Een onderzoek naar de democratische bewustwording van studenten via het onderwijs Een effectenonderzoek van het project de Kracht van je Stem

Transcriptie

1 KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN FACULTEIT SOCIALE WETENSCHAPPEN OPLEIDING VERGELIJKENDE EN INTERNATIONALE POLITIEK Een onderzoek naar de democratische bewustwording van studenten via het onderwijs Een effectenonderzoek van het project de Kracht van je Stem Promotor : Dr. E. CLAES Verslaggever : PROF. DR. S. FIERS MASTERPROEF aangeboden tot het verkrijgen van de graad van Master in de Vergelijkende en Internationale Politiek door Koen SALMON academiejaar

2 Samenvatting Er wordt veel gesproken over een democratisch deficit bij jongeren en een tekort aan democratisch burgerschap. Politieke vorming speelt een belangrijke rol om dit probleem op te lossen. In deze masterproef bekijken we wat het effect is van de Kracht van je Stem, een project van de educatieve dienst van het Vlaams Parlement dat tracht burgerzin bij te brengen aan jongeren. We bekijken of dit project haar doelstellingen bereikt bij studenten van de lerarenopleiding. Aan de hand van vragenlijsten vóór en na een bezoek aan het Vlaams Parlement hebben we verscheidene kenmerken van de studenten die tussen november en mei hebben deelgenomen aan de Kracht van je Stem (N=137), bevraagd. We stellen vast dat we in de nameting significant betere resultaten vinden dan in de voormeting. Bovendien vinden we in de controlegroep, die niet heeft deelgenomen aan dit project, geen significante verbeteringen. Hierdoor besluiten we dat het democratisch burgerschap positief beïnvloed wordt door deelname aan het dagprogramma van de Kracht van je Stem. In de regressieanalyses stellen we vast dat deze verbetering in veel gevallen niet direct veroorzaakt wordt door deze deelname op zich, maar afhankelijk is van andere factoren zoals geslacht en opleiding. We vinden echter ook significant bewijs dat louter de deelname aan de Kracht van je Stem een betere score in de nameting veroorzaakt. Hieruit besluiten we dat, hoewel ook afhankelijk van andere variabelen, de Kracht van je Stem in het algemeen het democratisch burgerschap bevordert.

3 Inhoudstabel Lijst van tabellen 1 Lijst van afkortingen 4 Voorwoord 5 Inleiding 6 Deel 1: Literatuurstudie 8 1 Democratisch burgerschap Definitie Participatie Kennis Leerproces 13 2 Burgerzin bij jongeren Een gebrek aan kennis? Een gebrek aan interesse? Een gebrek aan vertrouwen? Een gebrek aan tolerantie? 21 3 Politieke vorming Wat is vorming? Waarom is vorming belangrijk? Kennis Vaardigheden Waarden Interesse Vertrouwen Tolerantie Hoe vorming geven? Onderwijs Vakoverschrijdende eindtermen (VOET) Waarom vakoverschrijdend? Media Familie en vrienden 43 4 De Kracht van je Stem 45 i

4 4.1 Het bezoek voorbereiden Het simulatiespel Kennismaking met het materiaalaanbod Plenaire vergadering en nabespreking 50 Deel 2: Effectenonderzoek 51 5 Onderzoeksopzet Methode Vragenlijst 53 6 Onderzoeksgroep Geslacht Nationaliteit Opleiding Lerarenopleiding Vooropleiding Woonsituatie Opleiding van de ouders Verenigingsleven Inspraakorganen Bezoek aan politieke instellingen 64 7 Hypothesen Hypothese 1: de kennis neemt toe Is de kennis significant toegenomen? Kennisvraag 1: Welke bevoegdheid hoort toe aan welk niveau? Kennisvraag 2: Wanneer worden er verkiezingen gehouden Kennisvraag 3: Wat is een decreet? Kennisvraag 4: Uit hoeveel kamers bestaat het federaal parlement? Kennisvraag 5: Welke partijen vormen samen de Vlaamse regering? Kennisvraag 6: Benoem de partijvoorzitters Kennisvraag 7: Welk parlement werd in 2010 verkozen? Kennisvraag 8: Welke Vlaamse minister is verantwoordelijk voor volgende bevoegdheden? Kennisvraag 9: Wie is president van Europa? 88 ii

