Bestrijding van mond- en klauwzeer Stamping out, of gebruik maken van wetenschappelijk onderzoek?

Transcriptie

1 Bestrijding van mond- en klauwzeer Stamping out, of gebruik maken van wetenschappelijk onderzoek?

2

3 Bestrijding van mond- en klauwzeer Stamping out, of gebruik maken van wetenschappelijk onderzoek? Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, januari 2002

4 4

5 Inleiding Doel van de notitie In de voorliggende notitie wordt aangegeven wat resultaten van wetenschappelijk onderzoek hebben bijgedragen aan de formulering van het Nederlandse en Europese beleid voor de preventie en remedie van uitbraken van mond- en klauwzeer (MKZ). De doelen zijn het aangeven van het gebruik dat bij beleidsvorming is gemaakt van resultaten van wetenschappelijk onderzoek en het inventariseren van mogelijkheden voor onderzoek dat kan bijdragen aan het voorkomen van nieuwe uitbraken van epidemische ziekten in de (Nederlandse) veestapel. Tevens worden opmerkingen gemaakt over de verantwoordelijkheid van de wetenschapsbeoefening ten aanzien van het optreden en voorkomen van epizoötieën. De Advies Commissie Wetenschap en Ethiek (ACWE) van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) geeft gevraagd en ongevraagd advies aan het bestuur van de KNAW over wetenschapsethische kwesties. De ACWE heeft zich gebogen over de wetenschappelijke en wetenschapsethische aspecten van de bestrijding van MKZ. De notitie is gericht aan actoren in het wetenschapsbeleid en aan politici en beleidsmakers die verantwoordelijk zijn voor het MKZ-beleid. Betoogd wordt dat onderzoek wordt gedaan waarvan resultaten een rol kunnen spelen bij de bestrijding van grote epizoötieën. Bij het bestuur en in de politiek kan meer gebruik worden gemaakt van wetenschap. De notitie behandelt achtereenvolgens de situatie in Nederland, de ontwikkelingen in de Europese Unie en de mogelijke consequenties voor toekomstig wetenschappelijk onderzoek. Achtergrond In het voorjaar van 2001 heeft in Nederland een uitbraak plaatsgevonden van mond- en klauwzeer (MKZ). Deze uitbraak heeft veel maatschappelijke commotie opgeroepen. De bestrijding van de epidemie door het afgrendelen van gebieden, het op grote schaal doden van dieren en het vernietigen van kadavers heeft de ethiek van de moderne veeteelt op de proef gesteld. Bovendien heeft men zich afgevraagd of het massaal vernietigen van vee onder de gegeven omstandigheden wel de beste remedie tegen de verspreiding van de ziekte is geweest. Welke criteria moeten worden aangelegd om bestrijdingsmethoden aan te toetsen? Was het bijvoorbeeld noodzakelijk om zelfs preventief gevaccineerde dieren in de besmette gebieden te doden? De vraag rijst of de ingrijpende wijze van bestrijden van MKZ (en de maatschappelijke ophef die er het gevolg van is geweest) vermeden had kunnen worden, bijvoorbeeld als gebruik was gemaakt van resultaten van wetenschappelijk onderzoek op het gebied van preventie en bestrijding van uitbraken van besmettelijke dierziekten. Ook kan worden nagegaan wat de toekomstige bijdragen vanuit de wetenschap kunnen zijn aan de preventie en bestrijding van MKZ. Over het huidige en toekomstige gebruik van resultaten van wetenschappelijk onderzoek gaat deze notitie. 5

