Astrobiologie. Prof. Marco Spaans. Kapteyn Instituut, RUG

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Astrobiologie. Prof. Marco Spaans. Kapteyn Instituut, RUG"

Transcriptie

1 Astrobiologie Prof. Marco Spaans Kapteyn Instituut, RUG

2 VRAAG: Hoe is er ooit leven op Aarde ontstaan uit de materie waaruit ons Heelal is opgebouwd? Wie heeft zich dat nog nooit afgevraagd?

3 Hoe ziet men dat er leven op deze planeet is? Overal bevindt zich vrije zuurstof in de atmosfeer: de atmosfeer is niet in thermodynamisch evenwicht.

4 Andere planeten laten dit niet zien, maar betekent dat dat er geen leven is? Wellicht niet! Er kunnen andere vormen van leven zijn.

5 Dit zijn een aantal van de aspecten en vragen die in het college Astrobiologie zullen worden belicht!

6 Overzicht College Inhoud 1 Overzicht + Wat is Astrobiologie? Inleiding, wetenschappelijke aanpak & context. 2 Sterrenkundige Achtergrond (Aantekeningen + Slides) Achtergrond/Overzicht van Kosmologie tot Planeten 3-4 Leven & Leefbare Werelden (Hfstk 1-2) De basis van leven op Aarde. Voorwaarden, oorsprong, diversiteit, evolutie,... Extremophiles 5-6 Zoeken naar Leven in het Zonnestelsel (Hfstk 3-5) Zoektocht/missies, Mars, Venus, Europa, Titan, Exo-Planeten (Hfstk 6-8) Planeetvorming, zoektochten, leven, Buitenaardse Intelligenties (Hfstk 9) Drake eqn, SETI, CETI, Fermi-paradox,... Boek: An introduction to Astrobiology Iain Gilmour & Mark. A. Sephton

7 Boek: An Introduction to Astrobiology Iain Gilmour & Mark. A. Sephton UK Open University: Goed niveau, weinig wiskunde. Sterk aangeraden om aan te schaffen en te lezen. Colleges 3-10 zijn gebaseerd op dit boek. Kosten ~48 Euro (amazon.de)

8 Inhoud van dit college Doel van het college Astrobiologie Wat is Wetenschap? Overzicht van de Astrobiologie Context: Van Oerknal tot Leven

9 Doel van het college Astrobiologie

10 Doelen van dit college: Leren hoe wetenschappers proberen complexe vragen te beantwoorden: Bijv. Is er leven buiten onze Aarde? Bekend te raken met één van de meest opwindende en interdisciplinaire takken van de huidige wetenschap. Laten zien hoe wetenschappers waarnemingen evalueren en hun kennis van de natuurlijke wereld proberen te verbeteren. Betrokken en bekend raken met het wetenschappelijke proces. Het is echt niet zo moeilijk als het lijkt!

11 Zeker niet doelen van dit vak: Jullie in astronomen of wetenschappers proberen te veranderen. Passief luisteren naar mij; probeer zelf dingen te onderzoeken & stel vragen tijdens het college. Niet na te hoeven denken over diepere vragen. Alleen maar feiten & jargon uit het hoofd leren; het grote overzicht is belangrijker! Jullie te laten denken dat ik alles weet (ik ben sterrenkundige, geen bioloog, scheikundige, geoloog, socioloog, etc.).

12 Maar voordat we verder gaan Wat is Wetenschap?

13 Uitspraken om over na te denken! It doesn t matter how beautiful your theory is, it doesn t matter how smart you are. If it doesn t agree with experiment, it s wrong. The first principle is that you must not fool yourself and you are the easiest person to fool. Richard Feymann, Nobelprijswinnaar in de Natuurkunde It pays to keep an open mind, but not so open your brain fall out. Carl Sagan, sterrenkundige, maker van de Cosmos TV serie.

14 Wetenschap geeft geen exacte definitie, maar is meer een soort process (zie e.g. Karl Popper)

15 Is wetenschappelijk denken bijzonder? NEE! Het is een natuurlijk onderdeel van menselijk handelen en gedrag. We trekken conclusies uit onze ervaringen. Voortgang wordt geboekt door trial and error.

16 Wetenschappelijk denken: Patronen Wetenschap begint met nieuwsgierigheid... iets dat wij allen bezitten! Het beginpunt is het vinden van patronen in de natuurlijke wereld.

17 Vraag: Welke simpele regels bepalen hoe deze kaarten zijn neergelegd?

18 LOGICA! Alle katten hebben vier poten. Ik heb vier poten, dus ben ik een kat! Logische fouten zijn vaak makkelijk te herkennen Pinguins zijn zwart & wit. Sommige oude tv shows zijn zwart & wit. Dus zijn sommige pinguins oude tv shows

19 DEDUCTIE Deductie combineert uitspraken of aannames om tot een logische conclusie te komen. De conclusie is alleen juist als de aannames juist zijn en de logische constructie correct is (de conclusie is dan onontkoombaar). Deductie behoudt waarheid, maar breidt kennis niet altijd uit. b.v. Symbolische logica, wiskunde, etc.

20 Inductie houdt een veralgemenisering in van een beperkte hoeveelheid data tot een brede conclusie. INDUCTIE Inductie geeft geen zekerheid, maar ondersteund door veel data geeft het een betrouwbare, doch geen 100% zekere conclusie. Inductie breidt onze kennis uit en is het basis-gereedschap van de wetenschap. Data zijn altijd beperkt dus theorieen gebaseerd op inductie zijn altijd onderhevig aan verificatie.