5 Kennisvraag 10: In welke stad ligt een Europees Parlement? Kennisvraag 11: Welke landen zijn lid van de Europese Unie? Conclusie: is de kennis significant toegenomen? Hypothese 2: de interesse neemt toe Is de interesse significant toegenomen? Interessevraag 1: Hoe vaak wordt er in jouw vriendenkring over politiek gepraat? Interessevraag 2: Hoe vaak wordt er bij jou thuis over politiek gepraat? Interessevraag 3: Kijkgedrag: actua- en duidingsprogramma s Interessevraag 4: Het lezen van kranten Interessevraag 5: Als er geen stemplicht was, zou je dan gaan stemmen? Interessevraag 6: Op welke partij zou jij stemmen en waarom? Conclusie: is de interesse significant toegenomen? Hypothese 3: het vertrouwen neemt toe Is het vertrouwen significant toegenomen? Vertrouwensmeting 1: In welke mate ben jij op de hoogte van volgende onderwerpen? Vertrouwensmeting 2: Hoe vaak vind je politiek ingewikkeld? Vertrouwensmeting 3: Is politiek belangrijk voor ons dagelijks leven? Vertrouwensmeting 4: Ik voel mij een Europees burger Vertrouwensmeting 5: Houding ten opzichte van de EU Conclusie: is het vertrouwen significant toegenomen? Hypothese 4: de tolerantie neemt toe Is de tolerantie significant toegenomen? Tolerantiemeting 1: Etnocentrisme 109 iii

6 Tolerantiemeting 2: Openheid voor rechten en kansen voor minderheidsgroepen Tolerantiemeting 3: Hoe wordt er omgegaan met andere meningen? Conclusie: is de tolerantie significant toegenomen? Conclusie Regressieanalyses Analyses Conclusie 131 Algemeen besluit 132 Referentielijst 135 Bijlagen 142 Bijlage 1: Vragenlijst 142 Bijlage 2: Codeboek 156 iv

7 Lijst van tabellen Tabel 1: Kennisvraag 2, naar geslacht en golf Tabel 2: Kennisvraag 2, naar lerarenopleiding en golf Tabel 3: Kennisvraag 2, naar vooropleiding en golf Tabel 4: Kennisvraag 2, naar woonsituatie en golf Tabel 5: Kennisvraag 2, naar politieke instellingen en golf Tabel 6: Kennisvraag 3, naar geslacht en golf Tabel 7: Kennisvraag 3, naar lerarenopleiding en golf Tabel 8: Kennisvraag 3, naar woonsituatie en golf Tabel 9: Kennisvraag 4, naar geslacht en golf Tabel 10: Kennisvraag 4, naar lerarenopleiding en golf Tabel 11: Kennisvraag 5, naar geslacht en golf Tabel 12: Kennisvraag 5, naar inspraakorgaan en golf Tabel 13: Kennisvraag 6, naar geslacht en golf Tabel 14: Kennisvraag 6, naar lerarenopleiding en golf Tabel 15: Kennisvraag 6, naar woonsituatie en golf Tabel 16: Kennisvraag 6, naar politieke instellingen en golf Tabel 17: Kennisvraag 8, naar geslacht en golf Tabel 18: Kennisvraag 8, naar lerarenopleiding en golf Tabel 19: Kennisvraag 8, naar vooropleiding en golf Tabel 20: Kennisvraag 8, naar politieke instellingen en golf 1

8 Tabel 21: Kennisvraag 10, naar geslacht en golf Tabel 22: Kennisvraag 10, naar lerarenopleiding en golf Tabel 23: Kennisvraag 11, naar lerarenopleiding en golf Tabel 24: Kennisvraag 11, naar inspraakorgaan en golf Tabel 25: Interessevraag 6, naar geslacht en golf Tabel 26: Interessevraag 6, naar lerarenopleiding en golf Tabel 27: Interessevraag 6, naar opleiding ouders en golf Tabel 28: Interessevraag 6, naar verenigingsleven en golf Tabel 29: Vertrouwensmeting 2, naar woonsituatie en golf Tabel 30: Vertrouwensmeting 2, naar verenigingsleven en golf Tabel 31: Vertrouwensmeting 2, naar inspraakorgaan en golf Tabel 32: Kennisvraag 2: Wanneer worden er verkiezingen gehouden? Tabel 33: Kennisvraag 3: Wat is een decreet? Tabel 34: Kennisvraag 4: Uit hoeveel kamers bestaat het federaal parlement en benoem? Tabel 35: Kennisvraag 5: Welke partijen vormen samen de Vlaamse regering? Tabel 36: Kennisvraag 6: Benoem de partijvoorzitters Tabel 37: Kennisvraag 8: Welke Vlaamse minister is verantwoordelijk voor volgende bevoegdheden? Tabel 38: Kennisvraag 10: In welke stad ligt een Europees Parlement? 2

