PRAATPAPIER WERK EN RE-INTEGRATIE KANTELEN NAAR KWETSBAARHEID

Transcriptie

1 PRAATPAPIER WERK EN RE-INTEGRATIE KANTELEN NAAR KWETSBAARHEID 1 Kantelen naar Kwetsbaarheid

2 Kantelen naar Kwetsbaarheid een GrienLinkse visie op werk en re-integratie en participatie In een tijd waarin economische waarde voor alles uit gaat en financiën centraal staan wil GrienLinks de mens centraal stellen. In een tijd waarin alles moet kantelen naar zelfredzaamheid en autonomie wil GrienLinks niet uit het oog verliezen dat voor een steeds grotere groep mensen dit geen haalbare kaart is en willen wij kantelen naar kwetsbaarheid want participatie moet leiden tot inclusie. Er is werk genoeg. Een eerlijke verdeling en waardering van al het werk, betaald en onbetaald staat aan de basis van een rechtvaardige en solidaire samenleving. Mei 2014 Praatpapier GrienLinks Tytsjerksteradiel naar aanleiding van vragen betreffende re-integratie en werk in maart

3 Voorwoord Terwijl wetenschappers uitgebreid hebben aangetoond dat armoede en werkloosheid structurele oorzaken hebben die slechts worden verergerd door boete en straf is de neiging armoede als een kwestie van eigen schuld te beschouwen terug van weggeweest. In werkelijkheid is het zoeken van een baan zwaar en tijdrovend werk zeker als je van een schamele uitkering moet leven. De legitimatie van het huidige bezuinigingsbeleid druipt dan ook van cynisme: de overheidstekorten zouden te groot geworden zijn door te hoge uitgaven aan de sociale zekerheid. Niets is minder waar. Juist op hol geslagen financiële industrie en de structurele disbalans in Europa (handelstekorten in het zuiden, handelsoverschotten in het noorden)vormen de oorzaak van ellende. 1 Het Centraal Plan Bureau (CPB) geeft aan dat Nederlanders het eigen inkomen en de economie als het grootste nationale probleem zien. 2 Veel mensen zien het eigen inkomen achteruitgaan of moeten door verlies van werk een uitkering aanvragen. Nederland verkeerd in een economische crisis met als gevolg een sterk oplopende werkloosheid. Er is geen eenvoudige oplossing om de werkloosheid aan te pakken. 3 Met de komst van de participatiewet wordt de instroom in de Wet Sociale Werkvoorziening (WSW) afgesloten. Gemeenten worden verantwoordelijk voor een grotere groep mensen met een arbeidsbeperking. Mensen die voorheen terecht konden bij een sociale werkplaats moeten nu bij reguliere werkgevers aan de slag. De instrumenten, re-integratie, de tegenprestatie en participatieplaatsen, die gemeenten kunnen inzetten voor het organiseren van beschut werk verschillen niet van de instrumenten die gemeenten kunnen inzetten voor de overige doelgroep. 4 De gemeenteraad heeft een belangrijke rol bij de inzet van deze instrumenten voor mensen met een arbeidsbeperking en mensen in een uitkeringspositie. De raad stelt de re-integratieverordening vast en het college verantwoordt zich naar de gemeenteraad over de uitvoering van de Wet Werk en Bijstand. Ook heeft de gemeenteraad een rol bij het bewaken dat het bij participatieplaatsen en de tegenprestatie gaat om additioneel (aanvullend) werk. Met deze wettelijke rol van de gemeenteraad wordt bevorderd dat het debat over het re-integratiebeleid en de inzet van instrumenten waarbij werken met behoud van uitkering aan de orde is, op lokaal niveau plaatsvindt. Daar hoort het debat thuis. 5 Tegelijkertijd is er sprake van een andere beweging op de arbeidsmarkt. Bezuiniging gestuurd vraagt de overheid familie, vrienden, buren en vrijwilligers om onder andere zorgtaken op zich te nemen. Zorgtaken die nu door professionele zorgverleners gedaan worden. In deze tijd waar betaalde arbeidsplaatsen afnemen en vrijwillige zorgtaken toenemen pleit GrienLinks Tytsjerksteradiel voor een andere kijk op werk, voor meer ruimte en waardering voor alle onbetaalde arbeid en een eerlijke verdeling van betaald en onbetaald werk. Mensen hebben recht op inkomen en bestaanszekerheid. Deze tijd van bezuinigingen en recessie, van het afbouwen van de verzorgingsstaat, het uitroepen van de participatiesamenleving en het daaraan gekoppelde schuiven van betaald werk naar onbetaald werk vraagt om een nieuwe en andere visie op werk en reintegratie. Het vervangen van betaald werk door onbetaald werk en het koppelen van participatie 1 Rutger Bregman, historicus en columnist in de Volkskrant, zaterdag 25 januari CPB 3 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Jetta Klijnsma, brief aan de koning, 29 november 2013, 2 4 Ibidem, 9. 5 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Reactie op Zwartboek FNV en uitzending Nieuwsuur over werken in de bijstand, Staatssecretaris Jetta Klijnsma, 9 april 2013, 4. 3

4 hieraan roept veel vragen op. Want wat verstaan we nu eigenlijk onder participeren? Is de hoogste vorm meedoen op de arbeidsmarkt betaalde arbeid en is het de bedoeling dat iedereen daarnaar toe geleid wordt vrijwillig of onvrijwillig? Ook als er geen werk beschikbaar is? Of zien we andere vormen van participatie als gelijkwaardig. Wat verstaan we onder werk, alleen betaald werk of ook vrijwilligerswerk en mantelzorg? En als we het over een vangnet hebben voor kwetsbare mensen, over welke mensen gaat dat dan? Wat en wie zijn kwetsbare mensen? GrienLinks signaleert de verschuivingen die op de arbeidsmarkt en in de samenleving plaats vinden. Wij willen ons sterk maken voor de positie van alle mensen die op de een of andere manier buiten de arbeidsmarkt geplaatst worden door verlies van betaald werk of doordat daar geen ruimte voor hen is omdat ze niet snel genoeg en niet productief genoeg zijn. De arbeidsmarkt zit op slot en mensen in een uitkeringspositie worden tegen de dichte deuren van de arbeidsmarkt geduwd. De recente ontwikkelingen bij Caparis wat betreft de inzet van uitkeringsgerechtigden in het project Volop werk, doen! waren voor onze fractie aanleiding om kritische vragen aan het college te stellen over deze pilot. Maar dit praatpapier gaat niet over Caparis alleen. Hoe Caparis verandert van sociale werkvoorziening naar re-integratiebedrijf en hoe daardoor wellicht sprake kan zijn van verdringing op de arbeidsmarkt, oneerlijke concurrentie en schending van het minimumloon. Het gaat vooral over de positie van mensen die met deze mechanismen te maken krijgen en die door het niet kunnen vinden van betaald werk of verlies van hun baan in een ondergewaardeerde positie zitten of terecht komen. Het gaat om mensen en niet om cijfers. Om mensen die nu een indicatie sociale werkvoorziening hebben en straks bij reguliere werkgevers aan de slag moeten. Het gaat om de positie van kwetsbare mensen en om mensen die kwetsbaar gemaakt worden door het beleid en tendensen in de maatschappij. Het gaat om het aanzwengelen van het door staatsecretaris Klijnsma beoogde lokale debat over re-integratiebeleid inclusief de inzet van instrumenten en de wettelijke rol van een gemeenteraad daarin. De inzet is een open debat over de invulling en uitwerking van het beleid omtrent werk, re-integratie en verplichte tegenprestatie. Wij stellen ons kwetsbaar op. Wij hebben niet de wijsheid in pacht en ook geen uitgewerkt concept. Maar wij denken wel dat het anders kan. Met dit praatpapier houden wij een pleidooi voor opwaardering van onbetaald werk en participatie door als uitgangspunt niet de participatieladder maar de participatiecirkel te nemen. Wij willen niet kantelen naar autonomie maar kantelen naar kwetsbaarheid. Het terrein van de Sociale Agenda en de afdeling Werk en Inkomen overlappen en raken elkaar. Begrippen worden naar ons idee te vaak door elkaar gebruikt en toegepast en vragen om verduidelijking en plaatsing in een samenhangend geheel. Wij een voorzet voor een andere en vernieuwende benadering van werk en re-integratie vanuit de participatiecirkel. 4

