ZUIDPOOL. Of ANTARCTICA. Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

Transcriptie

1 ZUIDPOOL Of ANTARCTICA Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

2 COLOFON Tekst: Luit van der Glas Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Flickr. Afbeelding voorzijde: rotsspringer (rockhopper) De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via cmo@fm.ru.nl. Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus HK Nijmegen tel cmo@fm.ru.nl De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN. Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2009 II

3 INHOUD Deel 1 De Zuidpool: een bijzondere plek pag. 1 Helemaal onderaan de aardbol pag. 2 De Zuidpool; wat is dat eigenlijk? pag. 3 De grootste ijsmassa ter wereld pag. 4 Het koudste klimaat ter wereld pag. 5 De poolnachten pag. 6 De magnetische zuidpool en het zuiderlicht pag. 7 Deel 2 Dierenleven op en rond de Zuidpool pag. 8 Voedselketen, diersoorten pag. 9 Keizers en keizerinnen op de Zuidpool april en mei pag. 10 Keizers en keizerinnen op de Zuidpool juni t/m augustus pag. 11 Natuurlijke vijanden van de keizerspinguïn pag. 12 Alle pinguïnsoorten op een rijtje pag. 13 Afstandskampioenen: de albatros en de noordse stern pag. 14 Zuiderbreedte pag. 15 Deel 3 De mens en de Zuidpool pag. 16 Ontdekkingsreizigers, walvisvaart en visserij pag. 17 Toeristen pag. 18 Avonturiers pag. 19 Het verdrag van Antarctica pag. 20 Wetenschappers op de Zuidpool: onderzoek(stations) pag. 21 Wetenschappers op de Zuidpool: weer en klimaat pag. 22 Wetenschappers op de Zuidpool: geschiedenis in het ijs pag. 23 Is er toekomst voor de Zuidpool? pag. 24 Aantekeningen pag. 25 Meer op internet pag. 27 III

4 IV

5 DE ZUIDPOOL: EEN BIJZONDERE PLEK Geloof het of niet: na het lezen van dit boekje zou je alleen met deze afbeelding hierboven je spreekbeurt over de Zuidpool kunnen houden. De belangrijkste zaken staan er namelijk op: 1) Je ziet hier de rand van de grootste ijsmassa ter wereld. 2) Je ziet belangrijke natuurlijke bewoners van het zuidpoolgebied; pinguïns. 3) Je ziet een schip: mensen hebben ook interesse om naar de Zuidpool toe te gaan. Zo hebben we dit boekje ook ingedeeld. Het eerste hoofdstuk gaat over zaken die van de Zuidpool een bijzondere plek maken. Het tweede hoofdstuk gaat over het dierenleven op en rond de Zuidpool. Met name de keizerspinguïn en zijn natuurlijke vijanden krijgen veel aandacht. Het derde hoofdstuk gaat over de mens en de Zuidpool. Dan nog een tip en een weetje. De tip: als jij je spreekbeurt gaat houden dan zou je de afbeelding hierboven kunnen uitdelen aan je klasgenoten. Vertel vooraf niet precies waar jij je spreekbeurt over houdt maar zeg wel dat het onderwerp alles te maken heeft met de afbeelding. Je kunt dan vragen of iemand een idee heeft waar jouw spreekbeurt over gaat. Het weetje ; pinguïns komen alleen voor ten zuiden van de evenaar; dus zie je ijs en pinguïns, dan weet je altijd zeker dat je in het zuidpoolgebied zit. 1

6 Helemaal onderaan de aardbol De Zuidpool (of Antarctica) ligt aan de onderkant van de aarde. Het is echt handig als je er eerst ook even een aardbol bij pakt. Of doe het met Google Earth. Draai de wereldbol zo dat je Nederland recht voor je hebt. Kantel dan de onderkant naar je toe en zie: het ziet er dan ongeveer zo uit als op de afbeeldingen links hiernaast. De kleine afbeelding met de witte vlek, een satellietfoto, maakt meteen duidelijk dat de Zuidpool bijna helemaal met ijs en sneeuw is bedekt. Op de andere afbeelding links zie je welke werelddelen het dichtst bij de Zuidpool liggen. Linksboven zie je het puntje van Zuid-Amerika: Kaap Hoorn. Dit is de kortste weg per schip of vliegtuig naar het westelijk gedeelte van de Zuidpool (ongeveer 800 kilometer). Australië en Nieuw-Zeeland liggen het dichtst bij het oostelijke gedeelte van de Zuidpool (ongeveer 1500 kilometer). Ook zie je nog het puntje van Zuid- Afrika: Kaap de Goede Hoop; dat ligt toch alweer een aantal duizenden kilometers van de Zuidpool vandaan. De zee direct om de Zuidpool heen noemen we de Zuidelijke Oceaan. Tot slot zie je diverse eilandengroepen rondom het werelddeel liggen. Dit noemen we subantarctische eilanden. Dat betekent zoiets als in de buurt van Antarctica. 2

