voor beginners STERREN KIJKEN VOOR BEGINNERS Kijk omhoog en ontdek de sterrenhemel Een boek voor jonge onderzoekers

Transcriptie

1 KOKT_1604_Strrnkijknvoorbginnrs_OS_GEB_02_Strrnkijknvoorbginnrs_gb_ :56 Pagina 1 Waarom lijkn strrn s nachts langs d hml t bwgn n waarom vrandrn z in d loop van ht jaar van plaats? Wat is n komt? Ho vr wg is d maan n waarom vrandrt hij stds van vorm? Wat is ht juist momnt om n vallnd str t zin n wat zijn vallnd strrn ignlijk? Ho zijn d plantn aan hun naam gkomn? STERREN KIJKEN VOOR BEGINNERS Kijk omhoog n ontdk d strrnhml En bok voor jong ondrzokrs Waar zijn d ringn van Saturnus van gmaakt? ISBN NUR Michal Driscoll n Mrdith Hamilton In dit bok krijg j antwoord op al jouw vragn ovr astronomi. voor bginnrs Door Michal Driscoll Mt illustratis van Mrdith Hamilton -th-dark r! in w lo g t M rrnzok t s n s r k stic

2 voor bginnrs Door Michal Driscoll Mt illustratis van Mrdith Hamilton Vrtaald door Margrit Vissr-Slofstra

3 Ndrlands diti 2016 Uitgvrij Callnbach Vrtaling Margrit Vissr-Slofstra Vormgving Spaansnmdia ISBN NUR 410 Oorspronklijk uitgav Black Dog & Lvnthal Publishrs Copyright 2004 Michal Driscoll All rchtn voorbhoudn. Nits uit dz uitgav mag wordn vrvlvoudigd, opgslagn in n gautomatisrd ggvnsbstand, of opnbaar gmaakt, in nig vorm of op nig wijz, htzij lktronisch, mchanisch, door fotokopiën, opnamn, of nig andr manir, zondr voorafgaand schriftlijk tostmming van d uitgvr. 4

4 Voor Lucy. M.D. Voor mijn brors, Eric n Randy, di op zomrs avondn d moit namn mij d strrnbldn aan t wijzn. M.H. 5

5 Dankbtuiging D autur n d illustrator sprkn graag hun dank uit aan all mnsn di n bijdrag aan d totstandkoming van dit bok hbbn glvrd: J.P. Lvnthal, di dit bok moglijk hft gmaakt; Laura Ross, voor d bgliding, volharding n gstdrift; Marty Lubin, voor ht prachtig ontwrp n d mr dan gvraagd bijdragn n Dara Lazar, voor d onmtlijk hovlhid hulp. 6

6 Inhoudsopgav Wlkom in ons univrsum 9 Wondrn aan d nachtlijk hml 10 Ht univrsum: ht grot (zr, zr grot) ghl 12 Wat hangt r bovn ons hoofd? 15 Zichtbar zakn 16 DE StERREN 16 ONZE EIgEN StER: DE ZON 22 DE PLANEtEN 24 BROkStUkkEN EN VLIEgENDE VOORWERPEN 46 StERRENStELSELS: VERBLIJfPLAAtS VAN StERREN 50 Onzichtbar zakn (waarvan w ht bstaan vrmodn) 52 ZWAARtEkRACHt 52 DONkERE MAtERIE 53 ZWARtE gaten 53 EN EEN NIEUWE PUZZEL 54 Vrknning van d ruimt 55 Astronautn n astronomn in acti 56 INStRUMENtEN VOOR StERRENkIJkERS 56 REIS NAAR DE StERREN 58 AStRONAUtEN MEt EEN VACHt 60 EEN StAD IN DE RUIMtE 61 ALLEEN IN HEt UNIVERSUM? 62 DE UItDAgINg VAN DE RUIMtE 63 Dingn om zlf t don 64 DE StERRENBEELDEN 66 DE DIERENRIEM 72 DE HEMEL IN DE LENtE 81 DE HEMEL IN DE ZOMER 83 DE HEMEL IN DE HERfSt 85 DE HEMEL IN DE WINtER 87 Naar d strrn n wr trug 88 En bknopt gschidnis van d ruimt 89 Nachtlijk waarnmingn 91 Vrdr lzn 93 7