5 Aanleiding De fractie van GrienLinks heeft in maart 2013 het college een aantal schriftelijke vragen gesteld over de pilot Volop Werk: Doen! bij Caparis. 6 Deze pilot in Smallingerland werd gedaan in aanloop naar de ingang van de participatiewet op 1 januari Om even te schetsen waar het bij deze pilot om gaat een citaat van de site van Caparis: In de zomer van 2011 zijn er bij Caparis in het kader van het project Volop Werk een groot aantal WWB ers vanuit verschillende gemeenten aan het werk geweest met behoud van uitkering. Het project is erg succesvol geweest: in 2011 zijn er ruim 100 deelnemers bij of via Caparis aan het werk geweest om zo werkervaring op te doen en daarmee hun kans op een baan bij een reguliere werkgever te vergroten. Daarnaast bood het Caparis de mogelijkheid om het tekort aan mankracht op dat moment aan te vullen De vragen van de fractie van GrienLinks over deze pilot betreffen verdringing op de arbeidsmarkt, oneerlijke concurrentie en schending van het minimumloon. Daarnaast hebben wij vragen bij het nut van deze trajecten voor de bijstandsgerechtigden en de rol en doelstelling van Caparis in deze. Zoals duidelijk blijkt op de site van Caparis zijn er vacatures die niet door SW- medewerkers ingevuld worden of ingevuld kunnen worden. Op deze plekken worden uitkeringsgerechtigden met behoud van uitkering ingezet. Wij vragen ons af wie met deze manier van werken gebaat is. De beantwoording van de vragen door het college op 25 april 2013 gaf ons informatie maar riep ook weer vragen bij ons op. Daarom heeft onze fractie voorgesteld om eens opiniërend te spreken over werk, re-integratie en participatie en over hoe we in Tytsjerksteradiel met uitkeringsgerechtigden en mensen met een SW-indicatie om willen gaan vanuit vertrouwen. In de toekomst zullen mensen met een beperking geen bescherming meer hebben. Zij zullen op de reguliere arbeidsmarkt aan de slag moeten. Re-integratietrajecten voor bijstandsgerechtigden zullen in nauwe samenwerking met de gemeenten een steeds groter deel uitmaken van de werkzaamheden van Caparis. Wij constateren dat deze re-integratietrajecten Caparis voor het eerst sinds jaren weer winst opleveren en er bij Caparis een verschuiving plaatsvindt van SW-bedrijf naar reintegratiebedrijf. Uit de antwoorden van het college op onze vragen blijkt dat ook Tytsjerksteradiel gebruik maakt van trajecten bij Caparis namelijk Wegwijzer naar Werk. Mensen met een uitkering kunnen via dit traject een half jaar met behoud van uitkering aan het werk bij Caparis. Ze leren werknemersvaardigheden, komen of blijven in het arbeidsritme en doen werkervaring op. Ondertussen wordt geprobeerd deze mensen te plaatsen bij een reguliere werkgever. Onze gemeente kijkt daarbij naar de individuele klant en wat het beste aansluit. Deze trajecten zijn gericht op een betere startpositie op de arbeidsmarkt. GrienLinks heeft grote vraagtekens bij het nut van deze trajecten voor zowel de uitkeringsgerechtigde als voor de arbeidsmarkt. 6 Zie bijlage 1 5

6 Inmiddels is het inzetten van mensen in een uitkeringspositie op werkplekken een meer gehoord en gelezen fenomeen. Context De arbeidsmarkt functioneert onvoldoende Er bestaat een groeiend overschot aan werklozen voor wie geen arbeid meer bestaat. Wie dit vraagstuk weet op te lossen redt veel mensen van de maatschappelijke ondergang. De nieuwe aanpak van bijstandsgerechtigden is gebaseerd op prikkels richting terugkeer op de arbeidsmarkt alsof die arbeidsmarkt voor deze groep mensen nog bestaat. 7 De economische crisis heeft gevolgen voor de bestaanszekerheid in heel wat rijke landen. De baanloosheid is in veel landen dramatisch toegenomen en ook de sociale zekerheid is geen zekerheid meer. Mensen weten niet meer waar ze aan toe zijn en op welke zorg en begeleiding ze nog kunnen rekenen. Mensen zien dat hun koopkracht achteruit gaat, dat op er op allerlei terreinen bezuinigd wordt, dat hun pensioen niet meer zeker is, maar vooral ook dat de werkloosheid stijgt. Uitkeringen en pensioenen worden verlaagd en lasten worden verhoogd. Ons hele economische systeem is ingericht om te groeien en in dit systeem neemt arbeidsproductiviteit een centrale rol in. In deze tijd van economische recessie en een groot overheidstekort wordt door de regering ingezet op bezuiniging om tot herstel te komen van de huidige economie. De gevolgen van dit beleid zijn enorm. Alles is erop gericht om zo snel mogelijk terug te keren naar de situatie van voor de crisis. Het lijkt bijna of we allemaal vergeten zijn dat er voor de crisis ook van alles structureel mis was op de arbeidsmarkt en in de sociale zekerheid. Die onvolkomenheden manifesteren zich door de crisis echter nog scherper. In de arbeidsmarkt en de sociale zekerheid zijn drie fundamentele problemen. Er zijn steeds meer werkenden zonder rechten. Op de arbeidsmarkt is er veel veranderd de afgelopen jaren. Door de automatisering en mechanisering zijn er al veel banen verdwenen. Banen in de productie, de zogenaamde maakindustrie, zijn naar lage loon landen verplaatst en er is een toename van het zogenaamde flexwerk. Zo n 10 % van de beroepsbevolking is zzp-er, nog eens 10% heeft een flexibel contract zonder vaste uren en 10 % heeft een tijdelijk contract zoals een jaar contract. Het werk is zo verdeeld dat werkenden nauwelijks nog tijd hebben om voor zichzelf en elkaar te zorgen. Voor teveel mensen is er geen betaald werk. 8 7 Sybe van der Molen, commentaar LC, donderdag 6 februari 2014, Verdwenen arbeid. 8 Bram van Ooijk, Kiezen om te delen, 7 6

7 De crisis kost inderdaad veel werkgelegenheid maar is niet de enige en misschien zelfs niet de belangrijkste oorzaak van banenverlies. Banen verdwijnen omdat bepaald werk in snel tempo verdwijnt. Als de crisis op een dag voorbij is zal herstel van werkgelegenheid volgen is de verwachting. Alleen niet in bedrijven waar het verdwijnen van werk oorzaak was van de krimp. Door o.a. winkels en bedrijven worden scholieren en studenten ingehuurd omdat ze goedkope krachten zijn. Hoogopgeleiden nemen banen aan onder hun niveau omdat er niets anders te vinden is. Lager opgeleiden hebben daardoor het nakijken. Waar eerder iemand een baan had en daarmee zijn of haar gezin onderhield werken nu studenten bij om hun studie te kunnen betalen. Het huidige stelsel slaagt er niet in om iedereen aan betaald werk te helpen. Premier Rutte ziet de bestrijding van werkloosheid als prioriteit nummer 1. Banenplannen worden aangekondigd maar helaas moest minister Ascher in Nieuwsuur toegeven dat er weinig of geen echte banen bijkomen. De banenplannen zijn er vooral om de jongste en oudste werknemers 'door de jaren heen te helpen met scholing of met geld om hen tijdeli jk in dienst te houden. Er zijn al voorbeelden bekend waar het banenplan voor de ene bouwvakker leidt tot het ontslag van de andere. De weinige banen worden hooguit anders verdeeld. In de zorg is 100 miljoen beschikbaar voor banenplannen terwijl er 2 miljard op bezuinigd wordt. Elke dag komen er 430 werklozen bij. Econoom Harm Schelhaas zet net als veel andere economen grote vraagtekens bij de banenplannen van het kabinet. De bedoeling is goed maar effectief is het niet. De kijk op werk en dus ook werkloosheid is de laatste decennia totaal veranderd. Banen voor het leven bestaan niet meer. Iedereen moet er zelf voor zorgen dat er vraag naar hem/haar is op de arbeidsmarkt. Werkloosheid wordt daarmee meer een individueel te dragen lot. 9 De overheid zet als een oplossing en als bezuiniging in de zorg vrijwilligers en bijstandsgerechtigden in. Vrijwilligerswerk moet zorgen voor de broodnodige sociale cohesie en wordt gezien en gepromoot als een vorm van de zo gewenste burgerparticipatie. Inwoners moeten vaker zelf aan de bak, niet alleen in de zorg maar ook in het groenonderhoud en in de schoonmaak. Voor professionele zorgverleners betekent dit dat hun werk overbodig geworden is en dat de overheid zegt dat hun werk net zo goed door onopgeleide vrijwilligers gedaan kan worden. Professionele banen worden wegbezuinigd. Want betaald werk kan worden vervangen door onbetaald werk vindt de overheid. Professionele zorg kan vervangen door informele zorg, door vrijwilligers, buren en mantelzorgers. De overheid vindt ook en tegelijkertijd dat iedereen die kan werken betaald werk moet gaan doen. Dit is een contradictie gezien de eerdere constateringen. De cijfers van het UWV liegen er niet om (in Friesland niet werkende werkzoekenden tegenover 903 openstaande vacatures 10 ) en tonen aan dat er niet voor iedereen die dat wil een betaalde baan beschikbaar is. De arbeidsmarkt werkt volgens een uitsluitingsmechanisme Het in dienst nemen van mensen verloopt via een selectieproces waarbij mensen die bij een oppervlakkige beschouwing minder productief zijn worden uitgesloten. Werkgevers verwachten vaak meer dan werknemers kunnen bieden. Voor mensen met een lagere productiviteit wordt het knap lastig om daaraan te kunnen voldoen. Lager opgeleiden hebben dan ook het nakijken bij sollicitaties omdat hoger opgeleiden banen onder hun niveau aannemen omdat er op hun eigen werkterrein geen banen zijn. Ook in de 9 Wilma Kieskamp, de vraag, Valt er weinig te doen aan de grote werkloosheid? Trouw, zaterdag 5 april 2014, Basisset Regionale Arbeidsmarktinformatie, Arbeidsmarktregio Friesland, februari