21 Twee grondslagen van de wetenschap Oorzaak & Gevolg: Het is moeilijk zin aan de wereld te geven zonder een geloof in oorzaak en gevolg: dingen gebeuren met een reden. Determinisme: Aan de andere kant, het heelal werkt niet als een deterministische machine, bv. een klok, waar alles precies en perfect voorspelbaar is (zie bijv. de quantum mechanica).

22 Het belang van bewijs Er is geen wetenschap zonder bewijs. Alle aannames moeten worden ondersteund door data/waarnemingen. Elke uitspraak in de wetenschap is onderhevig aan verificatie. Wetenschap wordt gedreven door data; voortgang wordt gemaakt door: 1. Verzamelen van meer data GOED! 2. Herhaling van experiment/waarneming BETER!! 3. Iemand anders herhaalt experiment/waarneming BEST!!!

23 Wat is bewijs? Bewijs is alles wat helpt in het trekken van gegronde conclusies. Wetenschappelijk bewijs is Gebaseerd op data Herhaalbaar (patronen) Quantitatief (wiskunde) Niet subjectief Nooit perfect (fouten)

24 Kenmerken van goed wetenschap Wetenschap zoekt verklaringen voor waargenomen fenomenen welke natuurlijke oorzaken hebben. Wetenschap maakt voortgang door het maken en testen van modellen van de natuur, welke de waarnemingen zo simpel mogelijk kunnen verklaren. Occam s Razor (er zijn verschillende verklaringen voor een bepaalde data-set) Een wetenschappelijk model moet testbare voorspellingen doen, welke ons kunnen dwingen het model aan te passen of te verwerpen. Plus, rol voor geluk en doorzetten: wetenschap is een menselijke onderneming! Theorie: een model dat herhaaldelijk testen doorstaat

25 Wetenschap geeft geen exacte definitie, maar is meer een soort process (zie bv. Karl Popper)

26 Maar wat is dan een theorie? Een theorie is een samenhangend idee dat bepaalde aspecten van de natuurlijke wereld verklaart. Het is veel sterker dan slechts een gevoel of mogelijkheid. Goede theorieen zijn: Gebaseerd op data of waarnemingen Voorspellend Breed toepasbaar Testbaar en verwerpbaar

27 Met deze kennis in het achterhoofd kunnen we nu verder gaan. Maar bij elke stap die we maken, blijf kritisch en stel jezelf vragen!

28 Overzicht van de Astrobiologie: De vragen, wat, waarom & hoe.

29 Waarom deze interesse voor Astrobiologie? Sterrenkunde/ Biologie Biologie/ Geologie/ Scheikunde Biologie

30 Vraag: Als bacterieen kunnen overleven of ontstaan(?) in extreme omstandigheden, waarom dan niet op Mars, Venus, etc., of buiten ons zonnestelsel? Thermophiles, Yellow Stone

31 De Grote Vragen in de Astrobiologie Hoe begint leven en hoe evolueert het? Wat is leven? Origine, Complexiteit, Evolutie,... Is er leven op andere plaatsen in het Heelal? Zonnestelsel, exoplaneten, leefbare zones,... Wat is de toekomst van leven op Aarde en erbuiten? Evolutie van sterren & heelal, overlevingskansen?

32 Alles hangt met elkaar samen: interdisciplinair

33 Interdisciplinair Sterrenkunde en de natuurwetten geven ons een kosmologische context voor leven in het Heelal. Sterren laten ons zien dat scheikundige processen universeel zijn (sterren maken de elementen waaruit leven is opgebouwd!) Planeetonderzoek vertelt ons over leefbare werelden buiten en binnen ons zonnestelsel. Biologie geeft inzicht in levensprocessen en hun diversiteit op aarde. Geologie vertelt ons hoe onze omgeving invloed heeft op de evolutie van leven. Sociologie en antropologie geven hints over de rol van intelligentie en technologie.

34 Waar moeten we zoeken naar biologisch leven? Onderzoek mogelijke plekken voor leven in het zonnestelsel. Onderzoek alle mogelijke vormen van leven op Aarde. Vind leefbare planeten rond zon-achtige sterren. Luister en zend signalen om levensvormen met technologie te vinden.

35 Algemene Context: Van de Oerknal tot Leven (meer details in Colleges 2 & 8 over Kosmologie, Sterrenkunde & Planeetvorming)

36 Vraag: Hoe is dit proces verlopen? Oerknal Planeetvorming Biologisch Leven

37 Waarschuwing! In het college Astrobiologie proberen we hier een (gedeeltelijk) antwoord op te geven met kennis die we nu hebben. Maar veel vragen zijn nog open en onbeantwoord, verwacht dus geen pasklare antwoorden...

38 Hoe ontstaat structuur in het Heelal? Het Heelal dijt uit na de Oerknal: Verdunning & Afkoeling Verdeling materie is niet uniform (kleine quantum fluctuaties) Dichtheids-fluctuaties groeien uit tot grote massieve structuren Deze stucturen vormen uiteindelijk clusters, sterrenstelsels, sterren, planeten, en ook leven. Oerknal Nu

39 Uit de energie van de Oerknal vormen zich elementaire deeltjes en uiteindelijk atomen van waterstof en helium Evolutie van het Heelal De sterrenkunde begint hier! Oerknal Unificatie krachten Inflatie Krachten splitsen Nucleonen vormen Atomen vormen Sterren vormen Vandaag Tijd Energie

40 Kosmische Achtergrondstraling: Onze eerste blik op het vroege Heelal 400,000 jaar na de Oerknal (0.003% van de huidige leeftijd)

41 Na 400,000 jaar heeft het Heelal al enigszins structuur, maar de massa fluctuaties zijn maar 0.003% van de gemiddelde dichtheid. In het huidige Heelal zijn massa fluctuaties ~100% Hoe kan dat?