9 Tabel 39: Kennisvraag 11: Welke landen zijn lid van de Europese Unie? Tabel 40: Interessevraag 6: Op welke partij zou jij stemmen en waarom? Tabel 41: Vertrouwensmeting 2: Hoe vaak vind je politiek ingewikkeld? 3

10 Lijst van afkortingen DKVJ S De Kracht van je Stem ASO Algemeen Secundair Onderwijs BSO Beroeps Secundair Onderwijs KSO Kunst Secundair Onderwijs TSO Technisch Secundair Onderwijs DBSO Deeltijds Beroepssecundair Onderwijs BUSO Buitengewoon Secundair Onderwijs VOET Vakoverschrijdende eindtermen NSKO Nationaal Secretariaat van het Katholiek Onderwijs PAV Project Algemene Vakken KHBO Katholieke Hogeschool Brugge-Oostende KHK Katholieke Hogeschool Kempen XIOS XIOS Hogeschool Limburg KHLim Katholieke Hogeschool Limburg 4

11 Voorwoord Ik wil in dit voorwoord enkele mensen bedanken die geholpen hebben met het schrijven van deze masterproef. Allereerst dank ik mijn promotor, Dr. Ellen Claes, voor haar raad bij het verzamelen en verwerken van de onderzoeksresultaten en voor haar hulp bij het afbakenen van het onderwerp. Ook alle medewerkers van de Kracht van je Stem en in het bijzonder Kris Van den Bremt en Katrien Brebels, ben ik grote dank verschuldigd. Deze thesis is mede mogelijk gemaakt door hun tijd en hulpbereidheid bij het verzamelen van de onderzoeksresultaten. Aangezien ik in deze masterproef gebruik maak van vragenlijsten, ben ik steeds afhankelijk geweest van de bereidheid tot medewerking van de hogescholen die tussen november en mei hebben deelgenomen aan de Kracht van je Stem. Daarom bedank ik in het bijzonder Griet Grymonpon (KHBO), Yves Van hoof (Erasmushogeschool), Steven Meersschaert (KHK), Griet Heitzmann (XIOS) en Krista Kindermans (KHLim) en al hun studenten om te willen mee werken aan mijn onderzoek. Zonder hun hulpvaardigheid was er geen sprake geweest van een effectenonderzoek. Ten slotte dank ik ook mijn ouders en zus voor hun raad en hulp bij het schrijven van deze masterproef. 5

12 Inleiding Though [the people] may acquiesce, they cannot approve what they do not understand. 1 Dit citaat van Thomas Jefferson geeft weer waarom er thans zoveel belang gehecht wordt aan democratisch burgerschap en politieke vorming. Verscheidene signalen wijzen er op dat burgers zich niet meer betrokken voelen bij de politiek en geen vertrouwen meer hebben in hun overheid. Dit brengt het bestaan van de democratie in gevaar, aangezien deze enkel kan bestaan wanneer burgers begaan zijn met wat er zich afspeelt op politiek vlak en zelf de drang voelen om te participeren. We vragen ons in deze masterproef af of alle aandacht voor dit onderwerp terecht is. We bekijken immers wat het belang is van democratisch burgerschap en wat de verschillende aspecten hiervan zijn. Vervolgens bespreken we verscheidene onderzoeksresultaten over deze aspecten van burgerzin. We proberen ons zoveel mogelijk toe te leggen op onderzoeken met Vlaamse jongeren als onderzoeksgroep. Dit sluit immers nauw aan bij de onderzoeksgroep van deze masterproef. We zullen hier zien hoe het thans gesteld is met de politieke kennis, de interesse voor politiek, het vertrouwen en de mate van tolerantie. We bestuderen niet enkel de resultaten van zulke onderzoeken, maar gaan ook na wat er kan gedaan worden om deze cijfers te beïnvloeden. In dit kader gaan we dieper in op het belang van politieke vorming. We kijken in welk opzicht vorming een verschil kan maken met betrekking tot democratisch. We bekijken waarom dit een plaats heeft gekregen in het leerplan van het Vlaams Onderwijs en bespreken ook de manier waarop er op school aan burgerschapsvorming wordt gedaan. We beperken ons niet enkel tot het onderwijs, maar bespreken ook kort de rol van media en van familie en vrienden in politieke vorming. Ten slotte analyseren we de resultaten van het onderzoek in het kader van deze masterproef. We hebben studenten van de lerarenopleiding van 4 verschillende hogescholen, die in de periode november-mei hebben deelgenomen aan de Kracht van 1 T. JEFFERSON, Opinion on Apportionment Bill,