7 Wat is dat eigenlijk; de Zuidpool? 1) Als we het over de Zuidpool hebben wordt hiermee niet altijd precies hetzelfde bedoeld. Officieel is de Zuidpool het vasteland en het water dat binnen de zuidelijke poolcirkel ligt. (zie op de Duitstalige kaart hieronder de gestippelde cirkellijn südlicher polarkreis ). Zie dat er kleine stukjes vasteland net buiten vallen. 2) Daarnaast zie je nogal eens dat met de Zuidpool het hele gebied met alle eilanden eromheen bedoeld wordt. Soms wordt de drijfijsgrens dan als maatstaf genomen: hieronder zie je een stuk van die drijfijsgrens lopen: het is de buitenste witte stippellijn. In je atlas kun je hem helemaal opzoeken als je nieuwsgierig bent. Weer anderen nemen de 60e breedtegraad als buitengrens van het gebied. 3) Anderen bedoelen met de Zuidpool het punt precies onderaan de aardbol: zie de afbeelding links waarop je een rode punt ziet met south pole en op de kaart hieronder te zien als Geographischer Südpol. Dit noemen wij de geografische zuidpool. In de meeste landen wordt het begrip Antarctica gebruikt. In dit boekje spreken we doorgaans over de Zuidpool. Meestal bedoelen we daarmee het vasteland zoals je hieronder ziet. Maar als we het over het grotere gebied hebben, dan vertellen we dat er vooraf bij. * Tot slot voor de experts onder ons: er is ook nog een magnetische zuidpool. Dat punt zie je in de zee rechtsonder op zo n 2500 kilometer van de geografische zuidpool liggen (zie magnetischer Südpol ). Zie meer op pagina 7. 3

8 Hierboven zie je een vliegtuig dat over het Transantarctisch gebergte heen vliegt. Dit gebergte verdeeld het continent in West- en Oost-Antarctica. Continent met de grootste ijsmassa op aarde De Zuidpool is kort gezegd een grote landmassa (net zo groot als Australië) die het hele jaar door voor 98% bedekt is met ijs. Dit Zuidpoolijs is landijs. De ijsmassa op de Zuidpool is gemiddeld meer dan 2 kilometer dik. Gemiddeld wil hier zeggen dat de ijslaag op sommige plekken enkele honderden meters dik is maar op andere plekken wel 4 kilometer dik. Het is verreweg de grootste ijsmassa op aarde. Op de kleine afbeelding hieronder zie je een lijn van A naar B. De afstand van Westnaar Oost-Antarctica is maar liefst 5000 kilometer. Die afstand zie je terug op de liggende, horizontale lijn op de grotere afbeelding. De rechtopstaande lijn links (zie 1, 0, 1, 2, 3,4) geeft de hoogte in kilometers weer. 0 is de zeespiegel. Het grijze gedeelte is de landmassa. Het witte gedeelte is de ijsmassa. Zo zie je dat de ijsmassa op sommige plekken wel 3 kilometer dik is. Wat je ook kunt zien is dat er stukken land zijn die bijna 2 kilometer onder de zeespiegel liggen! 4