6 In de landbouw speelt handelsbelang een grote rol. Het is tevens een moderne sector waarin veel gebruik wordt gemaakt van uit wetenschappelijk onderzoek verkregen inzichten. Het is de vraag welke rol onderzoeksresultaten hebben gespeeld bij het beteugelen van MKZ. Daarbij kan onderscheid worden gemaakt tussen de totstandkoming van het huidige (non-vaccinatie) beleid, en het bestrijden van de recente epidemie. Is het beleid gebaseerd op beschikbare - epidemiologische, populatiebiologische, diergeneeskundige en economische - kennis? Hebben wetenschapsethische overwegingen een rol gespeeld? Welk gewicht hebben handelsbelangen gehad bij de bepaling van het huidige Nederlandse en Europese beleid en de bestrijding van de recente epidemie? 6

7 Beleidsmatige ontwikkelingen in Nederland vanaf 1950 Tot in de jaren- 50 kwam MKZ regelmatig voor in Nederland. Dankzij jaarlijkse preventieve vaccinatie van de gehele rundveestapel kwam de ziekte in de jaren- 70 en - 80 in Nederland bijna niet meer voor. De sporadisch voorkomende uitbraken waren onder meer een gevolg van ontsnapping van virus uit laboratoria en van gebruik van ondeugdelijk vaccin. De omvang van die uitbraken was klein, zoals valt te verwachten in gevaccineerde populaties 1. In het midden van de jaren- 80 overwoog men de jaarlijkse preventieve vaccinatie van runderen te staken. In maart 1988 stelt de Veterinaire Dienst van het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij voor dat Nederland zou kunnen besluiten preventieve vaccinatie te beëindigen vooruitlopend op een nog te nemen EU-vaccinatieverbod. In een nota over dit onderwerp - Beëindiging jaarlijkse mond- en klauwzeervaccinaties - wordt beargumenteerd dat sinds het midden van de jaren- 70 MKZ niet meer endemisch is in Europa en dat vaccineren belemmeringen voor de handel met zich mee brengt: landen waarin geen MKZ voorkomt en waar tevens niet wordt gevaccineerd kunnen een importverbod opleggen aan landen waar wel wordt gevaccineerd. Met het oog op het destijds op handen zijnde non-vaccinatiebeleid in de EU is onderzocht welk belang Nederland had reeds vroegtijdig een non-vaccinatiebeleid te hanteren 2. Van de zijde van diergeneeskundigen is in de discussie over het vaccinatiebeleid gepleit vóór vaccinatie. Zij betoogden dat vaccinatie een betrekkelijk goedkope verzekering inhield tegen uitbraken van MKZ. Deze uitbraken kunnen, met name in een niet gevaccineerde populatie, aanzienlijk zijn. De ziekte kan nog geruime tijd na een uitbraak in de veestapel endemisch zijn als gevolg van dragerschap. Vaccineren leek in de ogen van sommige diergeneeskundigen bovendien noodzakelijk om de veestapel te beschermen tegen in de wildpopulatie voorkomend MKZ-virus en vanwege de onmogelijkheid (indirect) contact met besmet vee afdoende te kunnen uitsluiten. De stichting van de EEG heeft de handel in landbouwproducten en de mobiliteit van vee enorm doen toenemen. De kans is betrekkelijk groot dat in Nederland een epidemie kan uitbreken als gevolg van de toegenomen mobiliteit van dieren, het endemisch voorkomen van MKZ in Noord-Afrika en het Midden-Oosten, de mogelijkheid dat MKZ-virus zichzelf in de wildpopulatie in stand houdt en de afwezigheid van een efficiënte Europese grensbewaking en kustwacht 3. Van veterinaire zijde is daarom destijds getracht de overheid duidelijk te maken, dat preventieve bestrijding van MKZ dringend gewenst is en dat MKZ met de gangbare vaccins doelmatig kon worden bestreden. Uit oogpunt van volksgezondheid is vaccinatie niet bezwaarlijk aangezien de kwaliteit van producten van gevaccineerd vee niet inferieur is aan die van producten van niet gevaccineerde dieren. Vanwege de grote omloopsnelheid van de veestapel en als gevolg van het beheer van individuele veehouders was een aanmerkelijk deel van de 1 De Nota beëindiging jaarlijkse mond- en klauwzeervaccinaties van de Veterinaire Dienst uit 1988 noemt voor 1983 en 1984, 1 resp. 3 MKZ-gevallen. Meuwissen et al., 1997, p : 4, 1984: 2 besmette bedrijven; deze bedrijven zouden tot de(zelfde) uitbraak behoren uit Report from the Commission to the Council on a study carried out by the Commission on policies currently applied by Member States in the control of foot and mouth disease, annex 1: 1983: 1, 1984: 5 (zonder vermelding van eenheid). 2 Zie Berentsen, et al, In de VS komt sinds de jaren-20 geen MKZ meer voor. Dit land hanteert strikte preventiemaatregelen. De effectieve uitvoering daarvan berust deels op het tegengaan van illegale of heimelijke invoer van dieren of dierproducten via zee. 7