8 sociale werkvoorziening wordt ervan uitgegaan dat mensen maakbaar zijn en toe kunnen groeien naar een baan. Daarbij wordt voorbij gegaan aan het feit dat niet iedereen dezelfde startpositie heeft en niet dezelfde ontplooiingskansen heeft. Het is niet realistisch om van iedereen hetzelfde te verwachten. Deze uitsluiting heeft serieuze gevolgen voor de inkomensverdeling. De arbeidsmarkt produceert een hoog niveau van inkomensongelijkheid waarbij sommige mensen geen enkel arbeidsinkomen hebben. In Nederland wordt dit gerepareerd door het systeem van socialezekerheidsuitkeringen, dat zorgt dat mensen zonder betaald werk toch inkomen hebben. Gedacht wordt dat dit systeem alleen duurzaam en houdbaar kan zijn als er strenge regels en controlemechanismen van kracht zijn voor het ontvangen van een uitkering. De politiek maakt zich zorgen over fraude en misbruik van mensen in een uitkeringspositie. Dit terwijl zoals ombudsman Alex Breninkmeyer het verwoordt: het overgrote van de mensen deugt (98%) 11 Er vindt een verschuiving plaats op de balans tussen rechten en plichten wat betreft uitkeringsgerechtigden. Steeds meer worden verplichtingen aangescherpt en de rechten verdwijnen. Mensen moeten zich verantwoorden waarom ze in de bijstand zitten. Ze moeten laten zien dat ze de uitkering verdienen. Mensen in een uitkeringspositie worden steeds vaker bekeken als niet-willers en de algemene tendens is dat dit disciplinering verdient. Ze moeten leren op tijd te komen en om te gaan met gezag. Het hebben van betaald werk en het vinden van een baan wordt bovendien gezien als een persoonlijke verantwoordelijkheid. In de contourennotitie wet werk en bijstand Tytsjerksteradiel van september 2012 wordt dit als volgt verwoord: Iedereen die kan werken moet gewoon aan de slag met het werk dat voorhanden is. De eigen verantwoordelijkheid is in principe niet begrensd en gaat te allen tijde vóór de verantwoordelijkheid van de overheid Trouw opinie, 25 april 2013, 12 Contouren notitie Wet Werk en Bijstand, Werk en Inkomen in Tytsjerksteradiel en Achtkarspelen, 13 september 2012, 12. 8

9 Mensen willen werk Werk verschaft mensen een inkomen en werk heeft een maatschappelijke en persoonlijke waarde. Betaald werk hebben geeft ook aanzien. De huidige visie is dat een burger optimaal participeert als hij of zij een betaald werk verricht en op deze wijze een bijdrage levert aan onze economie. Arbeidsparticipatie wordt beschouwt als de hoogste vorm van participatie. Dit heeft alles te maken met het (neo) liberale mensbeeld dat hecht aan vrijheid en autonomie en keuzes die door rationele mensen gemaakt worden. Werk vertegenwoordigt onafhankelijkheid. Door de crisis en technologische ontwikkelingen stijgt de werkloosheid. Gemeenten worden geconfronteerd met meer mensen in de bijstand. Er is niet voor alle werkzoekenden een betaalde baan aanwezig. Tegelijkertijd doet de overheid, bezuiniging gestuurd, een groot beroep op mensen om meer voor elkaar te zorgen. De overheid verleidt en verplicht tot zorgzaamheid. De regering wil dat iedereen mee doet op de arbeidsmarkt om onze economie weer op de rit te krijgen. Met de termen eigen kracht en eigen verantwoordelijkheid probeert de overheid de burger over te halen om tegelijkertijd het eigen leven op orde te houden en hulpbehoevende mede burgers te ondersteunen. Er worden vrijwilligers gevraagd! De verzorgingsstaat wordt afgebouwd en moet plaats maken voor de zogenaamde participatiemaatschappij. Een maatschappij waarin mensen participeren, waarin mensen moeten kunnen meedoen. Met de invoering van een neo-liberaal politiek beleid vanaf de jaren tachtig in Nederland is de verzorgingsstaat afgekalfd. De sociale zekerheid is behoorlijk uitgekleed en de prestatie-eisen die aan kwetsbare mensen worden gesteld zijn danig opgeschroefd. 13 Het is daarom niet voldoende om te zeggen dat alle mensen mee moeten doen, ze moeten ook mee kunnen doen. Pieter Hilhorst wethouder(pvda) en Jos van der Lans, cultuurpsycholoog vinden dat het kabinet Rutte de afbouw van de verzorgingsstaat reduceert tot een zwart-wit keuze voor of tegen de verzorgingsstaat. Zij vinden dat het kabinet ons voor houdt dat de participatiesamenleving in de plaats komt van de verzorgingsstaat. Maar, zo stellen zij, participeren mag niet ingezet worden om de staat te ontlasten. Er moet mensen die kwetsbaar zijn zekerheid geboden worden. De slogans minder overheid en meer verantwoordelijkheid van burgers en minder professionele zorg en meer zorg door familie buren en vrienden en roep om een participatiesamenleving wekken ten onrechte de indruk dat mensen op dit moment massaal passief op de bank hangen. Niets is minder waar. Nederland is 13 De Zorgval, Andries Baarth, 28. 9

10 kampioen vrijwilligerswerk. 14 De grootste verandering moet niet komen van de burgers maar van de overheid vinden van de Lans en Hilhorst. Ondertussen komen allerlei initiatieven van burgers komen op, zoals bij voorbeeld het runnen van een supermarkt in een klein dorp door vrijwilligers. Het is natuurlijk super dat in een klein dorp op deze manier weer een dorpswinkel aanwezig is. De vraag is alleen of dit wel helemaal de oplossing is. In eerste instantie lijkt dat zo en de inzet van de vrijwilligers is fantastisch en een vorm van burgerparticipatie. In tweede instantie leidt het inzetten van vrijwilligers tot verlies van betaalde banen en oneerlijke concurrentie (geen loonkosten). Burgerparticipatie moet geen vehikel worden dat betaalde arbeid vervangt omdat het goedkoper is. Mensen die op deze wijze participeren hebben geen arbeidsvoorwaarden en geen recht op pensioen. Deze mensen behoren voor hun inzet en arbeid gewaardeerd te worden want werken op deze manier is niet vrijblijvend. Meer participatie in de vorm van vrijwilligerswerk en mantelzorg is alleen mogelijk als deze vorm van participatie ook meer gewaardeerd gaat worden. Meer participatie van burgers is alleen mogelijk als de overheid ervoor zorgt dat mensen die steun nodig hebben daar ook op kunnen rekenen. Vaak wordt in deze context gesproken over kwetsbare mensen en steun aan en een vangnet voor kwetsbare mensen. Re-integratie waar naartoe? Gemeenten staan voor een grote opgave. Zij moeten samen met reintegratiebedrijven met minder geld meer mensen aan het betaalde werk helpen. Na de invoering van de 14 Pieter Hilhorst en Jos van der Lans, Sociaal doe het zelven, daar help je mensen mee, Trouw woensdag 2 oktober