13 je Stem, een educatief project van het Vlaams Parlement, zowel vóór als na hun deelname gevraagd een vragenlijst in te vullen. Op deze manier willen we nagaan of de Kracht van je Stem van belang is voor de mate van democratisch burgerschap van deze studenten en of dit project een belangrijke rol vervult op het gebied van politieke vorming. 7

14 Deel 1: Literatuurstudie 1 Democratisch burgerschap 1.1 Definitie In deze masterproef vertrekken we van de definitie van democratisch burgerschap van de Kracht van je Stem (hierna DKVJS), een project van de educatieve dienst van het Vlaams Parlement. Als synoniemen voor dit begrip gebruiken de coördinatoren van dit project ook termen als burgerzin en actief burgerschap. Zij definiëren dit als volgt: Actief burgerschap houdt in dat burgers op een actieve manier mee vorm geven aan de samenleving en aan hun plaats binnen die samenleving. Hierbij is er aandacht voor kritische reflectie, actie en participatie. Actief burgerschap is een leerproces. 2 In deze definitie vinden we bepaalde elementen terug die in deze masterproef zullen onderzocht worden. 1.2 Participatie Allereerst onderscheiden we in deze definitie het belang van participatie (Actief burgerschap houdt in dat burgers op een actieve manier mee vorm geven aan de samenleving ). Het begrip participatie vatten we in deze masterproef zeer ruim op. We zien dit niet louter als politieke participatie, maar eerder als maatschappelijke participatie. Dit wil zeggen dat we niet enkel kijken naar deelname aan het politieke proces. We begrijpen dit immers als alle mogelijke vormen van engagement. In het teken van actief burgerschap houden we bijvoorbeeld ook rekening met deelname aan het verenigingsleven of een engagement binnen een lokaal inspraakorgaan zoals bijvoorbeeld de leerlingenraad. In deze masterproef bekijken we participatie ruimer en laten we ons leiden door de categorieën die Ellen Quintelier in haar onderzoek naar de 2 DE KRACHT VAN JE STEM, Opvoeden tot burgerzin ( , Educatieve Dienst Vlaams Parlement: 8

15 effecten van participatie, bepaalt. Zij onderscheidt inspraakmogelijkheden op school, het verenigingsleven, vrijwilligerswerk en informele vrijetijdsbesteding. 3 De eerste categorie, namelijk inspraakmogelijkheden op school, verbreden we door dit niet enkel te beperken tot het schoolleven, maar eveneens rekening te houden met een engagement in andere inspraakorganen zoals de jeugdraad of een bestuursraad van allerlei soorten organisaties. Wat het verenigingsleven betreft, volgen we dezelfde verdeling als in het onderzoek van Ellen Quintelier gebruikt wordt. Deze categorisering gaat van sport- en jeugdverenigingen tot levensbeschouwelijke en politieke verenigingen. Ook vrijwilligerswerk krijgt een plaats in deze masterproef, hetzij beperkt en eerder in verband met het verenigingsleven zelf ( Vereniging voor vrijwilligerswerk ). Met informele vrijetijdsbesteding ten slotte houden we weinig rekening aangezien dit de omvang van deze masterproef zou overstijgen. De participatievormen die voornamelijk naar voor zullen komen in dit onderzoek, zijn dus deelname aan het verenigingsleven en een engagement binnen een inspraakorgaan. Maatschappelijke participatie is relevant wanneer we onderzoek doen naar burgerzin, aangezien dit een effect heeft op de houdingen van de participanten ten opzichte van het maatschappelijk gebeuren. Zoals reeds eerder vermeld, houden we voornamelijk rekening met inspraakorganen en verenigingen. Volgens hetzelfde onderzoek van Ellen Quintelier zijn dit namelijk de twee vormen van participatie die het meeste invloed hebben op de maatschappelijke houding van de deelnemers. Het al dan niet lid zijn van een vereniging heeft het sterkste effect op deze ingesteldheid. 4 Onderzoek heeft namelijk uitgewezen dat dit een effect heeft op de democratische burgerschapshoudingen en het persoonlijk welbevinden. Volgens het werk van Smits hebben jongeren die actief zijn in een jeugd- of cultuurvereniging een meer verdraagzame houding ten opzichte van 3 E. QUINTELIER, Effecten van participatie in en uit de school op maatschappelijke en politieke houdingen van jongeren in M. HOOGHE (Red.), Jongeren, school en politiek, Mechelen, Wolters Plantyn, 2007, Ibid