8 veestapel ten tijde van het vaccinatiebeleid niet gevaccineerd. Het antivaccinatiebeleid van de overheid was geïnspireerd door handelsbelangen. Deze belangen bestaan in de eerste plaats uit het wegvallen van de kosten die aan vaccinatie zijn verbonden. In de reeds genoemde LNV-Nota uit 1988 wordt het economisch voordeel van een non-vaccinatiebeleid benadrukt. Er staat onder meer dat noodenting of het preventief ruimen van contactbedrijven, naast de gebruikelijke stamping-out, de omvang van de uitbraak en de kosten van de bestrijding zo sterk beperken dat deze omgerekend op jaarbasis duidelijk onder de kosten van preventieve vaccinatie liggen 4. De psychosociale consequenties en de gevolgen voor bedreigde diersoorten en het toerisme werden daarbij niet in de overwegingen betrokken. Een tweede zakelijk voordeel voor Nederland van beëindiging van preventieve vaccinatie werd gezien in de plaatsing van Nederland op een door het Office International des Epizooties (OIE; zie bijlage) vastgestelde lijst van landen waarin MKZ niet voorkomt terwijl er evenmin tegen wordt gevaccineerd. De landen die op deze lijst staan kunnen de import van vlees uit landen waar wordt gevaccineerd of waar MKZ voorkomt aan banden leggen met als resultaat dat de marktprijs voor vlees uit MKZ-vrije landen hoger kan zijn dan voor vlees uit landen waar wordt gevaccineerd of waar MKZ voorkomt. In het pleidooi tegen vaccinatie speelden tot slot enkele technische argumenten een rol. Er werd gewezen op de kans op ontsnapping van virus uit laboratoria en de risico s ten gevolge van het gebruik van ondeugdelijk vaccin. De MKZ-uitbraak in 2001 is voor de regering aanleiding geweest om de EU-lidstaten aandacht te vragen voor het herzien van het non-vaccinatiebeleid 5. Voorgesteld is onder meer om gebruik te maken van te ontwikkelen en te operationaliseren mogelijkheden om te onderscheiden tussen vaccinatie en besmetting. 4 p. 4. Nota beëindiging jaarlijkse mond- en klauwzeervaccinaties 5 Op 12 en 13 december 2001 heeft op verzoek van Nederland, met steun van het Verenigd Koninkrijk, een conferentie plaatsgevonden over de preventie en beheersing van MKZ. 8