11 Participatiewet in 2015 neemt bovendien het aantal plaatsen in de Wet Sociale Werkvoorziening WSW af en moeten deze mensen bij reguliere werkgevers aan de slag. De sociale werkplaatsen zijn onderdeel van de decentralisatie. Er wordt bij deze bestuurlijke operatie ervan uit gegaan dat gemeenten op lokaal niveau beter werk kunnen vinden voor mensen met een beperking het is alleen nog niet duidelijk hoe dit moet gaan plaatsvinden. De sociale werkvoorziening wordt uitgekleed en samengevoegd met de regelingen voor Wajongers en bijstandsgerechtigden. Volgens Job Cohen, voorzitter van Cedris, is een risico van de Participatiewet de financiering van het sociale vangnet bij gemeenten. Hij ziet de ambities voor plaatsing en begeleiding van mensen bij gewone werkgevers in de verdrukking komen. 15 Bij Caparis blijven alleen de mensen met een indicatie beschut werken een plekje houden, alle mensen met een indicatie begeleid werken moeten vanaf de invoering van de wet bij gewone werkgevers aan de slag. Dit betekent dat twee derde van alle mensen die nu een WSW indicatie krijgen afhankelijk worden van gemeenten, van de arbeidsmarkt en de bereidwilligheid van werkgevers om hen in dient te nemen. Is deze bereidwilligheid er wel in een tijd waarin veel bedrijven te maken hebben met de economische recessie en hun hoofd boven water moeten houden? Volgens het Sociale Akkoord moeten gemeenten en werkgevers banen voor mensen met een arbeidsbeperking creëren. Werkgevers staan garant voor extra banen en de overheid voor extra banen. Onze gemeente zet in op een actieve werkgeversbenadering en plaatst als kader dat de vraag van de werkgever leidend is en dat financiële middelen leidend zijn. Wat is in dit geheel de positie van de mensen die op zoek zijn naar een zogenaamde eenvoudige baan vanwege hun arbeidsbeperking of vanwege het feit dat ze de hectiek van de samenleving niet aan kunnen? Wat is de positie van mensen die ontslagen worden of die al jaren geen werk kunnen vinden? Financiën zijn leidend zowel bij gemeenten, want hun participatiebudget kent grenzen, als bij werkgevers want zij moeten rekenen met productiviteit en efficiëntie. Tegenover productieverlies wordt een compensatie gegeven in de vorm van loondispensatie of een quotum. Het is nog zeer de vraag of de overheid en de werkgevers er in slagen om de afgesproken banen te scheppen. De Raad van State is kritisch: er is berekend dat in 2018 er mensen extra onder de gemeente vallen. Als werkgevers en overheid zich aan hun belofte houden hebben zij banen gemaakt. Dat zijn dus mensen zonder baan. Ook in Tytsjerksteradiel zullen mensen zonder baan komen te zitten. Daarnaast voert het Rijk kortingen door, per Sw-medewerker komt 4000 minder per jaar richting gemeente. Dit terwijl mensen met een baan bij Caparis terecht recht houden vanuit de CAO op hun werk en inkomen. Bij Tytsjerksteradiel gaat het hier om 170 mensen. Een eenvoudig rekensommetje leert dat er per jaar minder binnenkomt wat wel uitgegeven wordt. Dit geld moet dus uit andere potjes komen. Werken met behoud van uitkering Het FNV presenteerde een zwartboek Alles behalve gewoon goed werk over werken met behoud van uitkering. De vakbond ziet een aantal 15 Job Cohen in Trouw woensdag 9 oktober

12 negatieve randverschijnselen rond werken met behoud van uitkering ontstaan, het risico van verdringing, onvoldoende uitzicht op regulier werk en een negatieve bejegening. Ook stelt de FNV dat gemeenten de mogelijkheid van tegenprestatie zouden misbruiken en dat gemeenten bijstandsgerechtigden zouden gebruiken om kosten te drukken. Staatsecretaris Klijnsma reageert op het zwartboek van de FNV met een brief waarin zij wettelijke kaders geeft voor het werken met behoud van uitkering. Gemeenten hebben op basis van de WWB de ruimte om te bepalen welke ondersteuning mensen nodig hebben. Gemeenten beschikken over verschillende re-integratie instrumenten om mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt te ondersteunen. Hierbij zijn ook instrumenten waarbij een bijstandsgerechtigde tijdelijk werkt met behoud van uitkering. Het doel van de inzet van deze instrumenten is om een positieve bijdrage te leveren aan de mogelijkheden op de arbeidsmarkt van de bijstandsgerechtigde. Om dit doel te realiseren is goede begeleiding van belang en zal steeds getoetst moeten worden of de activiteiten nog wel bijdragen aan het vergroten van de kansen van de bijstandsgerechtigde op uitstroom. Werken met behoud van uitkering kan voor een beperkte periode worden ingezet. Daarnaast zijn er participatieplaatsen die voor een langere periode, twee jaar, ingezet kunnen worden voor mensen met zeer grote afstand tot de arbeidsmarkt. Doel hierbij is wel dat deze mensen met langere begeleiding weer inzetbaar zijn voor regulier werk. Belangrijk hierbij is dat er bij de participatieplaats sprake is van re-integratie, dus toenadering tot de arbeidsmarkt, het een additionele functie heeft (een speciaal gecreëerde functie) en er aan de uitkeringsgerechtigde na 6 maanden een scholing of opleidingstraject wordt aangeboden. Tot slot de binnenkort verplichte tegenprestatie. Dit is geen re-integratie instrument maar gaat over onbeloonde maatschappelijk nuttige activiteiten als tegenprestatie voor het ontvangen van een uitkering. Kaders hiervoor zijn dat het accepteren van betaald werk niet in de weg staat, het een beperkte duur in tijd heeft en niet mag leiden tot verdringing van regulier werk. Het moet dus gaan om additioneel werk, het is een aanvulling op regulier werk en kan naast regulier werk gedaan worden. De werkzaamheden moeten zich onderscheiden van regulier werk. De betrokkene moet in staat zijn de tegenprestatie te leveren naar vermogen. De gemeenteraad heeft een wettelijke rol bij het bewaken dat het om additioneel werk gaat bij deze instrumenten en kan er bij de re-integratieverordening op toezien dat het gaat om additioneel werk. Daarbij hoort debat over re-integratiebeleid, inclusief de inzet van instrumenten waarbij werken met behoud van uitkering aan de orde op lokaal niveau. Aan dit debat kunnen cliënten en hun vertegenwoordigers via cliëntenparticipatie actief deelnemen. De beslissing over inzet van deze instrumenten is aan gemeenten. In de praktijk kan discussie ontstaan over de vraag of er sprake is van reguliere of additionele arbeid. Het is aan de gemeenteraad om het college van burgemeester en wethouders hierop te controleren. Om vast te kunnen stellen wat additioneel werk is moet eerst vastgesteld worden wat er onder werk verstaan wordt.. Het is nog niet zo eenvoudig is om werk en additioneel werk te onderscheiden en er bestaat een grijs gebied bestaat tussen vrijwilligerswerk en dwangarbeid. Banen die eerst door mensen in de WSW ingevuld werden worden regelmatig wegbezuinigd en vervangen door vrijwilligerswerk. Dit kunnen korte klussen zijn in het kader van tegenprestatie en re-integratietrajecten of klussen die burgers vanuit betrokkenheid met mensen of omgeving vrijwillig in het kader van burgerparticipatie op zich nemen. Want in het groen kunnen toch net zo goed werklozen ingezet worden? Bruggen kunnen toch door uitkeringsgerechtigden schoon gemaakt worden en in verpleeghuizen kunnen 12

13 werklozen toch wel koffie zetten en bloemetjes verzorgen? De buurt kan toch zelf het groen verzorgen? Je kunt je hulpbehoevende buurman toch zorg aanbieden? De kanteling in de WMO en het sociale domein vraagt van mensen die ondersteuning nodig hebben dat ze eerst hun eigen netwerk inzetten. Dat is zelfredzaam en laat eigen verantwoordelijkheid zien. Dyn Ynset In Tytsjerksteradiel wordt de verplichte tegenprestatie vorm gegeven door de talentenbank Dyn Ynset. In de Leeuwarder Courant van dinsdag 10 december 2013 wordt door wethouder Rijpstra verteld dat mensen hun gevoel van eigenwaarde weer terugkrijgen door de klussendienst Dyn Ynset. Meer dan 300 vrijwilligers staan bij de dienst ingeschreven. Dyn Ynset is een uitwerking van de door de overheid (binnenkort) verplicht gestelde tegenprestatie. In Tytsjerksteradiel en Achtkarspelen wordt geprobeerd maatwerk te leveren. Op de site van Dyn Ynset staat in een artikel over de lancering dat het doel is dat je werkt voor je uitkering en dat de talenten van iedereen benut moeten worden. Er staan 300 vrijwilligers ingeschreven meldt de kop van het artikel. Van deze 300 hebben 45 mensen een klus gedaan en zijn 30 mensen nu bezig met een klus. Van verplichting is dus nog niet zozeer sprake want er zijn genoeg mensen die een klus willen doen. Er is op dit moment een groot tekort aan klussen, niet aan mensen. GrienLinks vraagt zich af of er minder vrijwilligers ingeschreven zouden staan als precies dezelfde gesprekken met mensen in een uitkeringspositie gevoerd zouden zijn zonder dat het te maken zou hebben met een verplichte tegenprestatie Bij Dyn Ynset wil men liever niet dat mensen met een lang gezicht aan de slag gaan. Dat werkt niet, geeft men eerlijk toe. Gelukkig zijn er genoeg mensen die wel willen. Eigenlijk wordt hier aangetoond dat de verplichte tegenprestatie helemaal niet nodig is. Er zijn genoeg mensen die iets willen doen en mensen doen al heel veel. Maar waar zijn de klussen? En zorgen deze klussen als ze in grote getale aangemeld zouden worden niet voor verdringing op de arbeidsmarkt? En voor werken beneden het minimumloon? Er is niets mis met het opzetten van een talentenbank door gemeenten voor alle mensen die op de een of andere manier niet mee kunnen doen in de samenleving maar dat kan ook zonder dat dit gekoppeld is aan een verplichte tegenprestatie. Wij zien Dyn Ynset als een verplichte vrijwilligersbank met een overschot aan mensen die graag iets willen doen en een tekort aan klussen. De overheid verplicht tot vrijwilligerswerk omdat zij er gemakshalve van uitgaat dat mensen in een uitkeringspositie graag op de bank blijven zitten en wel iets terug kunnen doen voor de samenleving. De inschrijving bij Dyn Ynset laat iets anders zien. 13