16 etnocentrische minderheden. 5 Bovendien heeft dit al dan niet actief zijn een positieve invloed op de politieke interesse en de houding ten opzichte van democratie. 6 Het verenigingsleven maakt mensen bewust van bestaande gemeenschappelijke belangen en stimuleert hen om ook daadwerkelijk op te komen voor deze belangen. Volgens de Tocqueville bevorderen verenigingen op deze manier het vermogen van mensen om dit niet enkel op verenigingsniveau te doen, maar ook om later op maatschappelijk niveau op te komen voor collectieve belangen. Binnen een vereniging leren leden immers samen te leven met anderen en groeit het besef dat we geen alleenstaande individuen zijn. 7 Op deze manier faciliteren verenigingen bijgevolg de stap naar politieke participatie en algemene belangenbehartiging. Verder hebben verenigingen een positief effect op het vertrouwen in de politieke instellingen volgens Putnam 8 en zorgen ze voor minder uitgesproken antipolitieke houdingen en een lager gevoel van politieke machteloosheid. 9 Bovendien komen leden van verenigingen sneller in contact met mensen die hen aansporen om zich ook buiten de vereniging maatschappelijk te blijven engageren. 10 Deze elementen maken dat het verenigingsleven van groot belang kan zijn wanneer we onderzoek doen naar politieke interesse en participatie. Uit onderzoek blijkt zelfs dat het niet lid zijn van een vereniging tijdens 5 W. SMITS, Maatschappelijke participatie van jongeren in K. PELLERIAUX (Red.), Beter samen?, Leuven, Acco, 2005, E. QUINTELIER, l.c., A. DE TOCQUEVILLE, Over de democratie in Amerika, Brussel, Prometheus, 2008, R.D. PUTNAM, Making democracy work, New Jersey, Princeton University Press, M. ELCHARDUS en S. HERBOTS, Participatie van Vlaamse jongeren aan het verenigingsleven in N. VETTENBURG, J. DEKLERCK & J. SIONGERS (Reds.), Jongeren in cijfers en letters. Bevindingen uit de JOPmonitor 2, Leuven, Acco, 2010, D.A MCFARLAND en R. J. THOMAS, Bowling young: how youth voluntary associations influence adult political participation in American Sociological Review 71, (2006), 3, pp

17 de jeugdjaren een negatief effect heeft op de politieke participatiegraad op oudere leeftijd. 11 Ook inspraakorganen zijn van belang voor ons onderzoek aangezien zij een positieve invloed hebben op politieke kennis, 12 maar ook op onze ervaring van hoe politiek werkt. Dit zou de drempel kunnen verlagen om zelf aan het politieke leven deel te nemen. 13 Volgens het reeds eerder aangehaalde werk van McFarland & Thomas worden niet enkel leden van verenigingen, maar ook leden van inspraakorganen op school gestimuleerd om ook op een latere leeftijd een gelijkaardig engagement op te nemen op een hoger politiek niveau. Door inspraak op school krijgen zij immers de kans om de nodige vaardigheden aan te leren en voldoende sociaal kapitaal op te bouwen, wat later de stap naar belangenbehartiging zal vergemakkelijken. 14 Ook Youniss et al. bemerkt dat deelname aan inspraakorganen helpt om een civic identity te ontwikkelen. Volgens dit onderzoek ontwikkelen participanten het vermogen om hun eigen mening te toetsen aan die van anderen. Dit zou hen bewuster maken van de diversiteit van de samenleving en hun eigen plaats hierin. Dit zou ertoe kunnen leiden dat leden van inspraakorganen zich ook later bewuster zijn van hun eigen rol in het politieke proces en van de manier waarop zij op een democratische manier compromissen kunnen sluiten Kennis Politieke kennis is een tweede element in de definitie van actief burgerschap van De Kracht van je Stem ( en aan hun plaats binnen die samenleving). Putnam stelt If you don t know the rules of the 11 Ibid. p E. QUINTELIER, l.c., L. J. SAHA en M. PRINT, Student school elections and political engagement: a cradle of democracy? in International Journal of Educational Research, 49, (2010), 1, pp D.A MCFARLAND en R. J. THOMAS, l.c. p J. YOUNISS, J. A. MCLELLAN en M. YATES, What we know about engendering civic identity in American Behavioral Scientist, 40, (1997), 5, pp