9 Beleidsmatige ontwikkelingen op Europees niveau De Europese discussie over MKZ-vaccinatie was onder meer een gevolg van het toetreden van Ierland, Verenigd Koninkrijk en Denemarken tot de EG (1973). In de EG werd destijds in een groot aantal, maar niet in alle, landen gevaccineerd. Op de eilanden van Ierland en het Verenigd Koninkrijk en het schiereiland Denemarken werd niet gevaccineerd. MKZ kwam daar vanaf 1971 tot 1981 niet voor; daarna was het aantal uitbraken gering. Als oorzaak daarvoor werd het geografische isolement van deze landen gezien. Dat vormde voor deze landen de aanleiding om vast te houden aan het eigen non-vaccinatiebeleid. In de EU werd ernaar gestreefd tot een uniform beleid te komen, wat als gevolg van de opstelling van de genoemde landen uit moest gaan van non-vaccinatie. In 1985 is een richtlijn aanvaard (85/511/EEC, 18 november 1985) waarin maatregelen ter beheersing van (uitbraken van) mond- en klauwzeer zijn vastgelegd. Samengevat gaat die richtlijn uit van nonvaccinatie en - in het geval zich uitbraken van de ziekte voordoen - destructie van alle dieren op besmette bedrijven en een vervoersverbod in een gebied met vooraf vastgelegde straal rond het bedrijf waar een uitbraak is vastgesteld. Daarbij kan gebruik worden gemaakt van nood-vaccinatie. De EU heeft in 1991 de maatregel aangescherpt tot een verbod op MKZ-vaccinatie. Dit besluit paste bij de gedachte van een ongedeelde Europese markt en is genomen op instigatie van het Permanent Veterinair Comité van de EU. Dit valt thans onder het Directoraat-Generaal Voedsel en Consumentenveiligheid en destijds onder het Directoraat-Generaal Landbouw (DGVL). Het Comité heeft een regelgevende taak binnen het DG. Het beleid was er destijds op gericht om in alle landen van de EU tot een en dezelfde praktijk te komen. Onderdeel van het Europese beleid is thans om preventie van uitbraken van onder meer MKZ in landen direct ten Zuid-Oosten van de EU financieel te steunen. 9

10 De rol van wetenschappelijk onderzoek bij beleidsvorming Nederland had voorafgaande aan de afschaffing van de vaccinatie, in het ID-DLO een productieplaats voor vaccin en een faciliteit om onderzoek te doen aan MKZ (High Containment Facility). Van de zijde van het ministerie van LNV is destijds bepleit deze voorziening af te schaffen nadat Nederland, conform het beleid van de EU, de algehele vaccinatie van vee tegen MKZ had afgeschaft. Op aandringen van het ID-DLO zijn de High Containment Facility en een operationele voorraad van twee miljoen doses per virustype A, O en C in stand gehouden. De EU heeft van 1993 tot 1996 onderzoek gesteund dat ten doel had diagnostische methoden te vinden om onderscheid te kunnen maken tussen dieren die zijn gevaccineerd en die met vrij voorkomend virus zijn besmet. Nadat dit onderzoek in 1997 was afgerond is weinig tot geen onderzoek gedaan om de ontwikkelde tests te valideren en gebruiksklaar te maken 6. Het is onduidelijk of destijds de argumenten vóór algehele vaccinatie voldoende zijn verwoord en of wetenschappelijk onderzoekers voldoende aandacht hebben gevraagd voor uitkomsten van onderzoek die een pleidooi voor vaccinatie ondersteunen. Aangezien vanuit kringen van diergeneeskundigen wel is gewezen op de mogelijk grote gevolgen van een non-vaccinatiebeleid moet worden vermoed dat dit pleidooi voor vaccinatie door de beleidsmakers is genegeerd. Achteraf moet worden geconcludeerd, dat bij de vaststelling van het beleid en van onderzoeksagenda s belangrijke aspecten van (grote) MKZ-uitbraken weinig aandacht hebben gekregen. Het gaat hierbij om drie dimensies. 1) De psychosociale gevolgen voor de veetelers van de gekozen bestrijdingsmethode en de politieke verontwaardiging over het dierenleed. Vragen van psychosociale en (dier)ethische aard hebben geen rol gespeeld in de uiteindelijk beslissing om de algehele vaccinatie in de EU en daarmee in Nederland af te schaffen. 2) Epidemiologische en populatiebiologische noties zijn nauwelijks in de argumentaties te vinden, terwijl inzichten uit deze disciplines van groot belang zijn voor de bestrijding van epizoötieën. Nederland kende ten tijde van het vaststellen van het non-vaccinatiebeleid reeds een hoge veedichtheid. Deze is in de afgelopen jaren toegenomen, evenals de omvang van het (internationale) veetransport. Het risico dat uit deze omstandigheden voortvloeit en dat bekend kan zijn uit epidemiologisch en populatiebiologisch onderzoek, is onvoldoende meegewogen. 3) Een aantal afgeleide effecten van een uitbraak is bij de totstandkoming van het beleid in het geheel niet in beschouwing genomen en derhalve ook niet betrokken bij de afweging van alternatief beleid. Het gaat om gevolgen voor de recreatie, risico s voor populaties van dierentuinen, wild en zeldzame rassen van landbouwhuisdieren en gevolgen vanwege aantasting van het imago van de landbouw. 6 Brief van de minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij aan de Vaste (Tweede Kamer) Commissie voor LNV, 5 september In de brief wordt opgemerkt dat het ID-Lelystad op dit moment niet werkt aan het ontwikkelen van een MKZ-onderscheidende test. 10