14 Mensen willen werk, de overheid vraagt (verplichte) vrijwilligers. De cultuuromslag moet plaatsvinden bij de overheid. Kwetsbaarheid Prof. dr. Andries Baarth houdt in De zorgval een pleidooi voor de erkenning van de kwetsbaarheid van mensen. 16 Hij heeft kritiek op het eenzijdige spreken over eigen kracht, zelfregie, autonomie en empowerment in het moderne zorg- en welzijnsbeleid. Bij beleid op het terrein van zorg en welzijn wordt ingezet op zelfredzaamheid en burgerschap. Bij de wet Maatschappelijke Ondersteuning de WMO is zelfregie en eigen kracht een sterk bepalende beleidsfactor. Baarth constateert dat tegelijkertijd er sterk bezuinigd wordt op de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) waardoor een grote groep mensen minder of zelfs helemaal geen individuele zorg meer krijgt maar moet uitwijken naar de WMO voor (collectieve) ondersteuning. Maar binnen de WMO is weinig ruimte voor het gegeven dat veel mensen die een beroep moeten doen op deze wet zeker na de AWBZ bezuiniging- eerder kwetsbaar zijn dan zelfredzaam. Kwetsbaarheid lijkt een taboe. 17 Door de komende decentralisatie van de Jeugdzorg, de Participatiewet en de overheveling van allerlei zorg vanuit de AWBZ naar lokale op participatie gerichte kaders is het motto niet alleen dat kwetsbaren mogen meedoen maar ook dat zij minder zouden moeten consumeren. De zorg wordt onbetaalbaar en medeburgers (als vrijwilliger, mantelzorger, buur) behoren een bijdrage te leveren. De idee van participatie moet dus breed worden opgevat. Zorg is in deze ontwikkeling al snel een te mijden woord dat geassocieerd wordt met kosten en paternalisme. 18 Tegelijkertijd zijn overheden met welzijn nieuwe stijl gekomen, een op participatie gericht beleid in de sector welzijn begeleid met slogans als: niemand aan de kant, iedereen moet kunnen meedoen en hulpbegrippen als re-integratie, empowerment, veerkracht en zelfredzaamheid met bijbehorende begrippen zelfmanagement en eigen regie. 19 Een andere tendens die gaan de is de vermaatschappelijking van de zorg. De beweging om kwetsbare mensen niet langer in apart e instellingen af te zonderen van de samenleving maar op te nemen in de maatschappij. De kwetsbare mens wordt allereerst als burger gezien die een zo gewoon mogelijk leven moet leiden met en onder andere burgers met zoveel mogelijk dezelfde rechten en plic hten. Andries Baarth betoogt dat het praten over de volwaardige participatie als burger, van de zelfredzaamheid, eigen regie, veerkracht en zeggenschap van de patiënt als klant en van de zorg als weldadigheid een bittere waarheid aan het oog onttrekt. Er wordt niets substantieels gezegd over kwetsbaarheid, het lijden, de angst, de uitzichtloosheid en het onvrijwillig uitgeleverd zijn aan een vaak noodlottige aandoening of een onstuitbaar verval. Baarth signaleert verlegenheid met het idee van kwetsbaarheid en denkt dat het aantrekkelijker is te spreken over kracht en zelfredzaamheid. 20 Sterker nog kwetsbaarheid is een onwaarde : dat wat niet zou moeten zijn. De inzet voor kwetsbare mensen moet allereerst van henzelf komen en vervolgens van mantelzorgers en buren, dan pas van professionele hulp en zorgverleners. Zelfredzaamheid betekent dat er geen professional naar hem of haar omkijkt. Programma s ter 16 Andries Baarth en Christa Carbo De zorgval, uitgeverij Thoeris, Amsterdam 2013, De zorgval, Ibidem, Ibidem Ibidem, 21,22. 14

15 vermindering van kwetsbaarheid verschuiven van het zorg- naar het welzijnsdomein. 21 Er wordt volop beleid gemaakt voor kwetsbare mensen terwijl eigenlijk niet duidelijk is wat onder die kwetsbaarheid verstaan wordt. Het lijkt gereserveerd voor een beperkte groep mensen of specifieke wijken en het is bovenal iets wat opgelost of vermeden moet worden. 22 In de WMO en de overheveling van allerlei zorg uit de AWBZ naar de WMO staat het moderne ideaal van autonomie centraal opgevat als regievoering over je eigen wel en wee, van burgerschap en de participatie van allen (aan onze samenleving met alle rechten en plich ten van dien). Het piramidemodel in het Plan van aanpak Sociaal Domein Tytsjerksteradiel/Achtkarspelen richt zich op hoe de zelfredzaamheid van burgers gemobiliseerd kan worden om actief in het maatschappelijk leven betrokken te blijven. Belangrijk daarbi j is dat het beroep op de overheid beperkt wordt en daarmee het financieel beheersbaar blijft. Daarbij wordt ingezet op het onderste deel van de piramide omdat activiteiten die daar preventief ontwikkeld worden bepalend zullen zijn voor de verminderde instroom naar de top en daarmee kostenbesparend werken. 23 Baarth vindt dit een schijngestalte van autonomie omdat de waarde van anders-zijn hierin niet erkend wordt omdat het doel ervan is dat zij worden als wij. 24 Het is een te simpel en plat autonomiebegrip met het sterk verklaren van wie niet sterk is en met het zoekmaken van kwetsbaarheid onder de ideologie van empowerment, zelfregie, eigen verantwoordelijkheid, zelfredzaamheid en zelfontplooiing. Dat alles betekent niet dat aan wie anders is participatie ontzegd wordt. De genoemde idealen zijn niet verkeerd of onwenselijk, in tegendeel. Het gaat erom dat anders-zijn zich mag aandienen als anders en niet pas acceptabel wordt in de gestalte van het gemiddelde. Het gaat erom dat anders-zijn juist in zijn anders-zijn een moreel beroep op ons mag doen en niet terug geworpen wordt op zichzelf; als zou anders -zijn een onwaarde vertegenwoordigen. Kwetsbaar zijn heeft te maken met anders=zijn en hoe we in de samenleving aankijken tegen anders-zijn. 25 Als de samenleving onvoldoende rekening houdt met anders-zijn door de omgeving, het tempo, spreken of werken onvoldoende op hen af te stemmen zal hun sluimerende kwetsbaarheid acuut aan het licht komen en hen tot kwetsbare mensen maken. De zaak oplossen door zelfbepaling en kracht is dan veel te eenvoudig en plat. Kwetsbaarheid wordt negatief gewaardeerd en er wordt een oplossing gezocht in het wekken van tegenkracht bij de kwetsbaren, dan kan je niet meekomen om de eenvoudige reden dat de samenleving zich niet zoveel gelegen laat liggen aan jou, je mogelijkheden en beperkingen. Kwetsbaarheid is dan geen kwestie van aanleg maar een politiek ethisch concept dat ruggelings aanligt tegen onachtzaamheid, sociale overbodigheid en de onrendabelen. Baarth vraagt zich af Wie door het beleid op de positie van de kwetsbaren gezet worden? Onze maatschappij creëert namelijk haar eigen uitvallers doordat we de maatschappelijke systemen instituties en voorzieningen op een bepaalde manier organiseren en inrichten. 26 Naast theorieën over eigen 21 Ibidem Plan van Aanpak Sociaal domein Gemeente Achtkarspelen en Gemeente Tytsjerksteradiel 21 januari 2014, 9 24 Andries Baarth, Christa Carbo, De zorgval, Ibidem Ibidem 49, 50 15