7 Wlkom in ons univrsum Hb j s nachts wlns omhooggkkn n j afgvraagd wat daarbovn toch allmaal t zin is? Zo ja, dan bn j cht nit d nig, want al zolang r lvn is op aard vrwondrn mnsn zich ovr d mystris van d hml. Wat zijn toch al di glinstrnd spikkls, waarom bwgn z s nachts langs d hml, waarom vrandrn z in d loop van n jaar van plaats? Wat dot d maan daarbovn n waarom lijkt di lk kr n andr vorm t hbbn? Ho krijg j zo n intrssant vrschijnsl als n vallnd str t zin n wat zijn vallnd strrn ignlijk? (Laat ik maar vast vrklappn dat ht gn cht strrn zijn.) 9

8 Wondrn aan d nachtlijk hml uitgstrkt, nachtlijk hml ropt vl D vragn op. Na jarn uwn zlfs! van studi n ondrzok hbbn w hl wat antwoordn gvondn. Slimm wtnschapprs don lk dag hun bst om stds mr antwoordn t vindn. En vaak lidt n antwoord wr tot niuw vragn. Maar één ding is zkr: ht zal cht hl rg lang durn voor w n antwoord hbbn gvondn op all vragn di bdacht wordn. In dit bok komn w vl t wtn ovr allrli objctn n krachtn di ons omringn, dichtbij n hl vr wg, n w ontmotn d knapp koppn di vl mystris rvan hbbn ontrafld. W horn ook vrhaln (di soms mythn gnomd wordn) ovr monstrs, godn n hldn. Di mythn hbbn mnsn hl vrogr bdacht als vrklaring voor d vormn di z s nachts aan d hml zagn. W lzn ovr d gwldig idën di wtnschapprs hbbn bdacht om all vrmd dingn bovn hun hoofd t vrklarn. En w komn its t wtn ovr n aantal van d nog stds bstaand mystris. (Dat zijn r trouwns bst vl!) Ris langs d nachtlijk hml Er valt vl t lrn, maar ws nit bang: w vrknnn alls stap voor stap. En all lastig woordn ondrwg wordn uitglgd in ht Ruimtwoordnbok dat j door ht hl bok hn tgnkomt. (Echt moilijk zijn di woordn nit n als j z nmaal knt, is ht juist luk om z t gbruikn. Praat j r mt j vrindn n famili ovr, dan kom j al snl ovr als n cht knnr!) D mnsn di d hml hbbn bstudrd, krijgn n plkj in d hoofdstukjs Bromd astronomn. Kijk ns, ht rst niuw woord dat w lrn: astronomn. Ht komt van ht woord astro-, dat d oud Grikn gbruiktn om d strrnhml t bschrijvn n van ht woord -nomos, dat t makn hft mt its bstudrn. En astronoom houdt zich bzig mt astronomi: ht bstudrn van d strrnhml. 10

9 Ht is ignlijk hl luk dat w hirvoor n Griks woord gbruikn, want d Grikn bstudrdn d hml bovn ons hoofd als n van d rstn. Maar daar ls j latr mr ovr. Duizndn jarn lang zagn d mnsn di s nachts omhoog tuurdn bknd vormn in al di lichtpuntn, alsof d hml n rusachtig vrbind-dstippn-puzzl was. Z zagn mnsn, dirn n andr figurn, nt zoals jij ovrdag in n donzig wolk n konijn, n bus of n andr grappig voorwrp dnkt t zin. J lrt ovr n aantal van di mythn : vrhaln di mnsn vrogr hbbn bdacht als vrklaring voor wat z bovn hun hoofd zagn. Dz lgnds hilpn mnsn n aantal mystriuz gburtnissn op aard t bgrijpn sizonn, ht wr n aardbvingn bijvoorbld n zlfs oorlogn. Ook d Strrnzokr gaat j daarbij hlpn. Vóór in dit bok vind j n spciaal soort kaart van d nachtlijk hml di j m naar buitn kunt nmn. Er zittn zlfs glow-in-th-dark-strrn bij om mr t kunnn zin! Gbruik d Strrnzokr om al di luk n intrssant dingn uit dit bok op t zokn. Vrdrop in ht bok lggn w uit ho d Strrnzokr wrkt. Ruimtwoordnbok astronomi Ht bstudrn van d strrnhml n van all objctn n krachtn daarin. Maar j kunt r natuurlijk nit alln ovr lzn, zondr naar buitn t gaan om t kijkn of j di objctn ook daadwrklijk aan d nachtlijk hml kunt vindn. D hoofdstukjs Strrn kijkn in dit bok gaan j daarbij hlpn. Z gvn aanwijzingn om al di dingn waar j its ovr lst zlf t kunnn vindn. 11