11 Bij uitbraken van epidemieën blijken meer factoren een rol te spelen dan door zowel beleidsmakers als onderzoekers destijds is voorzien. De doelmatigheid van het beleid kan worden vergroot indien dit op onderzoek met inbreng vanuit verschillende disciplines wordt gecombineerd. Voor dit probleem heeft multidisciplinair onderzoek bij uitstek een meerwaarde. Diergeneeskundigen, virologen, populatiebiologen, epidemiologen, economen en sociaal-wetenschappelijk onderzoekers zouden gezamenlijk waarschijnlijk sneller oplossingen kunnen vinden dan wanneer het onderzoek tot de afzonderlijke disciplines beperkt blijft. 11

12 Conclusies en aanbevelingen voor onderzoek Mond- en klauwzeer is een dierziekte met sterk besmettelijk karakter. De recente uitbraak in het voorjaar van 2001 is in Nederland tot staan gebracht met behulp van grootscheepse preventieve ruimingen van dieren. Deze handelwijze heeft brede lagen van de maatschappij verontrust. Het gehanteerde beleid vloeide voort uit de Nederlandse interpretatie van het Europese non-vaccinatiebeleid. Tot nu toe spelen in het huidige Nederlandse beleid non-vaccinatie en op grote schaal preventief ruimen van bedrijven rondom besmettingshaarden een belangrijke rol. Politieke en financiële overwegingen hebben er toe geleid dat vaccinatie niet als reële mogelijkheid wordt overwogen. Handelsbelangen hebben een veel grotere rol gespeeld dan wetenschappelijke inzichten bij de vaststelling van dit beleid. Inzichten uit de diergeneeskunde, epidemiologie en (populatie)biologie lijken in het verleden en vooral bij de recente uitbraken te hebben verloren van politieke en bedrijfsmatige belangen. De Europese regelgeving biedt alleen ruimte om een nationaal beleid ten aanzien van besmettelijke dierziekten te voeren indien daarbij aanzienlijke nadelen worden geaccepteerd. Politici hebben onvoldoende geanticipeerd op de grote gevolgen van een eventuele uitbraak noch op de ingrijpende wijze van bestrijden ervan en de daaraan gepaard gaande commotie. Daarom is te weinig prioriteit gegeven aan het ontwikkelen van nieuw, op wetenschappelijk onderzoek gebaseerd beleid ten aanzien van MKZ-uitbraken als die van Het imago van de landbouw is hierdoor aangetast. De recente initiatieven van de zijde van het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij verdienen steun. Zij doen een beroep op een bijdrage van het wetenschappelijk onderzoek, die de wetenschappelijke wereld kan leveren. De uitbraken geven aanleiding tot het formuleren van prioriteiten voor wetenschappelijk onderzoek in disciplines als diergeneeskunde, immunologie, populatiebiologie, epidemiologie en agrarische economie; te denken valt aan onderzoek dat is gericht op: nieuw opkomende ziekten en nieuwe agentia, detectiemethoden ter onderscheiding van gevaccineerde en geïnfecteerde dieren bij veel voorkomende, economisch belangrijke of virulente aandoeningen en ontwikkeling van markervaccins, virale variabiliteit en (selectieve) vaccins, verspreidingswijzen van infectieziekten (kritische dichtheid van geïnfecteerde individuen in dierpopulaties), ontwikkeling van strategieën ter reductie van schade aan in het wild levende dieren, populaties van dierentuinen en zeldzame huisdierrassen, gedragswetenschappelijk onderzoek van consumenten en burgers, waarbij aandacht wordt geschonken aan de invloed van massamedia op de publieke opinie, ontwikkeling van economische en besliskundige modellen om sociale, ethische en psychologische factoren, af te wegen tegen bedrijfskundige en financiële grootheden. 12