42 Massa fluctuaties groeien onder de invloed van hun eigen zwaartekracht! Tijd tijd

43 Grote schaal structuren vormen filamenten Materie Tijd

44 Filamenten komen samen en vormen clusters van sterrenstelsels.

45 In het vroege heelal (binnen 1 miljard jaar na de Oerknal) vormen zich de eerste sterren en sterrenstelsels uit waterstof/helium (en donkere materie! zie college 2).

46 Verrijking van het interstellaire gas met zware elementen & stof De eerste massieve sterren in het Heelal, exploderen en/of verliezen veel van hun materie. Tijdens dit process verrijken ze het gas in sterrenstelsels met zwaardere elementen dan waterstof/helium en ook met molekulen en stofdeeltjes.

47 Een typisch hedendaags spiraalstelsel Sterren en Gas, Molekulen plus Stof Stervorming vindt continu plaats Sterren, gas, stof, etc. verzamelen zich in sterrenstelsels

48 Planeetvorming Uit een gas en stof wolk (moleculaire wolk) vormt zich een schijf. In het centrum van deze schijf hoopt zich veel gas op. Deze ophoping van gas vormt een ster. In de schijf vormen zich condensaties van gas/stof -> Planeten. De ster + planeten verwijderen het meeste overblijvende gas + stof in de schijf. Een planetenstelsel blijft over.

49 Vraag: Is ons zonnestelsel uniek? Vraag: Zo niet, hebben andere planetenstelsels ook planeten met leven?

50 Deze vragen (en niet altijd de antwoorden) worden behandeld in de komende colleges!

51 Kort overzicht context In de oerknal ontstaat materie, waaruit zich waterstof/helium + donkere materie vormen. Het Heelal dijt uit, wordt ijler en kouder. Dichtheidsverschillen groeien onder de invloed van zwaartekracht en vormen de eerste sterren en sterrenstelsels. De eerste sterren gaan dood en produceren zware elementen, molekulen en stof.

52 Kort overzicht context Nieuwe sterren en sterrenstelsels vormen. Stervorming in gasrijke stelsels (vooral spiraalstelsels) vindt continu plaats. Deze sterren vormen zich uit moleculaire wolken die bestaan uit gas, moleculen en stof. Rondom deze sterren ontstaan (soms/altijd?) stofschijven, waaruit planeten kunnen vormen (en evt. leven; zie colleges 3-4).

53 In conclusie Astrobiologie is een interdisciplinair vak (sterrenkunde, biologie, scheikunde, geologie, etc.) Astrobiologie is wetenschap (geen astrologie, UFOs, etc.) De grote vragen zijn: Hoe begint leven en hoe evolueert het? Is er leven op andere plaatsen in het Heelal? Wat is de toekomst van leven op Aarde en erbuiten?

Astrobiologie: Van Kosmologie tot Planeten

Astrobiologie: Van Kosmologie tot Planeten Astrobiologie: Van Kosmologie tot Planeten Prof. Marco Spaans Kapteyn Instituut, RUG Email: spaans@astro.rug.nl Overzicht College Inhoud 1 Overzicht + Wat is Astrobiologie? Inleiding, wetenschappelijke

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28941 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Ortiz, Pablo Title: Effects of heavy fields on inflationary cosmology Issue Date:

Nadere informatie

Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%?

Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 23 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 23 oktober 2017 1 / 27

Nadere informatie

12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal

12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal Inleiding Astrofysica College 10 28 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Kosmologie Studie van de globale structuur van het heelal 1 12/2/16 Afstanden tot sterrenstelsels Sommige sterren kunnen als

Nadere informatie

Emergente zwaartekracht Prof. Dr. Erik Verlinde

Emergente zwaartekracht Prof. Dr. Erik Verlinde Prof. Dr. Erik Verlinde ! 3 grote problemen met zwaartekracht! Zwaartekracht op subatomair niveau! Versnelde uitdijing heelal! Zwaartekracht moet uitdijing afremmen! Er moet dus donkere energie zijn! Te

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20396 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Bast, Jeanette Elisabeth Title: Hot chemistry and physics in the planet-forming

Nadere informatie

Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties.

Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties. Nog niet gevonden! Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties. Daarnaast ook in 2015 een grote ondergrondse detector.

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Als je iets niet op een eenvoudige manier kunt uitleggen dan begrijp je het niet goed genoeg. -Albert Einstein Onze plaats in het heelal Ons perspectief op de plaats van de mensheid

Nadere informatie

Sterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen

Sterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels Uur 1: Ons Melkwegstelsel Uur 2: Andere sterrenstelsels De Melkweg Galileo: Melkweg bestaat

Nadere informatie

Astrobiologie: Buitenaardse Intelligentie, Drake vergelijking, Fermi Paradox, SETI

Astrobiologie: Buitenaardse Intelligentie, Drake vergelijking, Fermi Paradox, SETI Astrobiologie: Buitenaardse Intelligentie, Drake vergelijking, Fermi Paradox, SETI Prof. Marco Spaans Kapteyn Instituut, RUG Email: spaans@astro.rug.nl Overzicht College Inhoud 1 Overzicht + Wat is Astrobiologie?