10 Ht univrsum Ht grot (zr, zr grot) ghl mst glimmnd stippn di j s D nachts aan n hldr hml zit zijn strrn, maar sommig stippn zijn plantn. (W gaan ht hbbn ovr ht vrschil tussn di tw, maar s nachts zijn z soms moilijk t ondrschidn.) D strrn n plantn dln d hml mt andr objctn di w lrn vindn, zoals komtn, mann n mtorn. Ook vind j in d ruimt vl soortn stof n gassn. Al di dingn d strrn, d plantn, d gassn, d aard n alls op d aard, ook hondn n kattn n jij n ik makn dl uit van ht univrsum. Ht woord univrsum wordt door astronomn gbruikt om d grootst moglijk ruimt t bschrijvn di z zich kunnn voorstlln. Ht is d plaats waar w wonn, waar d aard n d zon zich bvindn, waar all strrn n plk hbbn n waar alls wat w knnn bstaat. Ht is zo groot dat onz hrsnn zich r nauwlijks n voorstlling van kunnn makn. En nimand wt ho groot ht prcis is. D mst astronomn glovn dat ht univrsum n doorsn hft van vl miljardn kilomtrs n dat ht ongvr vijftin miljard jaar oud is. 12 Pinzn ovr haar plk in ht univrsum

11 12 KOKT_1601_SKVB_ _NS Q :15 Pagina 13 Wtnschapprs hbbn dz babyfoto gmaakt mt licht uit d tijd dat ht univrsum nog rg jong was. Warm gbidn lichtn rood op n koud strkn blauw. Ht hft ons vl tijd gkost om dingn ovr ht univrsum t lrn. D rst astronomn dachtn dat ht univrsum nit vl grotr was dan d aard. Mn dacht dat d zon n d plantn om d aard draaidn n dat d strrn nt its vrdr wg stondn dan d plant di ht vrst van d aard lag. Ht zou duizndn jarn durn voor astronomn rachtr kwamn dat ht univrsum in wrklijkhid vl n vl grotr is. Maar nu lopn w op d zakn vooruit. Latn w onz rondliding bginnn mt n ris door ht univrsum. Als rst motn w namlijk doorkrijgn wat r ignlijk bovn ons hoofd hangt. Ruimtwoordnbok univrsum Ht wtnschapplijk woord voor ht grot, uitgstrkt gbid waarin alls wat w knnn bstaat. Ht univrsum wordt ook wl kosmos gnomd. P LEONY Black Dog & Lvnthal (JM) 13 Bromd astronomn D Grikn bhoordn tot d rstn di astronomisch knnis opddn, maar zij warn cht nit d nign di in vrogr tijdn d hml bstudrdn. Chins astronomn ddn in 1300 v.c. hondrdn jarn voor ht hoogtpunt van d Griks astronomi al n aantal bhoorlijk blangrijk ontdkkingn. D Chinzn mrktn dat d strrn langs d hml bwogn in patronn di zich lk jaar hrhaaldn n dat d positi van d zon aan d hml htzlfd schma lk t volgn. Z gbruiktn dz informati om n van d rst kalndrs samn t stlln. Ht is n prachtig voorbld van d manir waarop informati, vrkrgn door d hml t bstudrn, tot its nuttigs op aard kan lidn. Tgnwoordig kunnn w ons n lvn zondr kalndrs nauwlijks voorstlln ho wtn w andrs wannr w onz vrjaardag motn virn? 13

12 KOKT_1604_Strrnkijknvoorbginnrs_OS_GEB_02_Strrnkijknvoorbginnrs_gb_ :56 Pagina 1 Waarom lijkn strrn s nachts langs d hml t bwgn n waarom vrandrn z in d loop van ht jaar van plaats? Wat is n komt? Ho vr wg is d maan n waarom vrandrt hij stds van vorm? Wat is ht juist momnt om n vallnd str t zin n wat zijn vallnd strrn ignlijk? Ho zijn d plantn aan hun naam gkomn? STERREN KIJKEN VOOR BEGINNERS Kijk omhoog n ontdk d strrnhml En bok voor jong ondrzokrs Waar zijn d ringn van Saturnus van gmaakt? ISBN NUR Michal Driscoll n Mrdith Hamilton In dit bok krijg j antwoord op al jouw vragn ovr astronomi. voor bginnrs Door Michal Driscoll Mt illustratis van Mrdith Hamilton -th-dark r! in w lo g t M rrnzok t s n s r k stic