9 Het koudste klimaat op aarde Op de Zuidpool heerst net als op de Noordpool een poolklimaat. Het warmst wordt het op het westelijke schiereiland. Daar komt de temperatuur s zomers af en toe boven het vriespunt. Het koudst is het op het hooggelegen oostelijke vasteland. Daar wordt het s winters vaak 70 of zelfs 80 graden Celsius. Het klimaat is ook uiterst droog omdat koude lucht weinig waterdamp kan bevatten. Wat er jaarlijks aan neerslag valt, meestal in de vorm van sneeuw, is te vergelijken met hoeveelheden neerslag die in woestijnen naar beneden komt. Rondom de geografische Zuidpool valt jaarlijks slechts zo n 50 mm neerslag, daarbuiten gemiddeld 200 mm. In Nederland valt per jaar gemiddeld zo n 800 mm neerslag. De wind: rondom de Zuidpool (op zo n 3 kilometer hoogte) ligt het hele jaar door een hogedrukgebied. Deze lucht zoekt zich een weg naar lagergelegen gebieden en naar de kust. Daar ontstaan dan regelmatig sneeuwstormen. De kou en de droogte zorgen ervoor dat er geen bomen en zelfs geen planten groeien op de Zuidpool. (Behalve korstmossen op plekken waar geen ijs ligt.) Er is een aantal redenen aan te geven waarom het zo koud is op de Zuidpool. 1) Het zonlicht wordt door de witte kleur van ijs en sneeuw direct teruggekaatst. Zodoende wordt er veel minder warmte opgenomen. 2) De zon staat nooit hoog aan de hemel in de poolgebieden; ook niet in de midzomernachtperioden. 3) De aarde staat in een gekantelde positie ten opzichte van de zon. Hierdoor kan gedurende een aantal maanden de zon de poolgebieden niet beschijnen. 4) Op de Zuidpool is het nog kouder dan op de Noordpool: dit komt vooral door de hoogte. Hoe hoger je komt hoe kouder het immers is. 5

10 De poolnachten Een andere reden waarom we de Zuidpool een bijzondere plek kunnen noemen, is dat er gedurende een halfjaar op de geografische Zuidpool geen zon schijnt (van 21 maart t/m 21 september). Dat noemen we de poolnacht. Hier is een verklaring voor; 1) De aarde is bolvormig en de Zuidpool ligt helemaal aan de onderkant van die bol. 2) De aarde staat gekanteld ten opzichte van de zon. noorden: lente zuiden: herfst noorden: zomer zuiden: winter noorden: winter zuiden: zomer noorden: herfst zuiden: lente Kijk even mee op de afbeelding hierboven. Je ziet hier de aarde om de zon draaien in 4 seizoenen. En je ziet dat de aarde scheef staat ten opzichte van de zon. Kijk nu eens naar de linker aardbol. En kijk eens naar de Z van Zuidpool: de zon kan er niet bij! Het blijft donker op de Zuidpool. In diezelfde periode gaat de zon niet meer onder op de Noordpool! Het blijft er licht. Dit noemen we de midzomernachtperiode. Hierboven zie je een foto genomen op het vasteland van Antarctica tijdens de poolnacht rond het middaguur. In de gebieden die iets verder weg van de geografische polen afliggen is er ook een poolnacht alleen duurt deze korter. In het gebied waar de keizerspinguïn broedt, aan de rand van het Zuidpoolcontinent blijft het ongeveer 4 weken lang helemaal donker. 6

11 De Zuidpool als magnetische pool Wij mensen kunnen het niet zien maar van noord naar zuid loopt een aardmagnetisch veld. Dat verklaart ook de werking van een kompas. Een kompas is een apparaatje dat de horizontale richting van het magnetische veld aangeeft. De kant die naar de magnetische Noordpool wijst heeft meestal een likje rode verf. De magnetische noordpool van de aarde ligt op ongeveer 1000 km van de geografische noordpool. De magnetische zuidpool ligt op ongeveer 2500 km van de geografische Zuidpool. (zie de kaart op pagina 3). Omdat de magnetische polen ver van de geografische polen liggen wijst een kompas bijna nergens precies naar het noorden en het zuiden. Het zuiderlicht Het zuiderlicht of Aurora australis is een lichtverschijnsel aan de (nachtelijke) hemel dat je doorgaans niet al te ver van de geografische zuidpool kunt zien. Het zijn schitterende kleurentaferelen. Ze worden veroorzaakt door zonnedeeltjes die in aanraking komen met het aardmagnetisch veld. Je ziet het zuiderlicht in allerlei gedaantes en kleuren. Het schouwspel speelt zich op enkele honderden kilometers boven het aardoppervlak af. 7