18 game and the players and don t care about the outcome, you re unlikely to try playing yourself. 16 Een positieve houding ten opzichte van democratie is van groot belang, maar zonder een minimale kennis over het functioneren van de samenleving zal dit niet voldoende zijn om te spreken van actief burgerschap. Kennis van het politieke proces helpt ons het belang van politiek en onze eigen plaats in de samenleving te begrijpen. Overheden kunnen op hun beurt democratischer functioneren wanneer burgers goed en op gelijke basis geïnformeerd zijn. 17 We zien overigens dat kennis ons geloof in democratische waarden versterkt. Dit komt ondermeer omdat kennis er voor zorgt dat we beter in staat zijn politieke mandatarissen correct te beoordelen en bepaalde situaties en beslissingen beter te begrijpen. Door middel van politieke kennis zijn mensen in staat om de juiste weg te vinden naar bepaalde personen of instellingen om hun belangen te behartigen. Het zorgt er immers voor dat we ons meer bewust zijn van onze belangen en van wat we kunnen doen om deze veilig te stellen. Bovendien blijkt dat goed geïnformeerde burgers een grotere verdraagzaamheid vertonen ten opzichte van etnische minderheden en minder wantrouwen koesteren in het publieke leven. Verder zorgt kennis over het politieke leven ervoor dat we sneller bereid zijn om hier ook effectief zelf aan deel te nemen. 18 Dit zou kunnen zijn omdat we, zoals reeds aangehaald, sneller onze weg vinden binnen politieke instellingen, maar zeker ook omdat kennis er voor zorgt dat we een mening hebben over bepaalde actuele problemen. 19 Solhaug wijst er echter op dat er wel degelijk een sterk correlatief verband bestaat tussen kennis en toekomstige participatie, maar dat louter kennis op zich niet volstaat. 16 R.D. PUTNAM, Bowling Alone, New York, Simon & Schuster, 2000, M. X. DELLI CARPINI en S. KEETER, What Americans know about politics and why it matters, New Haven, Yale University Press, 1989, W. A. GALSTON, Political knowledge, political engagement and civic education in Political Science, 4, (2001), pp M. X. DELLI CARPINI, In search of the informed citizen: What Americans know about politics and why it matters. Paper gepresenteerd op Middle Tennessee State University-conferentie in Nashville-Tennessee, ,

19 Volgens dit rapport helpt kennis ons inderdaad op weg om op een correcte manier deel te nemen aan het politieke leven. Het zorgt er onder andere voor dat we op de hoogte zijn van hoe we moeten stemmen en hoe parlementaire beslissingen worden genomen. Deze kennis op zich wil echter nog niet zeggen dat we ook effectief gaan participeren. Om deze stap te zetten, is er ook een zekere mate van politieke interesse nodig. 20 Zoals we reeds gezien hebben, kan deze interesse worden aangewakkerd door enerzijds de kennis te verhogen en anderzijds door een maatschappelijk engagement op te nemen. Hier komen we later in deze masterproef nog uitgebreider op terug. 1.4 Leerproces Tenslotte wordt in de definitie van DKVJS de nadruk gelegd op burgerschap als leerproces (Actief burgerschap is een leerproces). In The Good Citizen van Michael Schudson lezen we The teaching of democracy and the modeling of democracy should never stop 21 Dit is precies de reden waarom de Kracht van je Stem haar projecten organiseert met leerlingen en studenten als doelgroep. Burgerschapszin is immers geen aangeboren gegeven, maar moet geleidelijk aan aangeleerd worden. Zoals we verder in deze masterproef zullen zien, is het van groot belang dat burgerschapszin wordt bijgebracht in verschillende fasen van het onderwijs. Het onderwijs is namelijk het belangrijkste kanaal om kinderen en jongeren te bereiken. Burgerschapsvorming kunnen we niet binnen een bepaald vakonderdeel plaatsen, aangezien dit verscheidene elementen omvat die niet geconcentreerd kunnen worden. Burgerschapsvorming dient op verscheidene domeinen aangeleerd te worden aan jongeren. Dit is ook de reden waarom het Vlaams Parlement burgerschapsvorming heeft vastgelegd in de vakoverschrijdende eindtermen. Dit zijn extra doelstellingen die door het Vlaams Parlement worden vastgelegd die niet zozeer 20 T. SOLHAUG, Knowledge and self-efficacy, as predictors of political participation and civic attitudes: with relevance for educational practice in Policy Futures in Education, 4, (2006), 3, pp M. SCHUDSON, The Good Citizen, Cambridge, Harvard University Press, 1998,

