Nederland, land van betekenis. Handreiking Water, erfgoed en ruimte

Transcriptie

1 02 Nederland, land van betekenis Handreiking Water, erfgoed en ruimte

2 Waterveiligheid: Waterveiligheid is een belangrijke opgave. Hoe we daar mee omgaan is in de loop der tijd wel veranderd. We vechten niet alleen meer tegen het water, maar we bewegen ook mee. We moeten inspelen op situaties en onzekerheden die we nu nog niet kennen en de juiste beslissing op de juiste plek en het juiste moment nemen. Kunnen oplossingen uit het verleden opnieuw bruikbaar zijn om een hedendaags probleem met water op te lossen? Kunnen ze ons inspireren tot creatieve ideeën en een innovatieve aanpak? oplossingen van toen Koppel historische watersystemen aan hedendaagse opgaven Nederland is een land van ontworpen watersystemen. Door schade en schande wijs geworden heeft de mens in de delta de beste plekken benut om het landschap zo praktisch mogelijk in te richten. Van vestingsteden met waterlinies, droogmakerijen met poldermolens en gemalen; van duinen, dammen en dijken en van kanalen, beeksystemen voor watermolens tot iconen als de Deltawerken. Door deze watersystemen in kaart te brengen en te kijken of ze op een aantal plaatsen weer te herstellen zijn, komen mogelijke oplossingen voor de actuele wateropgaven bovendrijven. Zo kunnen herstelde liniedijken en dwarskades rond voormalige Waterveiligheid Oude weteringen, kaden en compartimenteringsdijken kunnen opnieuw water leiden en zo de gevolgschade van overstromingen beperken. Waterberging Foto BNDeStem Vijvers die vroeger deel uit maakten van watermolensystemen kunnen, in perioden van piekbelasting, opnieuw water inlaten en dit vasthouden tot de afvoer weer normaal is. Of juist water vasthouden, zodat gebieden in tijden van langdurige droogte beschikken over extra water. Waterrobuuste inrichting Foto Gemeente Utrecht Het weer open graven van gedempte grachten en waterlopen in verschillende Nederlandse steden, zoals in Utrecht, zorgt niet alleen voor meer recreatie en toerisme, maar draagt ook bij aan het herstel van oude watersystemen. Hiermee kan de wateroverlast beperkt worden.

3 voor opgaven van nu inundatiegebieden bijvoorbeeld dienst doen als piekberging bij wateroverlast. De nog aanwezige kwelkades kunnen opnieuw worden benut op plaatsen waar dijken last hebben van piping. Maak gebruik van beproefde bouwmethoden Ook uit historische bouwmethoden kunnen we wijze lessen leren over de omgang met wateroverlast. In gebieden waar overstromingen konden optreden had men een optrede naar de voordeur en waren er vloedplanken aanwezig om het water buiten te houden. Dit zien we in steden aan het water zoals Dordrecht, Kampen en Den Briel, maar ook bij aanpassingen aan boerderijen en erven op het platteland in het rivierengebied. Op het eiland Marken werden de huizen gebouwd op terpen of op palen. De veenboerderijen in Holland, in de IJpolders en in steden aan het water, zoals Amsterdam, Dordrecht en Edam werden vanaf de 17e/18e eeuw soms voorzien van een zogenaamde drijfkelder onder het huis. Deze kelders konden mee fluctueren met het dalende en stijgende grondwater of met de eb- en vloedbeweging. Er zijn verschillende ruimtelijke en technische oplossingen uit de geschiedenis die kunnen inspireren of zelfs gerecycled kunnen worden bij hedendaagse wateropgaven. Door oude dijken te handhaven of te herstellen, ontstaan in het achterland meer buffers voor het tegengaan van wateroverlast. Door de aanleg van paden op deze dijken kun je het landschap ook beter beleven. Historische riviersteden, zoals Kampen en Zutphen, kunnen hun oude, middeleeuwse stadsmuren en 17e eeuwse vestingwerken opnieuw dienst laten doen als waterkering. Foto Aerophoto Voormalige inundatiegebieden, zoals in de Nieuwe Hollandse Waterlinie, lenen zich voor opvang van water in tijden van overlast. Herstel van oude beeksystemen, sprengen en vloeiweiden - weiden die vroeger in de winter onder water werden gezet om het vruchtbare slib te laten bezinken zorgt voor een betere opvang van water bij piekbelasting. Foto Aerophoto Foto Financieel Dagblad In steden waar overstromingen optreden, kunnen kleine praktische maatregelen, zoals een optrede naar de voordeur en vloedplanken of -schotten, helpen om het water buiten de deur houden. Dat gebeurt in Dordrecht, Kampen en Den Briel. Foto Aerophoto Foto Ruud Ploeg Door huizen te bouwen op palen en terpen, zoals op Marken, of nieuwe terpen aan te leggen, zoals in de Overdiepse Polder, houden de mensen weer droge voeten.