13 Bijlagen 13

14 Wat is mond- en klauwzeer? Mond en Klauwzeer is een virale aandoening die bij evenhoevigen tot ziekte en sterfte kan leiden. Er zijn zeven hoofdtypen bekend waarvan historisch gezien drie, de typen A, C en O, relevant waren voor Nederland. Als gevolg van insleep kunnen thans alle bekende typen in Nederland voorkomen. Het virus kan zich verspreiden via dierlijk materiaal en via materiaal dat in contact is geweest met besmette dieren (veewagens e.d.). Het virus kan zich tevens over grote afstanden door de lucht verplaatsen (meestal minder dan vijf kilometer, incidenteel tot tweehonderd), maar sterft in het milieu snel af. Het virus kan zich verspreiden via slacht- en voedselafval in diervoeder. Het virus is goed bestand tegen lage temperaturen. Invriezen is derhalve geen afdoende behandeling van vlees en vleesproducten om de verspreiding van de ziekte tegen te gaan. Van de landbouwhuisdieren zijn runderen, varkens, schapen en geiten gevoelig voor het virus. Vooral onder jonge aangedane dieren treedt sterfte op. Oudere dieren overleven de ziekte over het algemeen. Runderen zijn van de genoemde dieren het meest bevattelijk voor de ziekte. Met MKZvirus besmette varkens zijn de grootste verspreiders van het virus. Schapen kunnen drager zijn van virus terwijl zij niet of nauwelijks klinische verschijnselen vertonen. Runderen en schapen kunnen na het doormaken van de ziekte nog enige tijd drager zijn van het virus, varkens niet. Na slacht en uitbenen daalt de zuurgraad van het vlees met als gevolg dat het virus afsterft. In beenmerg en keelklieren kan het virus wel langere tijd actief blijven. Vlees kan daarom alleen zonder gevaar van verspreiding van de ziekte worden vervoerd indien het is uitgebeend. Voor mensen is geen schadelijk of anderszins nadelig effect aangetoond van het eten van met MKZ besmet vlees. Het is bij sommige ziekten mogelijk om de aanwezigheid van antistoffen in dieren vanwege vaccinatie en vanwege de ziekte zelf van elkaar te onderscheiden. Het is sinds kort mogelijk dieren die zijn gevaccineerd met een geïnactiveerd, gezuiverd MKZ-virus met behulp van een speciale diagnostische test te onderscheiden van dieren die zijn geïnfecteerd met veldvirus. Dankzij het gebruik van dergelijke tests zijn gevaccineerde dieren te onderscheiden van dieren die de ziekte hebben (gehad). Overigens is volgens het ministerie van LNV thans tegen het MKZ-virus geen markervaccin beschikbaar 6. Zoals eerder aangegeven is een markervaccin met de bijbehorende differentiërende test ontwikkeld in de jaren- 90. Dit vaccin en deze test zijn daarna niet verder geschikt gemaakt voor productie en toepassing. 7 De OIE hanteert de volgende definitie voor ziekten die op lijst A voorkomen: Transmissible diseases that have the potential for very serious and rapid spread, irrespective of national borders, that are of serious socioeconomic or public health consequence and that are of major importance in the international trade of animals and animal products. Reports are submitted to the OIE as often as necessary to comply with Articles and of the International Animal Health Code. 14