16 kracht, eigen regie, zelf verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid hebben we theorieën nodig over kwetsbaarheid die recht doen aan de complexiteit van kwetsbaarheid. 27 Voor kwetsbaarheid is geen plaats meer in onze maatschappij en het wordt gezien als iets dat bestreden moet worden. Het participatiebeleid is van invloed op het leven van kwetsbare mensen en ook de decentralisatie van de zorg brengt veranderingen met zich mee. Bij de huidige maatschappelijke ontwikkelingen is de kanteling naar eigen kracht een centraal begrip geworden. Voor kwetsbare mensen is het moeilijk om er gewoon bij te horen. Voor hen is het lastig om mee te kunnen komen in deze samenleving waar hoge eisen gesteld worden en waar economische belangen leidend zijn. Met de kanteling naar eigen kracht lijkt een weg ingeslagen te zijn waar geen plaats meer is voor kwetsbaarheid, maar vooral de nadruk ligt op zelfredzaamheid. Leidt de manier waarop de kanteling wordt ingezet en gehanteerd wel tot inclusie en tot het ideaalbeeld dat iedereen mee kan doen ongeacht leeftijd, sociale klasse, afkomst of beperking? onbetaald en betaald Werk De vraag wat doe je? wordt vaak en in verschillende situaties gesteld. Meestal gaat die vraag niet over welke hobby of sport je doet maar wordt met de vraag bedoeld: wat voor werk doe je. Werk heeft een belangrijke betekenis in onze samenleving. Betaald werk hebben betekent meedoen en de overheid spoort mensen aan om actief naar betaald werk te zoeken. Betaald werk zorgt voor inkomen en daarmee voor economische onafhankelijkheid. Ook zorgt het hebben van betaald werk voor een bepaalde sociale status. In onze samenleving wordt onafhankelijkheid en zelfredzaamheid hoog aangeschreven. Dit betekent dat de samenleving veel waarde toekent aan het hebben van betaald werk. Je bent je werk. Sinds de industriële revolutie is het begrip arbeid of werk sterk verengd naar betaald werk. Vormen van niet betaalde arbeid schoven naar de achtergrond of werden uitgesloten: vrijwilligerswerk, huishoudelijke arbeid, niet marktgerichte en/of niet winstgevende arbeid en alle inofficieel betaalde arbeid of werk. Later is vrijwilligerswerk wel weer wat opgewaardeerd meer als een economisch verantwoord alternatief dan als een uitdrukking van gemeenschapszin. Tegenwoordig wordt gemeenschapszin uit de kast gehaald als oplossing voor bezuiniging in de dure professionele zorg. De aandacht voor werk richt zich voornamelijk op het vinden en creëren van betaald werk terwijl in onze samenleving veel meer werk wordt verricht. De voorwaarden waaronder dat werk wordt verricht, de beloning die er tegenover staat en de bevrediging die men eraan ontleend lopen sterk 27 Ibidem 52 16

17 uiteen. Wat is werk en wat niet, is niet altijd duidelijk en niet alle soorten werk worden tot de nationale productie gerekend. 28 Kort door de bocht kan je werk onderverdelen in betaalde werk en het onbetaald vrijwillig werk en mantelzorg. De verhouding tussen de hoeveelheid betaalde en onbetaalde arbeid schommelt in de tijd. Betaalde en onbetaalde arbeid houden elkaar in stand en kunnen elkaar vervangen. Onbetaalde arbeid kan vervangen worden door betaalde arbeid zoals schoonmaak werk, klussen in huis of kinderopvang. Een deel van de onbetaalde arbeid is moeilijker te vervangen omdat er menselijke waarden aan vast zitten die niet te koop zijn op de markt. Deze zorgarbeid heeft een intrinsieke waarde, de liefde van ouders voor hun kind bij voorbeeld. Iedere samenleving heeft tijd nodig om deze onvervangbare zorg in stand te kunnen houden. Economisch beleid moet daarom gericht zijn op een gezonde balans tussen beide. Door de huidige bezuinigingen, wordt eerder wel betaalde arbeid zoals het werken in de groenvoorziening, zorgtaken in bejaardentehuizen en schoonmaakwerkzaamheden vervangen door burgerparticipatie. Door een beroep te doen op burgers om meer voor elkaar te zorgen wil de overheid niet alleen een participatiemaatschappij bewerkstelligen maar zeker ook bezuinigen. Het vervangen van betaalde arbeid door onbetaalde vrijwillige arbeid is in schril contrast met de visie van de overheid dat iedereen die betaald werk kan doen dit ook moet gaan doen. Alle inspanningen en instrumenten van overheden werken toe naar een kortere afstand tot de arbeidsmarkt. Dit terwijl de arbeidsmarkt onvoldoende functioneert en de werkloosheid met de dag stijgt. Er is simpelweg niet voor iedereen een betaalde baan aanwezig. Het niet hebben van betaald werk wordt gezien als een individueel probleem waar jezelf verantwoordelijk voor bent. Maar werkloosheid is een maatschappelijk probleem. Mensen willen echt wel werken, ze willen bestaanszekerheid en inkomen waarop ze kunnen bouwen. Bovendien werken veel mensen in het informele circuit maar daar staat geen waardering tegenover. Onbetaalde arbeid heeft in onze samenleving geen economische waarde. Economen tellen alleen de arbeid mee die een prijs heeft ( loon en salaris ) op de arbeidsmarkt. Sinds economen een marktmodel hebben bedacht zien ze slechts de helft van de economische realiteit, alleen datgene waar een prijskaartje aan hangt. Onbetaalde arbeid heeft geen prijs, is gratis en wordt vaak vrijwillig verricht. Onbetaalde arbeid wordt daarom niet meegenomen in ons economisch model dat de regering gebruikt voor als basis voor het economisch beleid. Dit model geeft dus geen evenwichtig beeld van de maatschappij en alles wat zich daarin afspeelt. Solidariteit bestaat niet in het marktmodel. Het economische marktmodel veronderstelt dat je onbeperkt gebruik kunt maken van onbetaalde arbeid zonder dat het effect heeft op de economie. De verzorgingsstaat wordt afgebouwd en kosten voor gezondheidszorg, onderwijs en welzijn worden steeds meer afgewend op de onbetaalde economie dat wil zeggen op vrijwilligers, mantelzorgers, ouders, grootouders. Ook met de WMO wordt onder het mom van burgerlijke verantwoordelijkheid een groot deel van de zorgarbeid afgewenteld op de onbetaalde zorgsector. Deze sector wordt voor een groot deel gedragen door 55- plussers, 65-plussers en 75-plussers. Zij zorgen voor elkaar, voor hun kinderen, kleinkinderen en nemen een groot deel van de mantelzorg en het vrijwilligerswerk op zich. De zilveren kracht worden zij genoemd. De enorme bijdrage die deze mensen leveren wordt vaak over het hoofd gezien en als vanzelfsprekend beschouwd. De overheid kijkt naar mensen door een markteconomische bril als rationele consumenten die vrije keuzes maken, autonoom zijn en zelf 28 Handboek herverdeling van onbetaalde arbeid, Marianne Dauvellier, Mirjam Hommes, Ada Twisk, Associatie voor herverdeling van betaalde en onbetaalde arbeid CIP, Gegevens Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, 1 mei 1991,