Nadere informatie

178 Het eerste licht

178 Het eerste licht 178 Het eerste licht Het eerste licht et ontstaan van het heelal heeft de mensheid al sinds de vroegste beschavingen bezig H gehouden. Toch heeft het tot de vorige eeuw geduurd voor een coherent model

Nadere informatie

Aarde Onze Speciale Woonplaats

Aarde Onze Speciale Woonplaats Aarde Onze Speciale Woonplaats Wat Earth in space BEWOONBAARHEID voor intelligente wezens betreft is er geen betere planeet dan de AARDE! Wij leven op een doodgewoon rotsblok dat rond gaat om een middelmatige

Nadere informatie

Materie en geest. Grenzen aan het fysische wereldbeeld. Gerard Nienhuis. Universiteit Leiden. Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018

Materie en geest. Grenzen aan het fysische wereldbeeld. Gerard Nienhuis. Universiteit Leiden. Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018 Materie en geest Grenzen aan het fysische wereldbeeld Gerard Nienhuis Universiteit Leiden Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018 Natuurwetenschap: Natuurwetenschap is basis van wereldbeeld geworden.

Nadere informatie

De Fysica van Sterren. Instituut voor Sterrenkunde

De Fysica van Sterren. Instituut voor Sterrenkunde De Fysica van Sterren Overzicht Sterrenkunde en de universaliteit van de natuurwetten Astro-fysica: wat is een ster? De kosmische cyclus van ontstaan en vergaan De vragen over het heelal zijn ook vragen

Nadere informatie

Donkere Materie. Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht

Donkere Materie. Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht Donkere Materie Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht Een paar feiten over ons heelal Het heelal zet uit (Hubble, 1924); Ons heelal is zo n 14 miljard jaar oud; Ons heelal was vroeger

Nadere informatie

Oerknal kosmologie 1

Oerknal kosmologie 1 Inleiding Astrofysica Paul van der Werf Sterrewacht Leiden Evolutie van massa dichtheid vroeger M ρ λ = = = = + M ρ λ ( 1 z) Evolutie van fotonen dichtheid E hν = = 1+ z E hν E c 2 ρ = = + ρ E c 2 4 (

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/26290 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Maaskant, Koen Maarten Title: Tracing the evolution of protoplanetary disks Issue

Nadere informatie

Newtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11

Newtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11 Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de oerknal

Nadere informatie

Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden

Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 22 oktober 2010 STERREWACHT LEIDEN ASTROCHEMIEGROEP Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Xander Tielens Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 10 postdocs 12 promovendi

Nadere informatie

Newtoniaanse kosmologie 5

Newtoniaanse kosmologie 5 Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de

Nadere informatie

Samenvatting Levensbeschouwing LV \'Over wondere feiten\' Hoofdstuk 1

Samenvatting Levensbeschouwing LV \'Over wondere feiten\' Hoofdstuk 1 Samenvatting Levensbeschouwing LV \'Over wondere feiten\' Hoofdstuk 1 Samenvatting door L. 887 woorden 16 juli 2013 7,1 10 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Samenvatting LV Over wondere feiten Hoofdstuk

Nadere informatie

100 miljard sterrenstelsels... ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren. In een spiraal-arm van de Melkweg. De zon is maar een gewone ster...

100 miljard sterrenstelsels... ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren. In een spiraal-arm van de Melkweg. De zon is maar een gewone ster... ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren Binnenplaneten: relatief klein, rotsachtig hoge dichtheid (Mercurius, Venus, Aarde, Mars) Buitenplaneten: gasreuzen - lage dichtheid (Jupiter, Saturnus, Uranus,

Nadere informatie

Is ons universum een klein deel van een veel groter multiversum?

Is ons universum een klein deel van een veel groter multiversum? Is ons universum een klein deel van een veel groter multiversum? Inleiding Er zijn 10 11 sterrenstelsels Er zijn per sterrenstelsel 10 11 sterren waarvan de meesten een aantal planeten hebben Er zijn dus

Nadere informatie

Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen

Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen Een paar basisfeiten over ons heelal: Het heelal expandeert: de afstanden tussen verre (groepen van) sterrenstelsels wordt steeds

Nadere informatie

Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden

Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 30 oktober 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s) Stervorming

Nadere informatie

University of Groningen. Local Group galaxies in a LambdaCDM Universe Li, Yang-Shyang

University of Groningen. Local Group galaxies in a LambdaCDM Universe Li, Yang-Shyang University of Groningen Local Group galaxies in a LambdaCDM Universe Li, Yang-Shyang IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Basiscursus Sterrenkunde

Basiscursus Sterrenkunde Basiscursus Sterrenkunde Les 1 Sterrenwacht Tweelingen te Spijkenisse 24 April 2019 Inhoud van de cursus Inleiding Geschiedenis Afstanden in het heelal Het zonnestelsel Onze zon en andere sterren Sterrenstelsels

Nadere informatie

Newtoniaanse kosmologie 4

Newtoniaanse kosmologie 4 Newtoniaanse kosmologie 4 4.2 De leeftijd van het heelal Liddle Ch. 8 4.1 De kosmologische constante Liddle Ch. 7 4.3 De dichtheid en donkere materie Liddle Ch. 9 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis

Nadere informatie

Samenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde

Samenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde Samenvatting door D. 1387 woorden 28 november 2016 0 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Kosmografie Onderzoeken van heelal basis wetenschap = fysica Hoofdstuk 1: Structuur van het heelal 1.1 Samenstelling

Nadere informatie

Werkbladen in NEMO. Leven in het heelal. Naam. School. Onderbouw havo-vwo. Klas

Werkbladen in NEMO. Leven in het heelal. Naam. School. Onderbouw havo-vwo. Klas Werkbladen in NEMO Leven in het heelal Naam Onderbouw havo-vwo School Klas Leven in het heelal Heb je weleens naar de hemel gekeken en je afgevraagd hoe groot het heelal is? Of er ergens anders ook leven

Nadere informatie

Probing Exoplanetary Materials Using Sublimating Dust R. van Lieshout

Probing Exoplanetary Materials Using Sublimating Dust R. van Lieshout Probing Exoplanetary Materials Using Sublimating Dust R. van Lieshout In de afgelopen paar decenia is het duidelijk geworden dat de Zon niet de enige ster is die wordt vergezeld door planeten. Extrasolaire

Nadere informatie

De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer

De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer 13 Jan 2011, Andijk slides bekijken: www.nikhef.nl/~t61/outreach.shtml verdere vragen: aart.heijboer@nikhef.nl Het grootste foto toestel ter wereld Magneten

Nadere informatie

Ruud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden

Ruud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden Ruud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden 19 februari 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s)

Nadere informatie

Donkere Materie Een groot mysterie

Donkere Materie Een groot mysterie Donkere Materie Een groot mysterie Donkere Materie Al in 1933 toonde studie Fritz Zwicky dat 10-100 keer meer massa benodigd was om in clusters sterrenstelsels bijeen te houden. Mogelijkheid dat dit ontbrekende

Nadere informatie

Sterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven

Sterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven : een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/30086 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Daalen, Marcel Pieter van Title: Galaxy formation and the structure of the Universe

Nadere informatie

Astrobiologie: Eigenschappen van Exoplaneten en hun Gast Sterren

Astrobiologie: Eigenschappen van Exoplaneten en hun Gast Sterren Astrobiologie: Eigenschappen van Exoplaneten en hun Gast Sterren Prof. Marco Spaans Kapteyn Instituut, RUG Email: spaans@astro.rug.nl Overzicht College Inhoud 1 Overzicht + Wat is Astrobiologie? Inleiding,

Nadere informatie

Nederlandstalige samenvatting

Nederlandstalige samenvatting 6 Nederlandstalige samenvatting Wanneer we naar de nachtelijke sterrenhemel kijken is deze bezaaid met sterren. Kijken we nog beter dan zien we structuur aan de hemel: een band met meer sterren dan de

Nadere informatie

Samenvatting. Sterrenstelsels

Samenvatting. Sterrenstelsels Samenvatting Sterrenstelsels De Melkweg, waarin de Zon één van de circa 100 miljard sterren is, is slechts één van de vele sterrenstelsels in het Heelal. Sterrenstelsels, ook wel de bouwstenen van het

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33272 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Meshkat, Tiffany Title: Extrasolar planet detection through spatially resolved

Nadere informatie

Test je kennis! De heelalquiz

Test je kennis! De heelalquiz Test je kennis! heelalquiz Introductie les 3 Planeten, sterren, manen, de oerknal. Het zijn termen die leerlingen vast wel eens voorbij hebben horen komen. Maar wat weten de leerlingen eigenlijk al van

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/43439 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Drozdovskaya, Maria Title: Inextricable ties between chemical complexity and dynamics

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Chapter 1 Nederlandse samenvatting 1. Elementen van de sterrenkunde Het heelal is bezaaid met miljarden sterrenstelsels die als eilanden van vele soorten en maten in een donkere oceaan van onvoorstelbare

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting I N de afgelopen 15 jaar zijn door astronomen veel planeten ontdekt rond sterren. Het aantal groeit nog steeds, tot inmiddels circa 300 planeten. Dit zijn meestal grote planeten,

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Introductie: stervorming De zon is slechts één onbeduidend exemplaar van de circa 200 miljard sterren die onze Melkweg rijk is en de Aarde is één van de acht planeten die hun baantjes rond de zon draaien.

Nadere informatie

HOVO cursus Kosmologie

HOVO cursus Kosmologie HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding

Nadere informatie

slides2.pdf 2 nov 2001 1

slides2.pdf 2 nov 2001 1 Opbouw Inleiding Algemeen 2 Wetenschap Informatica Studeren Wetenschap en Techniek Informatica als wetenschap Informatica studie Wetenschappelijke aanpak Organisatie Universiteit Instituut Piet van Oostrum

Nadere informatie

Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk

Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk Werkstuk door Denise 1472 woorden 24 maart 2019 0 keer beoordeeld Vak Nederlands Het zonnestelsel Inhoudsopgave Inleiding Onderzoeksvraag Het ontstaan Planeten De

Nadere informatie

Uitdijing van het heelal

Uitdijing van het heelal Uitdijing van het heelal Zijn we centrum van de expansie? Nee Alles beweegt weg van al de rest: Alle afstanden worden groter met zelfde factor a(t) a 4 2 4a 2a H Uitdijing van het heelal (da/dt) 2 0 a(t)

Nadere informatie

Contents. Nederlandse samenvatting 1. Bibliography 6

Contents. Nederlandse samenvatting 1. Bibliography 6 Contents Nederlandse samenvatting 1 Bibliography 6 1 De terugkoppeling van protosterren op hun omgeving. Een onderzoek naar heet moleculair gas met Herschel Stervorming Het ontstaan van ons eigen zonnestelsel

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen

Inleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen Inleiding Astrofysica College 8 9 november 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen De chemische verrijking van het heelal o In het begin bestaat het heelal alleen uit waterstof, helium, en een beetje lithium o

Nadere informatie

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP

Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Hoorcollege: Woensdag 10:45-12:30 in HG00.308 Data: 13 april t/m 15 juni; niet op 27 april & 4 mei Werkcollege: Vrijdag, 15:45-17:30, in HG 03.053 Data: t/m 17 juni; niet

Nadere informatie

Correlatie: Kerndoelen W T - Curriculum Noord-Amerika - Mad Science Nederland. Amerikaans Curriculum. Wetenschappelijk onderzoek doen

Correlatie: Kerndoelen W T - Curriculum Noord-Amerika - Mad Science Nederland. Amerikaans Curriculum. Wetenschappelijk onderzoek doen GROEP 1 + 2 onderzoek is een set van samenhangende processen gebruikt om vragen te stellen over de natuurlijke wereld en het onderzoeken naar verschijnselen. alle lessen aan techniek werken Sommige zaken

Nadere informatie

Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 4 december 2014

Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 4 december 2014 Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 4 december 2014 jo@nikhef.nl Kosmologie Algemene relativiteitstheorie Kosmologie en Big Bang Roodverschuiving Thermodynamica Fase-overgangen

Nadere informatie

De Pluraliteit der Werelden. Ons en andere planetenstelsels. Leuven,, 20 november 2006. Instituut voor Sterrenkunde

De Pluraliteit der Werelden. Ons en andere planetenstelsels. Leuven,, 20 november 2006. Instituut voor Sterrenkunde 1 De Pluraliteit der Werelden Ons en andere planetenstelsels Lessen voor de 21ste Eeuw Leuven,, 20 november 2006 2 Overzicht Het heelal in een notedop De universaliteit van de natuurwetten De verkenning

Nadere informatie

De evolutie van het heelal

De evolutie van het heelal De evolutie van het heelal Hoe waar te nemen? FERMI (gamma array space telescope) op zoek naar de specifieke gamma straling van botsende WIMP s: Nog niets waargenomen. Met ondergrondse detectoren in de

Nadere informatie

OP ZOEK NAAR AARDE 2.0 & BUITENAARDS LEVEN

OP ZOEK NAAR AARDE 2.0 & BUITENAARDS LEVEN OP ZOEK NAAR AARDE 2.0 & BUITENAARDS LEVEN Prof. Dr. Conny Aerts, KU Leuven (B) & Universiteit Nijmegen (NL) Kinderlezing @ Technopolis,11 januari 2015 S TERREN STRALEN PLANETEN STRALEN NIET ZELF MAAR

Nadere informatie

Probus Aalsmeer 20 mei Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Probus Aalsmeer 20 mei Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Probus Aalsmeer 20 mei 2015 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks wat leert het allerkleinste ons over het allergrootste

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Spiraalstelsels Het heelal wordt bevolkt door sterrenstelsels die elk uit miljarden sterren bestaan. Er zijn verschillende soorten sterrenstelsels. In het huidige heelal zien we

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18643 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Voort, Frederieke van de Title: The growth of galaxies and their gaseous haloes

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Warm gas in protoplanetary disks van der Plas, G. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Warm gas in protoplanetary disks van der Plas, G. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) Warm gas in protoplanetary disks van der Plas, G. Link to publication Citation for published version (APA): van der Plas, G. (2010). Warm gas in protoplanetary disks

Nadere informatie

Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology

Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1011 1.0 Het doel van dit college: Ontstaan en ontwikkeling van het

Nadere informatie

Probus 23 apr Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Probus 23 apr Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Probus 23 apr 2015 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks wat leert het allerkleinste ons over het allergrootste Alles

Nadere informatie

Waar komt het allemaal vandaan?

Waar komt het allemaal vandaan? Erik Verlinde Opening Academisch Jaar 2011 2012 Waar komt het allemaal vandaan? Dames en heren, Na deze leuke bijdrage van José van Dijck aan mij de beurt om u iets te vertellen passend bij het thema de

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33101 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Kazandjian, Mher V. Title: Diagnostics for mechanical heating in star-forming galaxies

Nadere informatie

Wim Lintsen. Cursus De grote vragen van de Kosmos. Deel 2 De methode van de wetenschap

Wim Lintsen. Cursus De grote vragen van de Kosmos. Deel 2 De methode van de wetenschap Wim Lintsen Cursus De grote vragen van de Kosmos Deel 2 De methode van de wetenschap INDELING CURSUS 1.De inventaris van het heelal 2.De methode van de wetenschap 3.Het nieuwe paradigma van de kosmologie

Nadere informatie

Werkstuk Natuurkunde Negen planeten

Werkstuk Natuurkunde Negen planeten Werkstuk Natuurkunde Negen planeten Werkstuk door een scholier 1608 woorden 3 januari 2005 5,7 93 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Planeten Ontstaan van het zonnestelsel Vlak na een explosie, de Big Bang

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Arrigoni, M. (2010). Galactic chemical evolution in hierarchical formation models. Groningen: s.n.