4 Hoe versterken cultuurhistorie en waterveiligheid elkaar? Er zijn drie strategieën om bij wateropgaven cultuurhistorie in te zetten: in stand houden, inpassen of transformeren. Het benutten van cultuurhistorie in waterveiligheidsprojecten is altijd maatwerk. Zee en kust Rivieren Grote wateren Zand voor suppletie en voor waterstaatkundige werken komt uit Rijkswateren, zoals de Waddenzee en de Noordzee. Deze gebieden waren ooit land en bevatten archeologische sporen van onze vroegste bewoningsgeschiedenis. Digitale cultuurhistorische kaarten kunnen aangeven waar de zeebodem gaaf is of verstoord en waar zandwinning kan plaatsvinden en waar niet. Veel dijken langs rivieren zijn eeuwenoud en vertellen daarom een eigen verhaal. Het gaat om functionele elementen waaraan altijd is gewerkt; verandering was en is de norm. Oude dijken die geen water meer kunnen keren, kunnen een nieuwe functie krijgen waardoor ze de identiteit van het gebied versterken. Foto Rijkswaterstaat In stand houden Zandwinning op de Noordzee. De Knardijk in de provincie Flevoland lag aanvankelijk direct aan het water, maar vormt nu de grens tussen Oostelijk en Zuidelijk Flevoland. Grote wateren hebben vaak een bijzondere relatie met hun erfgoed, zoals dijken, historische steden, polders en scheepswrakken. Soms is de cultuurhistorie zo rijk dat er in de plannen rekening mee moet worden gehouden. Tegelijkertijd kan het erfgoed een belangrijke drager zijn voor gebiedsontwikkeling. Bij de water- en ruimtelijke opgaven in het IJsselmeergebied zetten partijen erop in dat karakteristieken van dit gebied als zodanig herkenbaar blijven.

5 Inpassen Transformeren De kust heeft een kenmerkende structuur met de afwisseling tussen duinen, dammen, dijken en de diversiteit in strandopgangen. Door deze structuren als uitgangspunt te nemen bij maatregelen voor waterveiligheid versterk je de belevingswaarde van de kust en blijft deze herkenbaar. Bij de herinrichting van de boulevard van Scheveningen is de oorspronkelijke bocht waarin vroeger de bomschuiten werden getrokken hersteld. Foto DPI Animation House Het is mogelijk om met meer oog voor het kustlandschap, zoals door de eeuwen heen is vastgelegd op schilderijen door de Hollandse meesters, de waterveiligheid te garanderen. Waterwerken, zoals de Deltawerken en de Afsluitdijk, zijn toonbeelden van de samenwerking op het gebied van waterbouwkunde, ruimtelijke ontwerp en architectuur uit de 20e eeuw. Het is de kunst deze kwaliteiten ook in de toekomst te combineren met technologische innovaties, zodat droge voeten en de identiteit van de kust hand in hand blijven gaan. De Haringvlietsluizen en Haringvlietdam, zesde werk van de Deltawerken, vormen samen de verbinding tussen de Zuid- Hollandse eilanden Voorne-Putten en Goeree-Overflakkee. De oude relatie tussen steden en dorpen met hun rivieren kan door een goed dijkontwerp versterkt worden. Zo worden dorpen en steden niet alleen een veiliger, maar krijgen ze er ook een aantrekkelijk rivierfront bij. Het ontwerp voor de aanpassing van de IJsselkade bij Zutphen om de rivier meer ruimte te geven is aangewend om de relatie tussen Zutphen en de rivier te herstellen. Impressie HOSPER landschapsarchitectuur & stedebouw Transformatie van het landschap is van alle tijden. We voegen steeds, daar waar ruimte is, met aandacht voor het bestaande, een nieuwe laag toe. Het rivierengebied waar altijd grote ingrepen hebben plaatsgevonden is daar een goed voorbeeld van. Park Lingezegen, een landschapspark in aanleg tussen Arnhem en Nijmegen, biedt ruimte om water te bergen, water om mee te spelen en water voor nieuwe natuur. Foto Jeroen Bosch Bij peilverandering en aanleg van nieuwe waterfronten kunnen ingrepen beter passend gemaakt worden bij hun cultuurhistorische en landschappelijke context. Denk bijvoorbeeld aan de aanleg van flexibele keringen die bij hoogwater omhoog gezet kunnen worden. Twee strekdammen aan weerszijden van het Zeeuwse verdronken dorp Valkenisse aan de Westerschelde hebben ervoor gezorgd dat het dorp opnieuw geconserveerd is onder het slik en er voor de vogels een omvangrijk nieuw fourageergebied is ontstaan. Foto Rijkswaterstaat Bij ingrepen als het onder water zetten van polders of de aanleg van eilanden is het slim om de kennis over de geschiedenis van het landschap te betrekken. De aanleg van nieuwe eilanden kan bijvoorbeeld plaatsvinden op plekken waar in het verleden ook geprobeerd is land te winnen, de zogenaamde aanwassen. De dicht onder het wateroppervlak aanwezige restanten maken de ingreep eenvoudiger doordat er minder grondverzet nodig is. Voor de aanleg van het eerste eiland van het innovatieve natuurproject Marker Wadden is veel zandwinning nodig. Foto John Gundlach Flying Holland