15 Nederland is, tezamen met 157 andere landen, aangesloten bij het Office International des Épizooties (OIE). Deze organisatie registreert het voorkomen van de meest belangrijke ziekten van dieren die uit economisch oogpunt belangrijk zijn. Tot de activiteiten van het OIE behoort het classificeren van besmettelijke dierziekten. Deze ziekten worden ingedeeld in twee categorieën, waarbij de mate van besmettelijkheid, sociaal-economische consequenties en gevolgen voor de volksgezondheid van uitbraken onderscheidende kenmerken zijn. In de categorie van meest besmettelijke ziekten (OIE-lijst A 7 ) staat onder meer mond- en klauwzeer. De lidstaten verplichten zich speciale maatregelen te treffen wanneer zich uitbraken voordoen van een op de A-lijst voorkomende ziekte. Deze verplichtingen aan landen houden onder meer in dat de overheid zorg draagt voor een voortvarende bestrijding, indien één geval van een ziekte voorkomend op lijst-a wordt geconstateerd. De OIE stelt voorts vast in welke landen epizoötieën voorkomen en in welke landen vaccinatie wordt toegepast om dierziekten tegen te gaan. De gedachtengang daarbij is dat de aanwezigheid van besmettelijke ziekten aanleiding kan vormen tot het toepassen van vaccinatie. Vaccinatie kan ertoe leiden dat de ziekte niet meer voorkomt, waarna kan worden besloten de vaccinatie te beëindigen. De hoogste status die een land kan bereiken is te worden aangemerkt als land waarin een ziekte niet voorkomt terwijl tevens niet wordt gevaccineerd. Deze status kan voordeel opleveren in verband met im- en export van vee en vlees. Zo kunnen niet-vaccinerende landen die vrij zijn van een bepaalde ziekte eisen stellen aan de import van vee en vlees uit andere landen of import verbieden teneinde op die wijze de eigen productie in een gunstige concurrentiepositie brengen. Importrestricties kunnen eveneens de insleep van een ziekte voorkomen of tenminste de kans erop reduceren. Volgens de OIE zijn Noorwegen, Denemarken, Duitsland, Zwitserland, Italië en Spanje gedurende de MKZ-crisis in 2001 vrij geweest van MKZ, terwijl in die landen niet wordt gevaccineerd. Nederland staat sinds 19 september 2001 tezamen met Frankrijk en Ierland weer aangemerkt als land waarin geen MKZ voorkomt en waar niet wordt gevaccineerd. Voor 1990 werd in veel van de landen van de EU (klinisch) diagnostisch en wetenschappelijk onderzoek gedaan naar MKZ. In de daarvoor toegeruste instituten vond ook de productie plaats van vaccins. Tot die tijd werd ook onderzoek gedaan teneinde diagnostische tests te ontwikkelen. In een aantal gevallen is ontsnapt vaccin de oorzaak geweest van uitbraken van MKZ; dit was het geval bij de voorlaatste uitbraak in Nederland. Dergelijke incidenten hebben bijgedragen aan de beëindiging van de algehele vaccinatie. Sinds de invoering van het non-vaccinatiebeleid is het onderzoek naar MKZ in omvang gereduceerd. Het Instituut voor Dierhouderij en Diergezondheid (ID-DLO) is thans nog een van de weinige instituten in Europa waar onderzoek wordt gedaan naar MKZ. 15