Citation for published version (APA): Arrigoni, M. (2010). Galactic chemical evolution in hierarchical formation models. Groningen: s.n. University of Groningen Galactic chemical evolution in hierarchical formation models Arrigoni, Matias IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to

Nadere informatie

Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology

Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1112 Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling

Nadere informatie

Sterrenstelsels en kosmologie

Sterrenstelsels en kosmologie Sterrenstelsels en kosmologie Inhoudsopgave Ons eigen melkwegstelsel De Lokale Groep Sterrenstelsels Structuur in het heelal Pauze De geschiedenis van het heelal Standaard big bang theorie De toekomst

Nadere informatie

The Entangled Universe B. Mosk

The Entangled Universe B. Mosk The Entangled Universe B. Mosk THE ENTANGLED UNIVERSE Context In het begin van de 20 ste eeuw veranderden twee fundamenteel nieuwe concepten in de natuurkunde ons begrip van het universum. De eerste revolutie

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting De titel van dit proefschrift is Growing up in the city: a study of galaxy cluster progenitors at z > 2. Dit kan in het Nederlands ongeveer vertaald worden als Opgroeien in de

Nadere informatie

Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 7. 7 Het viriaal theorema en de Jeans Massa: Stervorming. 7.1 Het viriaal theorema

Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 7. 7 Het viriaal theorema en de Jeans Massa: Stervorming. 7.1 Het viriaal theorema Opgave Zonnestelsel 005/006: 7 7 Het viriaal theorema en de Jeans Massa: Stervorming 7. Het viriaal theorema Het viriaal theorema is van groot belang binnen de sterrenkunde: bij stervorming, planeetvorming

Nadere informatie

Het Quantum Universum. Cygnus Gymnasium

Het Quantum Universum. Cygnus Gymnasium Het Quantum Universum Cygnus Gymnasium 2014-2015 Wat gaan we doen? Fundamentele natuurkunde op de allerkleinste en de allergrootste schaal. Groepsproject als eindopdracht: 1) Bedenk een fundamentele wetenschappelijk

Nadere informatie

Bart Buelens, 22 november Emergente Gravitatie volgens Erik Verlinde

Bart Buelens, 22 november Emergente Gravitatie volgens Erik Verlinde Bart Buelens, 22 november 2018 Emergente Gravitatie volgens Erik Verlinde By Stefania.deluca - Own work, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=34962949 Oort, Zwicky e.a. jaren

Nadere informatie

Complexe Processen in Eenvoudige Ijzen

Complexe Processen in Eenvoudige Ijzen 1 Complexe Processen in Eenvoudige Ijzen De eerste chemie Veertien miljard jaar geleden ontstaat uit de Big Bang een heet en stralingsgedomineerd universum waarin zelfs atomen niet kunnen overleven. Het

Nadere informatie

3,9. Samenvatting door een scholier 738 woorden 25 juni keer beoordeeld

3,9. Samenvatting door een scholier 738 woorden 25 juni keer beoordeeld Samenvatting door een scholier 738 woorden 25 juni 2004 3,9 14 keer beoordeeld Vak ANW 4.1.1 Wegwijs in tijd en ruimte -Vraagstuk: vorm van de aarde. Waarnemen aan de hand v/d schaduw -De zon -> komt op

Nadere informatie

Honderd jaar algemene relativiteitstheorie

Honderd jaar algemene relativiteitstheorie Honderd jaar algemene relativiteitstheorie Chris Van Den Broeck Nikhef open dag, 04/10/2015 Proloog: speciale relativiteitstheorie 1887: Een experiment van Michelson en Morley toont aan dat snelheid van

Nadere informatie

Het samenspel tussen stof, gas, ijs, en protosterren Nederlands samenvatting

Het samenspel tussen stof, gas, ijs, en protosterren Nederlands samenvatting Het samenspel tussen stof, gas, ijs, en protosterren Nederlands samenvatting ABSTRACT. Onderzoek in de laatste decennia heeft uitgewezen dat de oorsprong en evolutie van het leven op aarde geworteld is

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Het vraagstuk van onze oorspong fascineert mensen van jong tot oud. Binnen dit vraagstuk specialiseert de extragalactische sterrenkunde zich op het ontstaan van sterrenstelsels

Nadere informatie

Nieuwe Meer 26 okt Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Nieuwe Meer 26 okt Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Nieuwe Meer 26 okt 2014 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks!! De oerknal! Higgs en anti-materie! De oerknal Wat is

Nadere informatie

Wetenschaps- filosofie. Wolter Kaper AMSTEL-instituut

Wetenschaps- filosofie. Wolter Kaper AMSTEL-instituut Wetenschaps- filosofie Wolter Kaper AMSTEL-instituut Wetenschap en methode Vandaag: Wetenschapsfilosofie Wat is wetenschap? Hoe wordt vooruitgang geboekt? Zoeken naar waarheid? Bestaat er een tijdloze

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/19107 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Velander, Malin Barbro Margareta Title: Studying dark matter haloes with weak

Nadere informatie

ERGENS in een hoekje van ons adembenemend grote en uitdijende heelal bevindt

ERGENS in een hoekje van ons adembenemend grote en uitdijende heelal bevindt Nederlandse samenvatting ERGENS in een hoekje van ons adembenemend grote en uitdijende heelal bevindt zich een kleine blauwe planeet, onder haar inwoners ook wel bekend als Aarde. De Aarde draait om de