12 DIERENLEVEN IN HET ZUIDPOOLGEBIED Het aanbod van krill In het algemeen geldt: daar waar dieren voorkomen is er voedsel te vinden. En vaak zijn er voortplantingsmogelijkheden. Stel je bij dit hoofdstuk de Zuidpool maar voor als het gebied met de zee en eilanden eromheen tot aan ongeveer de pakijsgrens. Veel vogels maar ook walvissen en robben leven buiten de broedseizoenen nomadisch. Ze zwerven door het hele gebied heen. Een aantal walvissoorten trekt zelfs richting de evenaar om hun jongen ter wereld te brengen. In het voedselaanbod en het voortplantingsgedrag op de Zuidpool spelen zomer- en winterseizoen een belangrijke rol. De koude wateren rondom de Zuidpool zijn enorm voedselrijk. Als het zomer wordt (rond november) en het ijs gaat smelten, vindt er letterlijk een explosie van het aanbod aan krill plaats. Het krioelt ervan. Daarom komen heel veel dieren zoals walvissen, pinguins en robben in de zuidpoolzomer naar de Zuidpool toe. Ze bouwen hier belangrijke vetreserves op waarna ze vaak naar hun voortplantingsgebieden gaan. In maart heeft het pakijs zich op een aantal plekken bijna teruggetrokken tot op het vasteland. In september is het maximaal aangevroren. krill Krill is de verzamelnaam voor kleine, zo n 5 cm grote, garnaal en kreeftachtige diertjes. Er bestaan meer dan 80 soorten Antarctische krill. En deze kleine diertjes spelen een grote rol. Zonder krill zou er nauwelijks dierenleven mogelijk zijn op de Zuidpool. Alle andere dieren leven er namelijk van, direct of indirect. Diersoorten. In het zuidpoolgebied vind je geen landzoogdieren. Wel vind je er: vissen, vogels, robben, en walvissen. Pinguïns vermelden we (als niet vliegende vogels) apart omdat ze overal in het zuidpoolgebied voorkomen en daardoor zo karakteristiek zijn voor het hele gebied. Vissen: van de twintigduizend vissoorten die er rondzwemmen op onze planeet leven er slechts 120 soorten in het zuidpoolgebied. Zij zijn helemaal aangepast aan het leven in het koude water. ijsvis Weddellzeehonden 8

13 Robben: De volgende robbensoorten kun je in het zuidpoolgebied tegenkomen; de antarctische perlsrob, de krabbeneter, de rosszeehond, de weddellzeehond, de zeeolifant en het zeeluipaard. Vogels: In het hele zuidpoolgebied broeden ruim 40 vogelsoorten, bijna allemaal zeevogels: aalscholvers (2 soorten), albatrossen (7 soorten), jagers (3 soorten), sterns (2 soorten), stormvogels (17 soorten),pinguïns (7 soorten) en ijshoenders (2 soorten). Pinguins: van de achttien pinguïnsoorten die er leven op aarde (zuidelijk halfrond) komen er 7 in het zuidpoolgebied voor. Alleen de adeliepinguïn en de keizerspinguïn broeden op het vasteland van de Zuidpool. De ezelspinguïn zie je rechts hiernaast aan de wandel. Daarnaast kun je de macaronipinguïn, de rotsspringer, de kinbandpinguïn en de koningspinguïn tegenkomen. Zie voor de andere afbeeldingen pagina 13 Walvissen: er zijn balein of baardwalvissen en tandwalvissen. Balein of baardwalvissen filteren met dunne platen die in hun bek hangen plankton, krill en andere kleine zeedieren uit het water. De volgende baleinwalvissen kun je in het gebied tegenkomen: de blauwe vinvis (het grootste zoogdier op aarde), de gewone vinvis, de dwergvinvis, de bultrug, de noordse vinvis en de zuidkaper. Tandwalvissen hebben zoals de naam het al zegt tanden. Hun voedsel bestaat doorgaans uit grotere prooien. De orka en de potvis komen in het zuidpoolgebied voor. De potvis eet voornamelijk reuzeninktvis. En de orka jaagt veel op zeehonden maar ook op pinguïns. blauwoogaalscholvers het sneeuwstormvogeltje ezelspinguïns bultrugwalvis 9

14 Keizers van de Zuidpool Als het hier in Nederland zomer is en meestal lekker warm, is het in het zuidpoolgebied hartje winter. Het is daar dan maandenlang helemaal donker. En verschrikkelijk koud. De temperatuur is er dagelijks zo n min 60 graden Celsius. Je zult het bijna niet geloven: er is een dier dat juist dan het zuidpoolijs opzoekt. Dat doen ze waarschijnlijk al duizenden jaren. We hebben het over de keizerspinguïn. Wat daar achter zit, lees je in dit hoofdstuk. In april komen de volwassen en geslachtsrijpe keizerpinguïns het ijs op om zich te verzamelen. Ze hebben zich van december tot maart volgegeten. Tegoedgedaan aan al het krill dat er rondzwemt in de zuidpoolzomer. Na ongeveer een week gaan ze lopen. Het is een voettocht van 100 kilometer. Voor een gemiddeld mens is dat veel maar voor pinguïns is het een reuzenafstand. Stappen is vermoeiender voor pinguïns dan voor mensen. Daarom glijden ze ook veel peddelend op hun buik. Ze zijn op weg naar hun geboorteplek. Eenmaal aangekomen op hun plek gaan ze een partner zoeken. Als zich koppeltjes gevormd hebben gaan ze paren. Tegen de maand mei begint het licht uit de lucht te verdwijnen vanwege de poolnacht. Ook blijft de temperatuur zakken. Bovendien zijn er regelmatig sneeuwstormen. De enige bescherming tegen de kou is de groep zelf. Door dicht tegen elkaar aan te gaan staan wordt de warmte behouden. Om nog iets van vocht binnen te krijgen consumeren ze kleine hoeveelheden stuifsneeuw. En eindelijk, na lang wachten in de extreme kou, zien we dan rond begin juni de eerste vrouwtjes die een ei leggen. Ze houden het warm in een plooi onderaan hun lichaam. De mannetjes hebben ook zo n plooi. Zodra het ei is gelegd heeft het koppel nog maar een doel: het jong in het ei in leven houden. 10

15 De uitgehongerde wijfjes moeten onmiddellijk terug naar zee. Ze verliezen namelijk een derde van hun lichaamsgewicht door de aanmaak van het (grote) ei. Voordat het wijfje naar zee vertrekt moet ze het ei aan het mannetje toevertrouwen. En dat moet meteen goed gaan. Sommige jonge, onervaren koppels gaan overhaast te werk; het ei rolt de verkeerde kant op en bevriest onmiddellijk. Overal liggen verloren eieren. Deze pinguins, mannetjes en vrouwtjes, blijven na het verlies van het ei niet langer; ze lopen terug naar zee en proberen het een jaar later weer opnieuw. Ze leggen dus niet, zoals sommige vogelsoorten doen, nog een tweede of derde maal eieren. De vader zorgt voor het ei. Hij zal het ei 2 maanden lang (juli/augustus) tegen een snijdende kou beschermen. En dat terwijl er regelmatig sneeuwstormen zijn met orkaankracht en de temperatuur inmiddels is gezakt tot min 60 graden. De uitgeputte wijfjes moeten zoals gezegd onmiddellijk vertrekken anders sterven ze van de honger. De terugkeer naar zee is moeilijker omdat door de winter zich nieuw ijs heeft gevormd aan de randen. Ze moeten dus vele kilometers langer lopen. Eenmaal aangekomen bij de eerste gaten in het ijs of bij de zee zelf, duiken de vrouwtjes meteen in het water op zoek naar kreeftjes en vissen. Pinguïns kunnen tot zo n 500 meter diep duiken en een kwartier hun adem inhouden. 11

16 Hierboven zie je nog een geduchte vijand van de pinguïns op de Zuidpool: de reuzenstormvogel: zodra de kuikens op het ijs rondlopen komen ze er aanvliegen om een kuiken te doden. Maar er dreigt ook gevaar: er liggen daar een aantal vijanden op de loer. Met een hap kan een zeeluipaard twee levens vernietigen: dat van de moeder en dat van haar kuiken, dat straks nooit eten genoeg zal krijgen. Tegen de maand augustus weten de wijfjes dat het tijd wordt om terug te keren: voor de derde keer ondernemen ze hun lange tocht. Een zeeluipaard op de loer De gevaarlijkste natuurlijke vijand is de skua. Die zie je hierboven. Het is een jager, een soort roofmeeuw. Skua s broeden vaak in de buurt van pinguïnkolonies. Ze roven pinguïneieren en jagen vooral op kuikens. Ook zijn er nog 2 ijshoenders die op pinguïneieren loeren. (die noemen we ook wel zuidpoolkippen). De mannetjes moeten beschutting zoeken maar ook in beweging blijven, niet alleen om hun eigen lichaamswarmte op peil te houden maar ook dat van hun pasgeboren kuiken. De vader heeft inmiddels al 4 maanden niet gegeten! Als de wijfjes niet snel terugkeren zal hij het kuiken noodgedwongen achterlaten en naar de voedselrijke zee stappen: een andere keus heeft hij niet!. Hij heeft nog wel een melkachtige vloeistof bewaard in zijn keel: hier kan hij het kuiken een paar dagen mee voeden. September: de wijfjes die de tocht terug overleefd hebben zijn inmiddels weer terug. de moeder ziet haar kind voor de eerste keer. De moeder moet het nu snel overnemen! Zij kan dat ook; ze heeft zich volgegeten en heeft onverteerd voedsel genoeg om het kuiken wekenlang van voedsel te voorzien. De vader vertrouwt het kuiken aan de moeder toe en neemt meteen afscheid van het kuiken. Ook hij zal het kuiken over een week of zes weer van voedsel voorzien: hij komt weer terug naar de kolonie. In november lopen ze met z n allen naar de rand van het ijs. In december nemen de jong volwassen dieren afscheid van hun ouders: ze leven dan jarenlang op zee totdat ze geslachtsrijp zijn. 12

17 De zuidpoolpinguïns op een rij. Zoals eerder gezegd komen 7 van de 18 pinguïnsoorten in het zuidpoolgebied voor. De keizerspinguïn (emperor penguin in het Engels) ken je inmiddels. De andere zijn: 1) De koningspinguïn (king penguin), 2) De rotsspringer (the rockhopper), ` 3 3) De kinbandpinguïn (chinstrap penguin), 4) De macaronipinguïn (macaroni penguin), 5) De adéliepinguïn (adélie penguin) 6) De ezelspinguïn. (gentoo penguin). Kijk eventueel eens in een zeevogelgids als je meer over deze pinguïns wilt weten. ` 4 ` 5 `1 ` 2 `6 13

18 Afstandskampioenen (malmokalbatros) Zijn de pinguïns de keizers op het ijs in het zuidpoolgebied, albatrossen zijn dat boven zee. Het zijn enorm goede zweefvliegers die je met hun enorme spanwijdten (tot meer dan 3 meter) over de open zee kunt zien vliegen. Onderzoek met zendertjes heeft aangetoond dat albatrossen in 1 voedselvlucht soms wel kilometer afleggen. Dat betekent dat zij in het broedseizoen alles bij elkaar gigantische afstanden afleggen. Van de 13 soorten albatrossen die er op de wereld voorkomen, leven er 7 in het zuidpoolgebied. Ze hebben hun leefgebieden voornamelijk op de eilanden rondom de Zuidpool. Een andere opmerkelijke vogel is de noordse stern (zie de afbeelding hierboven). Die broedt in het noordpoolgebied en overwintert in het zuidpoolgebied. Dat betekent dat deze vrij kleine vogel elk jaar zo n kilometer aflegt. Van noord naar zuid en weer terug. De meeste kilometers langs kustlijnen, zoals de meeste trekvogels doen. (zie de kaart met de groene pijlen hierboven). 14

19 De noordse stern moet ook door het gebied met de zware westerstormen rondom de Zuidpool. Bij het oversteken van deze zone in november op weg naar Antarctica komen ze soms dan ook helemaal in Australië en Nieuw-Zeeland terecht. Die zone (zie de rode kleur op de afbeelding hiernaast) noemen zeelieden ook wel de roaring forties (Wilde Veertigers) en howling fifties (Brullende Vijftigers). Dit verwijst naar de zuiderbreedte. De zone waar zo n 300 dagen per jaar harde westenstormen waaien ligt ongeveer tussen de 40e en 60e breedtegraad. Doordat de wind nauwelijks land tegenkomt neemt hij in kracht alleen maar toe. Hierboven zie je een Envisat satellietfoto. De kleurenbalk onder geeft de hoogte van de golven aan. Het rood gekleurde gebied (met de hoogste golven) is de zone van de harde westenwinden. Hierboven zie je een schip dat door de zone met westenwinden vaart. In dit geval door de gevreesde Drake s Passage, tussen Vuurland (Zuid-Amerika) en het westelijk schiereiland van Antarctica. Niet zo gek dat de noordse sterns, op trek naar de Zuidpool, wel eens uit de koers waaien. 15