18 verantwoordelijk zijn voor hun keuzes. 29 Daarbij vergeet de overheid dat niet iedereen dezelfde startpositie heeft. Mensen met een beperking, mensen die geen vangnet hebben, mensen die de druk van de samenleving niet aankunnen hebben een lastige startpositie en daardoor minder kansen en mogelijkheden. In de notitie De transities in het sociale domein (november 2012) Tytsjerksteradiel/Achtkarspelen wordt aangegeven dat er een andere wijze van denken en doen van burgers, overheid en werkgevers nodig is. De doelgroep (mensen die een beroep kunnen doen op de voor ondersteuning inkomen/werk) neemt met 1/3 toe en de beschikbare middelen worden ongeveer gehalveerd. Het is een gezamenlijke verantwoordelijkheid om tot een oplossing te komen. Het doel is dat iedereen werkt naar vermogen. Belangrijk is dat in de notitie naar voren komt dat ook mensen met een beperking of een lage opleiding een kans kunnen krijgen, mits zij toegevoegde waarde hebben voor een bedrijf of organisatie. 30 De intentie die hieruit spreekt is goed maar wat betekent dit in de praktijk? Wie bepaalt de toegevoegde waarde als toch uiteindelijk de productiviteit de meetlat is? Balans informele en formele arbeid Het gaat in een samenleving om een goede balans tussen betaald en onbetaald werk, tussen formele en informele zorg. Econome Thera van Osch pleit ervoor dat onbetaalde zorgarbeid verankerd wordt in ons economisch systeem en dat onbetaalde arbeid wordt opgenomen in de statistieken. Pas dan wordt de impact van regeringsbeleid zichtbaar. Sinds economen het marktmodel hebben bedacht zien ze slechts de helft van de economische realiteit, alleen datgene waaraan een prijskaartje hangt. Omdat onbetaalde zorgarbeid niet wordt meegenomen in het sociaaleconomisch beleid blijft deze arbeid onzichtbaar en telt niet mee in het Bruto Nationaal Product. Volgens van Osch kan een cultuur zich alleen handhaven als mensen voor zichzelf voor elkaar en voor hun omgeving zorgen. Dat kan op verschillende manieren georganiseerd worden maar vraagt een levenshouding van zorgzaamheid, verantwoordelijkheid, betrokkenheid en aandachtigheid. Zorgarbeid verwijst naar de zingeving van het bestaan en heeft een intrinsieke waarde die meer is dan de in geld uitgedrukte marktwaarde. Zij geeft aan dat de markteconomie groeit ten koste van milieu en zorg. Door het huidige beleid worden onbetaalde zorgarbeiders steeds zwaarder belast. Mantelzorgers nemen 84 % van de totale zorgvraag op zich. Slechts 16% wordt verstrekt door professionals. Omgekeerd dragen mantelzorgers zo n 1 tot 1,8 miljard bij. Kosten die de overheid bespaard. Met de kanteling in de WMO wil de overheid nog meer zorgarbeid en zorgkosten afschuiven op de onbetaalde economie. Er is geen respect voor deze groep meent van Osch. De werkdruk wordt steeds groter en veel mantelzorgers zijn overbelast. Onbetaalde arbeid moet erkend, gewaardeerd en beter herverdeeld worden. Dit belangrijke werk wordt door veel economen nog te vaak als vrijetijdsbesteding gezien. Onbetaalde arbeid heeft geen prijs op de markt en is daarom volgens economen niet schaars. De overheid kan de bezuinigingen in de zorg, onderwijs, kinderopvang niet blijven afwentelen op de onbetaalde economie. Vroeg of laat wordt onbetaalde arbeid schaars en de werkdruk in de onbetaald economie te groot. Het is nodig om een 29 Thera van Osch, de prijs van onbetaalde arbeid. 30 Transities in het sociale domein, Tytsjerksteradiel,

19 standaard te ontwikkelen om de onbetaalde arbeid in kaart te brengen. Je zou kunnen komen tot een betaalde onbetaalde arbeidsquote die de verhouding aangeeft tussen het aantal uren dat je betaald werkt en het aantal uren dat je onbetaald werkt. In Nederland is 43 % van het arbeidsvolume betaald werk en 57% onbetaald werk. (cijfers 2007) 31. Het is dus belangrijk dat zichtbaar wordt hoeveel onbetaalde arbeid er al gedaan wordt in een samenleving en het belang van deze arbeid uit te drukken in uren en te waarderen. Pas dan kan gekeken worden of er nog ruimte is bij burgers om meer informele zorg te leveren. De overheid gaat ervan uit dat vrijwilligerswerk niet schaars is en dat daar nog een groot beroep op gedaan kan worden. GrienLinks pleit in navolging van econoom van Osch voor een waardering van zorgtaken en een eerlijke verdeling van deze taken. Met informele arbeid zouden zorgcredits opgebouwd kunnen worden en deze zouden kunnen leiden tot een vorm van basisinkomen. Re-integratie naar werk en participatie Gemeenten zetten in toenemende mate Caparis is om voor hen re-integratietrajecten te verzorgen. Caparis verwacht dat in te toekomst steeds meer trajecten door hen verzorgd gaan worden. Afgelopen jaar (2012) is het aantal trajecten verdubbeld tot 494, wat geresulteerd heeft tot een positief exploitatieresultaat. Bij de pilot Volop werk. Doen! worden uitkeringsgerechtigden uit de kaartenbak van de deelnemende gemeenten van de gezamenlijke regeling ingezet op een reintegratietraject. Op haar website geeft Caparis aan dat dit hen de gelegenheid gaf om het tekort aan mankracht aan te vullen. Deze werkwijze heeft voordelen voor Caparis als onderneming en heeft voordelen voor gemeenten. Ons is alleen niet duidelijk wat het voordeel is voor de uitkeringsgerechtigde en wat het voordeel is voor de core- business van Caparis, werk organiseren voor 2200 mensen met een arbeidshandicap woonachtig in de deelnemende gemeenten. Ons is ook niet duidelijk hoeveel mensen daadwerkelijk uitstromen naar betaald werk en wat het resultaat is van de re-integratietrajecten voor de deelnemer. Concrete resultaten wat betreft de doorstroom naar de reguliere arbeidsmarkt kunnen op dit moment niet geleverd worden. Na de invoering van de Participatiewet moeten mensen met een indicatie begeleid werken die nu via of bij Caparis werken bij reguliere werkgevers aan de slag. Vele van hen zullen niet zo gemakkelijk een betaalde werkplek vinden ook al willen zij dit heel graag. Bij Caparis is ook op dit moment al een wachtlijst, veel mensen met een SW-indicatie zitten onvrijwillig op de bank. De huidige tendens om uitkeringsgerechtigden bij Caparis in te zetten verkleint de kans op werk voor deze mensen. De uitkeringsgerechtigden bezetten de plaatsen van de wat betere (lees meer productieve) SW- medewerkers die bij een regulier bedrijf geplaatst zijn. Anouk Bolsenbroek vindt dat er nog te vaak uitgegaan wordt van standaardwerknemers. Zij wil toe naar een inclusieve arbeidsmarkt waar plaats is voor iedereen. Zij ziet een duidelijk verschil tussen integratie en inclusie. Van integratie is sprake wanneer specifieke afzonderlijke doelgroepen of 31 Onderste Boven Tijdschrift van Disk, De prijs van onbetaalde arbeid (18)

20 individuen worden opgenomen in een reguliere setting maar wel nog anders worden benaderd dan anderen. Op de arbeidsmarkt gaat het dan om onbetaalde arbeid en vrijwilligerswerk of om reintegratietrajecten waarbij het de bedoeling is dat mensen langzamerhand leren gewone posities op de arbeidsmarkt te vervullen. Dit kan uitmonden in inclusie. Mensen worden bijgespijkerd op leerwerkplekken of werkervaringsplekken op een manier die hen in staat stelt mee te draaien in een reguliere setting. De arbeidsmarkt wordt niet aangepast aan de talenten en mogelijkheden van de persoon maar er wordt gekken naar wat de persoon kan doen om zo goed mogelijk op de werkplek te integreren. In Nederland is de praktijk vaak zo dat mensen minder doorstromen naar gewone banen dan de bedoeling is. Nog iets verder dan integratie gaat inclusie. Bij een inclusieve arbeidsmarkt gaat het om het vormgeven van een arbeidsmarkt waar iedereen welkom is en betaald werk kan verrichten. Verschillen tussen mensen worden gezien als mogelijkheden niet als problemen die opgelost moeten worden. het gaat daarbij om het wegnemen van belemmeringen voor participatie van elk individu. 32 De huidige visie is dat een burger optimaal participeert als hij of zij betaald werk verricht en zo bijdraagt aan de economie. De arbeidsparticipatie wordt als hoogste vorm van participatie gezien. Dit komt onder andere tot uiting in de participatieladder. De ladder geeft hiërarchisch aan hoe we naar deelname in de samenleving kijken. Participatie ladder of cirkel Participatie, waar staat dat nou eigenlijk voor? Marja Jager-Vreugdenhil, onderzoekster aan de Hogeschool in Zwolle heeft onderzoek gedaan naar de spraakverwarring over participatie. Zij geeft aan dat in de beleidspraktijk van gemeenten gemakkelijk spraakverwarring ontstaat over het begrip participatie. Diverse gemeentelijke afdelingen hebben ermee te maken onder andere door de Participatiewet en de WMO. Vanuit verschillende disciplines en beleidsdoelstellingen gezien kan de ene vorm van participatie hoger geacht worden dan de andere vorm. Dat is bijvoorbeeld zichtbaar in de participatieladder. Het spreken over participatie is daarmee al snel normatief geladen. Uit de ladder blijkt een voorkeur van de ene vorm van participatie boven de andere. Participatie kan verschillend worden opgevat als het niet duidelijk afgebakend wordt door de context, waarin participeert de persoon en de actor, wie participeert. 33 Zij vindt het van belang dat beleidsmakers zich realiseren dat deze norm voortkomt uit hun systeemwereld, en dat het spreken over participatie op zich al sterk een institutioneel of systeemkarakter met zich meedraagt. Om spraakverwarring te voorkomen is het daarom beter dat ze het woord participatie vermijden en andere woorden gebruiken die preciezer weergeven wat ze bedoelen. Dat betekent dat ze in elk 32 Anouk Bolsenbroek, De inclusieve arbeidsmarkt 16 november Vreugdenhil, M. J. Spraakverwarring over participatie. 20 december