Nadere informatie

Higgs-deeltje. Peter Renaud Heideheeren. Inhoud

Higgs-deeltje. Peter Renaud Heideheeren. Inhoud Higgs-deeltje Peter Renaud Heideheeren Inhoud 1. Onze fysische werkelijkheid 2. Newton Einstein - Bohr 3. Kwantumveldentheorie 4. Higgs-deeltjes en Higgs-veld 3 oktober 2012 Heideheeren 2 1 Plato De dingen

Nadere informatie

The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg

The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg In dit proefschrift, getiteld De eigenschappen en impacts van sterren die gestript zijn in dubbelstersystemen, addresseren wij de

Nadere informatie

Astrobiologie: Detecteren van Exoplaneten

Astrobiologie: Detecteren van Exoplaneten Astrobiologie: Detecteren van Exoplaneten Prof. Marco Spaans Kapteyn Instituut, RUG Email: spaans@astro.rug.nl Overzicht College Inhoud 1 Overzicht + Wat is Astrobiologie? Inleiding, wetenschappelijke

Nadere informatie

De Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm

De Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm 75 50 25 0-25 0 25 50 75 100 125-25 -50-75 2003 Inleiding Astrofysica De Melkweg: visueel De Melkweg: nabij-infrarood Paul van der Werf Sterrewacht Leiden sterren, nevels en stof nabij-infrarood licht

Nadere informatie

Overzicht (voorlopig) Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015

Overzicht (voorlopig) Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015 Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015 vroedvrouwen in Nijmegen zwaartekracht vs. druk het viriaal theorema energie-transport kernfusie Overzicht (voorlopig) 4 mrt: Kijken naar de hemel 11 mrt:

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/24302 holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/24302 holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/24302 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Verdolini, Silvia Title: Modeling interstellar bubbles : near and far Issue Date:

Nadere informatie

Sterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal

Sterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal Sterrenstof OnzeWereld, Ons Heelal Mesopotamie: bestudering van de bewegingen aan het firmament vooral voor astrologie. Veel van de kennis, ook over bedekkingen (waaronder maans- en zonsverduisteringen)

Nadere informatie

Astrobiologie: Aardachtige planeten: vorming, atmosfeer & biosignalen

Astrobiologie: Aardachtige planeten: vorming, atmosfeer & biosignalen Astrobiologie: Aardachtige planeten: vorming, atmosfeer & biosignalen Prof. Marco Spaans Kapteyn Instituut, RUG Email: spaans@astro.rug.nl Overzicht College Inhoud 1 Overzicht + Wat is Astrobiologie? Inleiding,

Nadere informatie

Baanbrekende theorie: donkere materie is een volstrekte illusie Wetenschap de Volkskrant

Baanbrekende theorie: donkere materie is een volstrekte illusie Wetenschap de Volkskrant http://www.volkskrant.nl/wetenschap/baanbrekende-theorie-donkere-materie-is-een-volstrekte-illusie~a4410710/ 1/6 uwnaam@email.nl Het online op het webplatform Arxiv gepubliceerde artikel van ruim 40 pagina's

Nadere informatie

Het mysterie van donkere energie

Het mysterie van donkere energie Het mysterie van donkere energie Het mysterie van donkere energie Donkere Energie In 1998 bleken supernova s type 1A zwakker dan verwacht Door meerdere teams gemeten Dit betekent dat de uitdijingsnelheid

Nadere informatie

astrologie, wetenschap en onderzoek

astrologie, wetenschap en onderzoek astrologie, wetenschap en onderzoek Hans van Oosterhout 1-14 Nederlandse Vereniging, opgericht in 1971 Astrologen, wetenschappers en andere geïnteresseerden. NVWOA-leden zijn niet per definitie astrologen.

Nadere informatie

Waarvan is het heelal gemaakt? Hoe is het allemaal begonnen?

Waarvan is het heelal gemaakt? Hoe is het allemaal begonnen? Waarvan is het heelal gemaakt? Hoe is het allemaal begonnen? We leven op aarde, een kleine blauwgroene planeet, de derde van de zon en één van de naar schatting 400 miljard sterren van de Melkweg, één

Nadere informatie

Het simuleren van de Chemische Verrijking van het Intergalactisch Medium

Het simuleren van de Chemische Verrijking van het Intergalactisch Medium Het simuleren van de Chemische Verrijking van het Intergalactisch Medium O NZE planeet draait om een enkele ster, de Zon, een van vele in ons Melkwegstelsel, die zelf een van de miljarden sterrenstelsels

Nadere informatie

Parallelle universums

Parallelle universums Parallelle universums Johan Smits 15 oktober 2007 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Blz. 2 Inleiding Blz. 3 Niveau 1 Blz. 5 Niveau 2 Blz. 7 Niveau 3 Blz. 9 Niveau 4 Blz. 11 Discussie & Conclusie Blz. 13 Bronnen

Nadere informatie

Wat is er 13,7 miljard jaar geleden uit elkaar geknald?

Wat is er 13,7 miljard jaar geleden uit elkaar geknald? VAN LEGE RUIMTE TOT OERKNAL Wat is er 13,7 miljard jaar geleden uit elkaar geknald? Waar kwam dat vandaan??? Evolutie model Standaard model 1 VAN LEGE RUIMTE TOT OERKNAL Inleiding Wat mankeert er aan het

Nadere informatie

Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond.

Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 Kosmologie Overzicht uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond Boek: n.v.t. Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het

Nadere informatie