20 DE MENS EN DE ZUIDPOOL De Zuidpool heeft geen inheemse bevolking. Wonen kun je er ook eigenlijk niet. Verblijven wel, voor kortere of langere tijd. In de zomer verblijven er ongeveer mensen. In de winter maar Dit zijn bijna allemaal wetenschappers die onderzoek doen. Het is er te koud en onherbergzaam om er dorpen en steden te bouwen. Er is geen landbouw, geen industrie, geen mijnbouw. Er zijn geen spoorlijnen, wegen en havens. Schepen gaan meestal voor de kust voor anker en ladingen worden met kleine boten van en naar het schip vervoerd. Wel zijn er enkele vliegvelden en velden waar helikopters kunnen landen. Die liggen vlakbij nederzettingen waar mensen wonen en werken. Toch hebben ook andere mensen dan wetenschappers interesse (gehad) in de Zuidpool. In dit deel aandacht voor de mensen die als ontdekkingsreiziger, walvisvaarder, toerist en bestuurder interesse in de Zuidpool hadden en hebben. Tot slot natuurlijk ook aandacht voor de wetenschappers! Hier links op de afbeelding zie je een monument dat in Nieuw -Zeeland te Wellington te vinden is; de punt wijst precies naar de geografische Zuidpool. Het is vanaf hier ongeveer 3 uur vliegen naar de Zuidpool; net zo ver als van Schiphol naar Athene. Ontdekkingsreizigers De vroegst bekende kaart van het zuidpoolgebied is een kaart gemaakt in 1513 door Piri Reis, een beroemd admiraal van de Turkse vloot. De kaart geeft precies de kustlijn van Noord-Antarctica weer en niemand snapt hoe dat kan: die kustlijn ligt altijd onder ijs. Het is nog steeds een raadsel hoe iemand in die tijd de kennis had om een dergelijke kaart te maken. In 1773 verkent James Cook de zee rond Kaap Hoorn vaart daarbij ook rond Antarctica. Daarna sturen diverse landen expedities naar het gebied om het te verkennen. Eerst denkt men dat Antarctica een eilandengroep is, maar in 1838 wordt ook het oostelijke vasteland ontdekt. Pas als wetenschappers in 1895 in Londen het Internationale Geografische Congres houden en daarbij oproepen tot een grondige verkenning van Antarctica komt die weer op gang. Twee jaar later vaart het Belgische schip de Belgica onder leiding van Adrien Gerlache naar het gebied tussen Vuurland en de Zuid- Shetland-eilanden en probeert daarna verder Antarctica binnen te dringen. Omdat hun schip door ijs ingesloten raakt, kunnen ze pas na de winter van 1898 weer naar België terugkeren. Hiermee wordt de expeditie de eerste die in Antarctica de winter doorbrengt. Tijdens de tocht naar de Zuid-Shetland-eilanden meten leden van de expeditie de diepte van de zee. Ze vinden dan een diep stuk zee dat Antarctica en Zuid-Amerika van elkaar scheidt en stellen daarmee vast dat Antarctica een zelfstandig werelddeel is. 16

21 Daarna proberen ontdekkingsreizigers steeds verder in het gebied door te dringen. In 1911 bereikt de eerste expeditie de geografische Zuidpool onder leiding van de Noor Roald Amundsen. Hij is daarmee een expeditie onder leiding van Robert Scott 23 dagen voor. De expeditie van Amundsen bereikte op 14 december 1911 de Zuidpool, die van Scott op 17 januari Op de grote afbeelding hieronder zie je een overzicht met alle belangrijke ontdekkingsreizen en de afgelegde routes; je kunt zien dat de meeste expedities vanaf Nieuw-Zeeland zijn gemaakt. Op de kleine foto s zie je Scott en zijn expeditieleden in 1912; ze zijn allen omgekomen bij deze expeditie. Rechtsonder in de hoek zie je een afbeelding van de Belgica, vast in het ijs. Walvisvaart en visserij Tot aan 1850 werd er met zeilschepen op walvissen gejaagd. De Vinvissen en Potvissen zijn de zeilschepen nog te snel af. Rond 1850 doen de stoomschepen hun intrede. Die kunnen sneller varen en hun snelheid langer vasthouden. Daardoor worden er met name in het Zuidpoolgebied miljoenen walvissen gedood. Als blijkt dat uiteindelijk alle walvissen bedreigd worden, wordt door de Internationale Walvis Commissie in 1986 een wereldwijd verbod op de commerciële walvisvaart afgekondigd. Vooral landen als Noorwegen en Japan willen echter weer beginnen met de commerciële jacht op walvissen. Vaak doen ze dat al, zogenaamd onder het mom van wetenschappelijk onderzoek. Diezelfde landen vissen tegenwoordig bijvoorbeeld ook veel op krill. Ze vangen veel meer dan ze mogen vangen en dat is een grote zorg voor het milieu: de voedselketen wordt hierdoor namelijk verstoord. Op de afbeelding hiernaast zie je een bultrugwalvis. 17