6 Erfgoedbenadering Erfgoed inzetten bij wateropgaven kan op drie manieren. Randvoorwaarden In vroeg stadium aandacht voor de randvoorwaarden vanuit erfgoed. De juiste (digitale) informatie op tafel. Erfgoedsector als informatieve partner. Voorkom vertraging in latere fasen. Door tijdig (kennis over) het erfgoed en wettelijke of planologische randvoorwaarden mee te nemen in projecten, kunnen verschillende ruimtelijke afwegingen worden gemaakt of op tijd vergunningen worden aangevraagd. Hierdoor loopt een project geen vertraging op. Draagvlak Verhaal van locatie of gebied vertellen en daarin aanknopingspunten zoeken. Erfgoed goed benutten vermindert de weerstand bij grote ingrepen. Erfgoedsector als communicatieve partner. Erfgoed ligt maatschappelijk goed. Door de verhalen van watermanagement uit het verleden op te halen in de streek en de verhalen zelf ook uit te dragen, kom je in gesprek met betrokkenen en ontstaat er begrip voor elkaars standpunten. Tevens ontstaan mogelijkheden voor het zoeken naar gemeenschappelijke oplossingen. Inspiratie Verhogen ruimtelijke kwaliteit. Erfgoed als (mede)drager voor ontwikkelingen. Erfgoedsector als ontwikkelende partner. Verleden als economische asset en/of bron van innovatieve oplossingen. De inzet van kennis van (de geschiedenis van) het watermanagement in relatie tot het landschap en het erfgoed, gecombineerd met hedendaags design, kan leiden tot innovatieve en integrale oplossingen en goed afgewogen keuzes. Kennis en advies van de rijksdienst Nederland verandert voortdurend. Hoe houden we het karakter van ons land zichtbaar? De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed zet met kennis en advies in op ruimtelijke ontwikkeling vanuit cultuurhistorische inspiratie. Onze partners kunnen contact met ons opnemen wanneer zij erfgoed een plek willen geven in hun uitvoeringsprojecten. Nederland Waterland Ons land is door de eeuwen heen getransformeerd door steeds nieuwe betekenisvolle lagen toe te voegen. De reeks Nederland, land van betekenis laat in een aantal stappen zien hoe ons landschap veranderd is door de eeuwen heen. Het vertrekpunt is steeds een ruimtelijke opgave, zoals waterveiligheid. Hoe kunnen we slim gebruik maken van de lessen uit het verleden en die als inspiratie gebruiken voor nieuwe ruimtelijke ontwerpen. Nederland, Waterland helpt je op weg om de wateropgave in historisch perspectief te plaatsen en in gesprek te komen over de toegevoegde waarde van cultuurhistorie in je eigen uitvoeringsproject. De handreiking Water, erfgoed en ruimte laat zien hoe cultuurhistorie als inspiratiebron kan worden gebruikt bij wateropgaven. De handreiking is ook online te vinden ( en wordt regelmatig geactualiseerd en voorzien van nieuwe informatie en praktijkvoorbeelden ( Infodesk Voor al uw vragen: of info@cultureelerfgoed.nl Met kennis en advies geeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed de toekomst een verleden. Fotoverantwoording Foto s: collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Voor overige foto s zie bronvermelding bij de foto s Colofon Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Smallepad MG Amersfoort Postbus BP Amersfoort Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend.