoge Veluwe wilde daarom niet langer wachten en is een eigen fokprogramma gestart in combinatie met te realiseren terreinaanpassingen. De meningen over dit initiatief waren sterk verdeeld. Tegenstanders betoogden dat we de werkelijke oorzaak van achteruitgang nog steeds niet weten en dat de genetische basis en herkomst van de fokpopulatie onduidelijk was. Voorstanders waren van mening dat we niet moesten wachten, omdat het anders wel eens te laat kon zijn. Uiteindelijk heeft de rechter besloten dat deze herintroductie op de Veluwe mag. (foto: Alterra) dit toevalsproces te ondervangen, moeten de aantallen voldoende groot worden. Door bijplaatsing lukt dit vaak beter dan door herintroductie vanuit het niets. Omgevingseffecten Veranderingen in weersomstandigheden, voedselaanbod, predatie en ziekten kunnen leiden tot schommelingen in de populatieomvang. De kans op uitsterven van een kleine populatie wordt hierdoor in het algemeen nog meer vergroot dan door de demografische effecten. Geherintroduceerde dieren kunnen hier extreem gevoelig voor zijn; denk aan predatie van Hamsters door de Vos (Vulpes vulpes) meteen na het loslaten. Soms kan leeg maar geschikt leefgebied (in een zg. metapopulatie) worden gekoloniseerd vanuit grotere populaties of populaties die dat jaar gunstiger omstandigheden meemaken. Daarom kan verplaatsing van populaties naar leeg maar geschikt leefgebied, waardoor het ontstaan van een metapopulatie wordt bevorderd, leiden tot vermindering van gevoeligheid voor omgevingseffecten. Genetische risico s Verschillen tussen individuen van dezelfde soort (genetische diversiteit) bepalen de mogelijkheid van die soort om zich te kunnen aanpassen aan de steeds wisselende omgeving (Booy et al., 2000). Genetische diversiteit wordt behouden in grote populaties en door de uitwisseling van genetisch materiaal tussen populaties. In kleine en geïsoleerde populaties zal diversiteit verloren gaan doordat het toevallig niet overerft. Sterk verlies aan diversiteit en inteeltdepressie (door paring van verwanten) kunnen leiden tot verminderde voortplanting, met name onder stressvolle condities. De gecombineerde werking van demografische en omgevingseffecten met de verminderde genetische diversiteit noemt men wel de extinctiespiraal (Soulé & Mills, 1998; Frankham et al., 2002). Dit kan er voor zorgen dat een kleine populatie niet gaat groeien ondanks dat de condities verbeterd zijn. Bijplaatsing vanuit andere populaties kan een middel zijn om de genetische diversiteit te verhogen, en daarmee mogelijk een kleine of relatief geïsoleerde populatie uit de gevarenzone te krijgen. Een aandachtspunt bij geïsoleerde populaties is dat deze lokaal kunnen zijn aangepast (Siepel, 1997; van Swaay, 2006). Als daarin een een genetisch profiel wordt geïntroduceerd dat minder goed is aangepast, wordt het risico op uitsterven verhoogd. Het vaststellen van lokale aanpassing vereist lastige proeven naar fitness onder stressvolle omstandigheden, die meestal niet mogelijk zijn bij bedreigde soorten. De inschatting wordt daarom over het algemeen gemaakt op grond van vergelijking van omstandigheden bij andere populaties, de mobiliteit en de mate van genetische differentiatie. Hoeveel individuen? Om te bepalen hoeveel individuen nodig zijn voor de overleving van een soort op de lange termijn, is de minimale populatiegrootte (minimum viable population size, MVP) gedefinieerd: de kleinste, geïsoleerde populatie met een kans van 99 % op overleving voor 100 jaar, ondanks voorziene demografische, genetische en omgevingseffecten en natuurlijke catastrofes (Shaffer, 1981). Modelstudies hebben aangetoond dat er een duidelijke, soortspecifieke ondergrens bestaat in het aantal individuen dat deelneemt aan de voortplanting binnen een populatie, wil zij in staat zijn 202 De Levende Natuur - jaargang nummer 5

5 op een dergelijke termijn te overleven. In het algemeen is de MVP veel groter dan de huidige populatieomvang van veel bedreigde soorten, maar ook veel groter dan de aantallen die bij herintroductie worden beoogd. Bijplaatsen of verplaatsen van populaties leidt veel eerder tot een grote populatieomvang, en dat is de reden dat dit vaak effectiever is. Om te voorspellen of een soort levensvatbaar is in een bepaalde omgeving, kan een levensvatbaarheidanalyse (population viability analysis, PVA) uitgevoerd worden: een demografische analyse waarin ook data over genetische en omgevingsvariatie en natuurlijke catastrofen worden meegenomen. Een PVA kan beschouwd worden als een risicoanalyse van de kans dat een populatie uitsterft. Daarmee kan het effect van habitatversnippering op een zeldzame soort worden bekeken of van het vergroten van een populatie door bijplaatsing. Voordat tot herintroductie wordt overgegaan moet daarom eerst, gebaseerd op de beschikbare ecologische, genetische en demografische kennis van een soort, gekeken worden of het doel van minimaal één levensvatbare populatie realistisch is. Is er niet voldoende kennis aanwezig dan moet niet tot herintroductie besloten worden. Het gebruik van MVP en PVA is tot op heden alleen toepasbaar voor soorten waar sprake is van een duidelijke populatiestructuur. Toepasbaarheid op bijvoorbeeld groepen ongewervelden en microben is tot op heden nog niet aan de orde. Bezint en weegt af voordat herintroductie begint Herintroducties moeten worden gezien als een noodmaatregel waarvoor het principe nee, tenzij geldt. De IUCN richtlijnen dragen bij tot een zorgvuldige risicoinschatting van herintroducties, maar laten in concrete situaties nog te veel ruimte voor interpretatieverschillen. Ze zullen daarom het beste functioneren wanneer een interdisciplinaire groep de haalbaarheid en wenselijkheid van een concreet voorstel tot herintroductie vaststelt. Begrippen als MVP en PVA kunnen hierbij een rol spelen. We hebben daarom een ecologisch en populatie-genetisch stappenplan voorgesteld, geïnspireerd door de praktijk, waarin partijen met elkaar overleggen, ecologische en populatie-genetische aspecten worden overwogen door specialisten, en een second opinion wordt gevraagd voordat het voorstel bij de verantwoordelijke minister belandt. Literatuur Booy G., R.J.J. Hendriks., M.J.M Smulders, J.M. van Groenendael & B. Vosman, Genetic diversity and the survival of populations. Plant Biology 2: Dorland E., R. Bobbink, E. Brouwer, C.J.H. Peters, P.J.M. van der Ven, Ph. Vergeer., G.M. Verheggen & J.G.M. Roelofs, Herintroductie en bekalking van het inzijggebied. Aanvulling bij effectgerichte maatregelen tegen eutrofiëring en verzuring in heischrale milieus. Leerstoelgroep Landschapsecologie, Katholieke Universiteit Nijmegen, 118 pp. Frankham R., J.D. Ballou & D.A. Briscoe, Introduction to conservation genetics. Cambridge University Press. Groot Bruinderink G.W.T.A., H. Kuipers, D.R. Lammertsma, K. DeSmet, M. Petrak & J. Eylert, Met stille trom? Nederland en de Europese lynx. De Levende Natuur 107(2): Lammertsma, D.R., F.J.J. Niewold, H.A.H. Jansman, A.T. Kuiters, H.P. Koelewijn, M.I. Perez Haro, M.H.C. van Adrichem, M.C. Boerwinkel & J. Bovenschen, Herintroductie van de Otter: een succesverhaal? De Levende Natuur 107 (2): Ministerie LNV, Natuur voor mensen, mensen voor Natuur. s-gravenhage. Made, J. van der & I. Wynhoff, Ervaringen met herintroductie van vlinders. Nederlandse Commissie voor Internationale Natuurbescherming. Mededelingen No. 31: Natuurbalans, Milieu- en Natuurplanbureau. Rapport nummer Niewold, F.J.J., D.R. Lammertsma, H.A.H. Jansman & A.T. Kuiters, De otter terug in Nederland. Eerste fase van de herintroductie in Nationaal Park De Weerribben in Alterrarapport 852. Oats, M.R. & M.S. Warren, A review of butterfly introductions in Britain. Nature Conservancy Council, Research and Survey in Conservation, Peterborough. Reeks, P.A., Is there a legal obligation to reintroduce animal species into their former habitats? Oryx 35: Rijks, M., Richtlijnen herintroductie van soorten bij Staatsbosbeheer. Intern document, Staatsbosbeheer, Driebergen. Shaffer, M.L., Minimum Population Sizes for Species Conservation. BioScience 31: Siepel, H., Hoe is het succes van herintroducties te optimaliseren? Nederlandse Commissie voor Internationale Natuurbescherming. Mededelingen No. 31: Sluiter, J.A., Achtergronden van (her)introductie en een overzicht van de herintroductieprojecten in Nederland. Nederlandse Commissie voor Internationale Natuurbescherming. Mededelingen No. 31. Smulders, M.J.M., P.F.P. Arens, H.A.H. Jansman, J. Buiteveld, G.W.T.A. Groot Bruinderink & H.P. Koelewijn, Herintroduceren van soorten, bijplaatsen of verplaatsen: een afwegingskader. PRI rapport 128/ Alterra rapport Soulé, M.E. & L.S. Mills, No need to isolate genetics. Science 282: Swaay, C.A.M. van, Basisrapport Rode Lijst Dagvlinders. Rapport VS , De Vlinderstichting, Wageningen. Summary An ecological and population genetic framework for reintroduction In 1987 IUCN guidelines for reintroduction of species were launched. They offer a tool to enhance carefulness and chance of success of reintroduction projects. In the past many reintroduction cases have failed. Therefore, and because IUCN guidelines in practice leave room for ad hoc interpretation, a framework is suggested in which pros and cons of reintroductions can be balanced on ecological and population genetic arguments. In this paper such a framework is suggested. It is based on the principle: no reintroduction, unless (fig. 1). The framework was inspired by the current practice of reintroductions in The Netherlands. If ultimately the balance is in favour of reintroduction, IUCN guidelines and national legislation on the reintroduction of species should be followed. Dankwoord We danken onze collega s en co-auteurs van het rapport D.R. Lammertsma, P.F.P. Arens, H.A.H. Jansman en J. Buiteveld. De informatie over de betekenis van herintroductie bij de terreinbeheerders werd geleverd door Tim van den Broek (Natuurmonumenten) en Meta Rijks (Staatsbosbeheer) waarvoor dank. Dr. G.W.T.A. Groot Bruinderink & Dr. H.P.Koelewijn Alterra WUR Postbus AA Wageningen geert.grootbruinderink@wur.nl; hanspeter.koelewijn@wur.nl Dr. M.J.M. Smulders Plant Research International WUR rene.smulders@wur.nl De Levende Natuur - september