20 vakgebonden zijn. Dit komt verder in deze masterproef uitgebreider aan bod. 14

21 2 Burgerzin bij jongeren Reeds langs wordt er geschreven over een democratisch deficit. Er zou weinig kennis, weinig interesse en weinig vertrouwen bestaan bij de burgers. We bekijken in dit hoofdstuk kort enkele onderzoeken en peilingen naar dit verschijnsel. We richten ons hierbij vooral op jongeren en Vlaamse onderzoeken, aangezien dit het best aansluit bij de onderzoeksgroep van deze masterproef. We bekijken achtereenvolgens studies rond een gebrek aan kennis, onderzoeken naar een mogelijk tekort aan interesse en bespreken resultaten over een tekort aan vertrouwen en een laag tolerantieniveau. 2.1 Een gebrek aan kennis? Tine Polfliet gaat na of er een verschil is in politieke kennis tussen 16- en 18-jarigen. Zij laat hiervoor leerlingen uit verscheidene secundaire scholen kennisvragen oplossen. Uit de resultaten blijkt dat meisjes slechts 47% scoren op deze vragen. Jongens doen het iets beter (50,7%). 22 We zien dus dat de respondenten slechts de helft of minder scoren op vragen die peilen naar algemene politieke kennis. Volgens een ISPO-onderzoek van Swyngedouw en Billiet scoren jongeren (18-25 jaar) op actualiteitsvragen en pure kennisvragen niet slechter dan volwassen. Zij noteren echter wel een verschil met betrekking tot de vragen over politieke ideologieën en partijprogramma s. Op dit soort vragen scoren jongeren namelijk veel slechter dan ouderen. 23 In het werk van Dewachter, Wauters en Dejaeghere blijkt dat de ondervraagden zeer slecht scoren op kennisvragen die handelen over Europese en internationale instellingen. Zo kan slechts 5% de secretaris-generaal van de NAVO (toen George Robertson) bij naam noemen. Slechts 20% kan 22 T. POLFLIET, Politieke kennis in Vlaanderen: een comparatieve studie van 16-jarigen en stemgerechtigen, Leuven, K.U.Leuven, 2005,(Diss. Lic.), M. SWYNGEDOUW, J. BILLIET in M. SWIJNGEDOUW, J. BILLIET, A. CARTON en R. BEERTEN (Reds.) De (on)redelijke kiezer: onderzoek naar de politieke opvattingen van Vlamingen: verkiezingen van 21 mei 1995, Leuven, Acco,