22 Toerisme Naast wetenschappers komen er ( s zomers) ook toeristen naar de Zuidpool. In 1991 richtten enkele reisbureaus de Internationale Vereniging van Touroperators voor Reizen naar de Zuidpool op. Deze vereniging wil ervoor zorgen dat toeristen veilig naar Antarctica kunnen gaan maar ook zonder dat het milieu er schade van lijdt. Toeristen moeten zich in Antarctica aan dezelfde regels houden als wetenschappers. Ook schepen die rond Antarctica varen moeten zich aan bepaalde regels houden. Zo is het verboden om plastic afval overboord te gooien. Het project van de vereniging van reisbureaus is een groot succes. Ieder jaar stijgt het aantal toeristen. De meeste toeristen komen er met cruiseschepen aan. Rond de eeuwwisseling zijn het er per jaar. In 2008 zijn het er inmiddels Ze varen rond het vasteland en de ijsvelden en gaan af en toe aan land om een kolonie pinguïns of zeehonden van dichtbij te bekijken. Maar ook om bijvoorbeeld verlaten expeditiekampen te bezoeken. Cruiseschepen doen ook plaatsen buiten Antarctica aan. Meestal liggen de eilanden rondom de Zuidpool ook op de reisroute. Andere toeristen, ongeveer per jaar, komen er per vliegtuig, al is het dan maar voor enkele uren. In Australië stijgen er s zomers vliegtuigen met toeristen op voor een rondvlucht boven Antarctica. Regeringen van landen rond de Zuidpool zijn niet echt gelukkig met het groeiende toerisme in Antarctica, want als daar een schip of vliegtuig verongelukt is het moeilijk om de slachtoffers te helpen. Toch helpen ze mee aan het toerisme omdat ze daar geld aan willen verdienen. Nog even over de afbeelding op pagina 1: hier zie je een cruiseschip met toeristen die vanuit Nieuw-Zeeland een dertig daagse reis maken naar het oosten van het Zuidpoolvasteland. Een onderdeel van de reis is een bezoek aan het leefgebied van de keizerspinguïn. Alsof het zo lijkt afgesproken staan de pinguïns de toeristen op te wachten. 18

23 Ten slotte zijn er de avonturiers die aan trektochten meedoen. De deelnemers maken tochten in een kajak op zee, beklimmen bergen in het binnenland of gaan onder begeleiding van een gids op ski s naar de geografische Zuidpool. Een van die avonturiers is de Nederlandse Bernice Notenboom (45 jaar) Op 12 januari 2008 bereikt ze als eerste Nederlandse vrouw de geografische Zuidpool op ski s. Op 6 december werden zij en vier expeditiegenoten (twee mannen, twee vrouwen) afgezet op de rand van de Ronne Ice Shelf, waar het vasteland van Antarctica begint. Vanaf daar hebben zij in 38 dagen 923 kilometer geskied. Ze zegt zelf onder meer: Die kou is ondraaglijk. Ik kreeg in de eerste week al bevriezingsverschijnselen op mijn gezicht. Juist die plekken zijn het gevoeligst. Het kleinste zuchtje wind kruipt ernaartoe. Je moet contact met de buitenlucht vermijden, maar dat gaat niet. Je verschuift je skibril een stukje en voor je het weet is een stukje wang bevroren. Sommige momenten zullen me altijd zullen bijblijven. Zoals toen het vliegtuigje dat ons op het einde van de ijsplaat had afgezet, wegvloog. Dat was het moment dat er geen weg meer terug was. Je weet niet hoe het zal zijn, je weet niet of je het gaat halen, en je moet 923 kilometer gaan skiën. Of dat we in heel slecht weer zaten, en letterlijk geen hand voor ogen zagen. Plotseling brak precies waar wij skieden de zon door. Dat was zoiets fantastisch magisch. De woeste en ruige natuur werd in een klap vriendelijk en mooi. Ik heb me denk ik vaak gevoeld als de eerste mensen die voet zetten op de maan of Mars. Wat je hier ziet, vind je nergens. Hier links boven zie je een andere kampeerder die net als Bernice Notenboom zijn/ haar tent heeft opgezet precies bij de (geografische) Zuidpool. Anderen laten zich graag fotograferen bij zo n bijzondere plek. 19