21 geval de actor en context specifiek benoemen. Het woord participatie kan vervangen worden door woorden als: willen, kunnen of mogen bijdragen aan of delen in. 34 In de visienota Participatie in Tytsjerksteradiel van 2010 wordt aangegeven dat het bij het begrip participatie gaat om meedoen. Onderscheid wordt gemaakt in participatie gericht op een collectief doel (algemeen belang of de samenleving als geheel) of op een groespgewijs doel ( deelbelangen). Tytsjerksteradiel richt zich met de visie niet alleen op kwetsbare groepen maar op alle inwoners. Goede sociale samenhang is belangrijk voor een vitale gemeente. In de visie wordt ingezet op een vitale gemeente waarin iedereen meedoet, er voor iedereen wat te doen is en niemand uitgesloten Voor de gemeente Tytsjerksteradiel is meedoen-in-de-samenleving kern van haar participatiebeleid, en is het van belang dat iedereen op eigen wijze meedoet in de samenleving. Alle inwoners leveren een bijdrage aan de sociale samenhang en binding in de gemeente, dorp en buurt. Ook instellingen en bedrijfsleven vervullen een rol in bevordering van participatie in de lokale gemeenschap. Als algemene participatieambitie wil de gemeente Tytsjerksteradiel dat elke inwoner naar eigen vermogen op minimaal twee terreinen meedoet-in-de-samenleving. wordt. De visie en ambitie: 35 In de visienota wordt onder de rol van de gemeente aangegeven: Tytsjerksteradiel wil haar inwoners overtuigen, verleiden, stimuleren, ondersteunen, activeren, faciliteren en (in specifieke gevallen ook) dwingen ome een bijdrage te leveren aan de samenleving. De gemeente kiest haar rol afhankelijk van de doelgroep. 36 Alhoewel de visienota aandacht besteedt aan alle vormen van participatie en er goede intentie uit naar voren komt blijft de gerichtheid op arbeidsmarktparticipatie opvallend. Sociale participatie wordt gezien als een opstap naar werk. 37 Iedere burger is in eerste instantie verantwoordelijk voor deelname aan de samenleving, om in eigen inkomen te voorzien om zich te ontplooien en om maatschappelijk actief te worden. De gemeente wil in haar participatiebevorderingen de verbinding versterken van haar bestaande beleid en noemt in de visie werktoeleiding als eerste. De gemeente legt bij participatie in zijn algemeenheid de focus op arbeidsmarktparticipatie, want betaald werk leidt tot economische zelfstandigheid en vergroot de kansen op andere vormen van participatie. 38 Vanuit sociaal oogpunt is deelname aan een samenleving een gewenste activiteit voor alle inwoners van een gemeente. Iedereen moet kunnen meedoen. De huidige tendens is dat iedereen wel een stapje beter kan en een stapje meer kan. De druk om productief en efficiënt te zijn ter ondersteuning 34 ibidem 35 Visienota Participatie In Tytsjerksteradiel, Meidwaan!, september 2010, Visienota Partivpatie in Tytsjerksteradiel, Ibidem Ibidem 26,

22 van onze economie neemt toe. Ook wordt de verantwoordelijkheid bij de mensen zelf gelegd en niet bij de samenleving. De participatieladder is als initiatief van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) ontwikkeld, voor en door gemeenten. Deze ladder bestaat uit zes treden en heeft als hoogste doel economische zelfstandigheid voor de deelnemers. Eén keer per jaar wordt het niveau op de participatieladder per individu vastgelegd. Er wordt gekeken naar welke stijging verwacht kan worden. Verder bepaalt iedere gemeente zelf aan welke voorwaarden een persoon moet voldoen om een bepaald niveau te bereiken. Een eenduidige aanpak is hierbij van belang. De ladder kan dus worden gebruikt als meetinstrument om te zien hoe de doelgroep functioneert op drie beleidsvelden: re-integratie, inburgering en educatie. 39 De participatieladder wordt als meetlat voor het participatiebudget gebruikt. Het biedt gemeenten en gemeentebestuurders de mogelijkheid om het eigen participatiebeleid stelselmatig te volgen er genuanceerd en onderbouwd over te oordelen en om keuzen te maken bij de inzet van hun middelen. De participatieladder bestaat in totaal uit zes niveaus. De ladder is verdeeld in twee delen: een deel van vier treden voor mensen zonder arbeidscontract en een deel van twee treden voor iedereen met arbeidscontract met als hoogste trede regulier werk zonder ondersteuning. 40 De afdeling Werk en Bijstand werkt met deze ladder, minstens 1 keer per jaar wordt vastgelegd op welk niveau van de participatieladder iemand zich bevindt. Daarbij wordt ook direct beoordeeld wat het maximaal haalbare niveau is of dat de persoon in kwestie nog wel een of twee treden kan stijgen. De participatieladder geeft gemeenten inzicht in klantgroepen, caseload en vordering van de klanten. De visie die hierbij gehanteerd wordt is dat we niemand aan de kant willen laten staan mits het budget het toestaat. Naast arbeidsparticipatie richt men zich nadrukkelijk op sociale participatie, maar de voorkeur is om mensen naar betaald werk te leiden. 41 In de eerste vier maanden van 2013 heeft Werk en Inkomen De Wâlden de verschillende doelgroepen in beeld gebracht Werk 10%, Participatie 40% en Zorg 45%. 42 Stap 4 van de participatieladder is onbetaald werk. In Nederland wordt uitzonderlijk veel vrijwilligerswerk gedaan. Nederland heeft actieve en betrokken burgers. De vitale samenleving, een samenleving waarin mensen zich zonder concrete tegenprestatie willen inzetten voor hun medemens, buurt, vereniging, gemeente, de natuur of een ander ideaal bestaat in Nederland al. Het politiek verlangen van de regering naar andere affectieve burgers is dus onterecht. Er zijn 5,5 miljoen vrijwilligers actief, dat is 44% van alle volwassenen. In Tytsjerksteradiel wordt nog meer vrijwilligerswerk gedaan. Het percentage ligt in onze gemeente boven het landelijk gemiddelde. Het onderzoek naar de Zilveren kracht (2010) van Tytsjerksteradiel laat zien dat maar liefst 61% van de senioren (tussen 55 en 75 jaar) vrijwilligerswerk doet. Dit betekent dat er in Tytsjerksteradiel Implementatieplan participatieladder 2010, versienummer 1.4, oktober Ibidem e Bestuursrapportage 2013,

23 ongeveer vrijwilligers actief zijn. 43 Voor een gemeente van bijna inwoners is dat dus bijna 60%. GrienLinks wil een voorstel doen hoe een eerste stap gezet kan worden naar een meer inclusieve samenleving en arbeidsmarkt en om onbetaalde arbeid te waarderen in de samenleving en in onze gemeente. De decentralisaties en het Sociale Domein vragen om visie op verbinding. Binnen de Sociale Agenda en de contourennotitie Werk en Bijstand draait alles om meedoen. Wij vinden dat de bijbehorende afbeeldingen dit ook uit moeten stralen. Iemand kan tenslotte volledig participeren zonder een betaalde baan te hebben. Vrijwilligerswerk en mantelzorg en alle vormen van informele arbeid zijn voor een samenleving en een gemeente erg belangrijk (niet alleen sociaal maar ook economisch). Iemand die met pensioen gaat valt niet perse een stapje terug op de ladder, maar is nog steeds een belangrijke deelnemer aan de maatschappij. Dit moet zichtbaar kunnen zijn. Het opwaarderen van zorgtaken, want wat is er bij voorbeeld belangrijker dan kinderen goed in de samenleving zetten, is absoluut noodzakelijk voor het goed functioneren van een samenleving. GrienLinks wil daarom een motie indienen om de normatieve participatieladder te vervangen door de onderstaande participatiecirkel. De cirkel geeft aan dat elke vorm van participatie gelijkwaardig is. Betaald werk is niet het enige en is niet zaligmakend. Zorgtaken en onbetaalde werkzaamheden zijn net zo belangrijk als betaald werk en de vier vormen van meedoen voor mensen zonder een arbeidscontract kunnen opbouwend werken. Centraal staat meedoen meidwaan in de samenleving. Een herwaardering van onbetaald arbeid en herverdeling van betaalde arbeid is nodig om te voorkomen dat er geen tijd en plaats meer is voor onvervangbare zorg die een intrinsieke waarde vertegenwoordigt in het leven van mensen. De participatiecirkel is geen individueel model, dat de problemen omtrent mensen met een 43 Deelnotitie Sociale Agenda , Domein 3 Mantelzorg en Vrijwilligers, 5. 23