22 Romano Prodi als voorzitter van de Europese Commissie aanduiden, ondanks het feit dat deze naam op het moment van het onderzoek zeer actueel was (incident met Guy Verhofstadt). Wanneer de vragen echter te maken hebben met Belgische politici, scoren de respondenten iets beter. Zo weet bijvoorbeeld 66,3% dat Marc Verwilghen de voorzitter was van de parlementaire onderzoekscommissie-dutroux. We kunnen de auteurs echter volgen in hun betoog dat dit cijfer nog steeds relatief laag ligt gezien de enorme impact op ons land en de permanente aanwezigheid in de media van de onderzoekscommissie-dutroux op dat moment. In de zelfde lijn liggen de vragen die te maken hebben met de provincie van de respondenten. Deze vragen ( Hoe heet jouw provinciegouverneur? ) worden in het algemeen veel beter beantwoord dan vragen die handelen over het internationale niveau. 24 De auteurs stellen hier vast dat de kennis toeneemt naarmate de vragen dichter aansluiten bij de leefwereld van de respondenten. We kunnen hierdoor waarschijnlijk besluiten dat gebeurtenissen die dichter bij de eigen leefwereld staan, ook als belangrijker zullen beschouwd worden. Bijgevolg zal hier ook meer interesse voor getoond worden en zal dus ook de kennis toenemen. Uit de cijfers van een ICCS-onderzoek blijkt dat Vlaamse 14-jarigen in vergelijking met de andere landen (38 landen of regio s hebben deelgenomen aan dit onderzoek) niet goed en in het beste geval gemiddeld, scoren. In vergelijking met andere West-Europese landen behalen de Vlaamse jongeren slechts gemiddelde scores met betrekking tot burgerschapskennis. 25 We kunnen concluderen dat de heersende ongerustheid over politieke kennis bij jongeren niet geheel onterecht is. We baseren ons hiervoor voornamelijk op recente Vlaamse onderzoeken aangezien deze het meest aansluiten bij de onderzoeksgroep van deze 24 W. DEWACHTER, B. WAUTERS en Y. DEJAEGHERE, De nauwelijks bereikte burger, Leuven, Afdeling Politologie, K.U.Leuven, 2002, S. DE GROOF, E. FRANCK, M. ELCHARDUS en D. KAVADIAS, International Civic and Citizenship Education Study in Vlaanderen. Perstekst, Vakgroep Sociologie, onderzoeksgroep TOR, Vrije Universiteit Brussel en Departement Sociologie, onderzoeksgroep SeP, Universiteit Antwerpen, 3. 16

23 masterproef. Uit deze onderzoeken blijkt dat jongeren relatief weinig kennis bezitten over politiek en actualiteit. Wanneer gebeurtenissen dichter aansluiten bij de eigen leefwereld, liggen deze scores wel iets hoger. In vergelijking met andere West-Europese jongeren, haalt de Vlaamse jeugd slechts hetzelfde resultaat of zelfs slechter. 2.2 Een gebrek aan interesse? Uit recent Vlaams onderzoek blijkt dat Vlaamse jongeren veel minder over politiek discussiëren met vrienden en familie dan jongeren in andere Europese landen. 26 Uit een onderzoek van Mark Elchardus en Bram Vanhoutte blijkt dat de interesse voor politiek toeneemt gedurende de jeugdjaren, maar op een bepaalde leeftijd stabiliseert. Wanneer we het Vlaamse interesseniveau echter vergelijken met andere Europese landen, blijkt dat Vlaamse jongeren veel minder interesse vertonen voor politieke gebeurtenissen. Tine Allemeersch deed onderzoek naar het politieke participatiegedrag van jongeren. Uit haar resultaten blijkt dat slechts een minderheid van de jongeren heel geïnteresseerd is in politiek (5,42%). Bij jongeren tussen 14 en 25 jaar geeft bijna 21% aan niet geïnteresseerd te zijn. Bij jongeren tussen 15 en 16 jaar ligt dit getal zelfs hoger: 28,44%. 29 Uit recenter onderzoek blijkt 42,5% van de 12- tot 30-jarigen ongeïnteresseerd te zijn in politiek. 30 Dit zou de vaststelling van Elchardus en Vanhoutte kunnen bevestigen dat 26 Ibid. 27 M. ELCHARDUS en B. VANHOUTTE, Het steile pad naar democratisch burgerschap, Brussel, Vakgroep Sociologie, Vrije Universiteit Brussel, TOR, 2007, S. DE GROOF, E. FRANCK, M. ELCHARDUS en D. KAVADIAS, o.c T. ALLEMEERSCH, Het politieke participatiegedrag van jongeren: apathisch of niet-conventioneel?, Leuven, K.U.Leuven, 2008, (Diss. Lic.), M. ELCHARDUS en S. HERBOTS, Jongeren en democratisch burgerschap. Conventionele, alternatieve en aanvullende participatie in N. VETTENBURG, J. DEKLERCK en J. SIONGERS (Reds.) Jongeren in cijfers en letters. Bevindingen uit de JOP-monitor 2, Leuven, Acco, 2010,