16 Geraadpleegde personen De volgende personen zijn geïnterviewd: prof. dr. ir. R.B.M. Huirne, Agrarische bedrijfseconomie WUR prof. dr. ir. M.C.M. de Jong, Onderzoeksleider kwantitatieve veterinaire epidemiologie ID-DLO dr. M. Nielen, Agrarische bedrijfseconomie WUR dr. R.S. Schrijver, Divisiehoofd infectieziekten en ketenkwaliteit ID-DLO dr. C. Terpstra, oud-hoofd afdeling zoogdierenvirologie ID-DLO prof. dr. C.J.G. Wensing, oud-directeur ID-DLO De volgende personen hebben commentaar geleverd op een versie van de notitie: prof. dr. H.P.J. Bloemers, Biochemie KUN prof. dr. N.J.M. Nelissen, Bestuurskunde KUN prof. dr. ir. A.J. Oskam, Algemene agrarische economie en landbouwpolitiek WUR 16

17 Geraadpleegde literatuur - Berentsen, P., Dijkhuizen, A.A. and Oskam, A.J. (1992) A dynamic model for cost-benefit analyses of foot-and-mouth disease control strategies, in: Preventive Veterinairy Medicine 12, p Berentsen, P., Dijkhuizen, A.A. and Oskam, A.J. (1992) A critique of published cost-benefit analyses of foot-and-mouth disease, in: Preventive Veterinairy Medicine 12, p Berentsen, P.B.M., Dijkhuizen, A.A. en Oskam, A.J., (1990) Foot-and-Mouth disease and export. Wageningse Economische Studies 20, Pudoc, Wageningen, 89 pp. - Brocchi, E. et al. Diagnostic potential of MAB-based ELISAs for antibodies to non-structural proteins of food-and-mouth disease virus to differentiate infection from vaccination, in: The veterinary quarterly 20, mei Commission of the European Comunities. Report from the Commission to the Council on a study carried out by the Commission on policies currently applied by Member States in the control of foot and mouth disease. Brussel, 18 oktober Commissie-Wijffels. Toekomst voor de veehouderij: agenda voor een herontwerp van de sector. Ministerie van LNV, EU. Council Directive 85/511/EEC introducing Community measures for the control of foot and mouth disease, 18 november Horst, H.S. Risk and economic consequences of contagious animal disease introduction. Wageningen, Jong, M.C.M. de, Tj.G. Kimman. Experimental quantification of vaccine-induced reduction in virus transmission, in: Vaccine 12, Jong, M.C.M. de, A. Bouma. Herd immunity after vaccination: how to quantify it and to how to use it to halt disease, in: Vaccine 19, Jong, M.C.M. de. Ruimen, in: NRC Handelsblad, 5 mei Kasteren, J. van. Veehouderij is doodziek. Natuur en Techniek, mei Mackay, D.K.J. Differentiating infection from vaccination in foot-and-mouth disease, in: The veterinary quarterly 20, mei Meuwissen, M.P.M. et al. Schade verzekerd!? Een haalbaarheidsstudie naar risicokwantificering van veewetziekten. Wageningen, Meuwissen, M.P.M. De haalbaarheid van een verzekering voor Veewetziekten in de varkenssector. Wageningen, Meuwissen, M.P.M. Insurance as a risk managment tool for European agriculture (proefschrift). Wageningen, Office International des Epizooties. Code Zoosanitair. ( - Scientific Committee on Animal Health and Animal Welfare. Strategy for Emergency Vaccination against Foot and Mouth Disease (FMD), Scientific Veterinary Committee. The Killing of Animals for Disease Control Purpose, Smit, A.J. de. Laboratory diagnosis, epizootiology, and efficacy of marker vaccines in classical swine fever: a review, in: The veterinary quarterly 22, oktober

18 - Veterinaire Dienst, Ministerie van Landbouw en Visserij. Nota beëindiging jaarlijkse mond- en klauwzeervaccinaties. Den Haag, 16 maart brief van de minister van LNV aan de Vaste Commissie voor LNV, VVM , 5 september Speech at the International Conference on the Prevention and Control of Foot-and-Mouth Disease in Brussel on December Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. ww.minlnv.actueel/speech/2001/speech055.htm ACWE/165, 8 januari