Onderwijs voor een kennissamenleving

Transcriptie

1 Onderwijs voor een kennissamenleving

2

3 Onderwijs voor een kennissamenleving Digitale leeromgevingen nader bekeken Auteurs: Sander Bockting Jasper Bragt Maurice Liebregt Peter Oost Enschede, 13 juni 2003 Opdrachtgever: Rathenau Instituut

4 Voorwoord Onze keuze voor de digitale leeromgeving als onderwerp van een TA-studie is niet alleen te verantwoorden vanwege het feit dat we nu zelf in het onderwijs zitten. Ook vinden wij het interessant, om te weten wat er met het onderwijs gaat gebeuren, wanneer wij misschien al klaar zijn. Wij hebben ons als doel gesteld om een indruk te krijgen van de ontwikkeling van de digitale leeromgevingen. Een TA-studie zal informatie opleveren waarmee de ontwikkeling van digitale leeromgevingen een stuk gestructureerder plaats zal kunnen vinden. Tevens zullen bepaalde onwenselijke effecten van deze ontwikkeling in een vroeg stadium als zodanig herkend worden, zodat maatregelen kunnen worden getroffen om deze effecten te verzachten of misschien geheel te voorkomen. Onze dank gaat uit naar iedereen die op welke manier dan ook zijn of haar steentje bij heeft gedragen aan het resultaat van ons onderzoek dat hier nu voor u ligt. Bovendien willen wij expliciet de deskundigen bedanken die wij bereid hebben gevonden om zich door ons te laten interviewen. Deze deskundigen zijn: drs. Q. Hamel drs. H.W. Sligte dhr. Bulsink dhr. Winkelhorst drs. R.K. Jacobi drs. F. Kresin dhr. R. op den Akker dr. L.A. Plugge Wij hopen dat het resultaat van al dit werk bruikbaar kan zijn in de toekomst... Sander Bockting Jasper Bragt Maurice Liebregt Peter Oost Groep 27

5 Management summary Dit rapport is het resultaat van een technology assesment van de ontwikkeling van de digitale leeromgeving. In de laatste jaren heeft de opkomst van de moderne informatie en communicatie technologie ( ict) een grote sprong voorwaarts gemaakt. ict is ook doorgedrongen in het onderwijs. Dit brengt grote gevolgen met zich mee, zowel positief als negatief. Bij de doorontwikkeling van de digitale leeromgeving zijn een groot aantal groeperingen van belang. De voornaamste zes van deze zogenaamde actoren zijn de producenten, onderwijsinstellingen, onderzoeksinstituten, docenten, studenten en de nationale overheid. Naar verwachting zal de doorontwikkeling van de digitale leeromgeving niet stoppen ten gevolge van technische beperkingen. De voordelen van de combinatie tussen ict en een leeromgeving: een digitale leeromgeving, waarbij de mogelijkheid gecreëerd wordt om op afstand te werken en de deelnemers eenvoudig aan informatie kunnen komen. De negatieve gevolgen vinden hun oorsprong in het gegeven dat niet iedereen met de moderne technologieën om kan gaan. Er kan een situatie ontstaan waarin mensen die geen beschikking hebben over een computer en/of internet, of hier niet mee om kunnen gaan, in een achterstandspositie kunnen komen. Ook wordt verwacht dat de toenemende internationalisatie, ten gevolge van de verbeterde communicatie, problemen met zich mee kan brengen. De gevolgen van de huidige internationalisering van het huidig onderwijs zullen voor vrijwel iedereen in het hoger onderwijs (en daarmee voor de hele maatschappij) merkbaar zijn. Met name de taalbarrière vormt een groot struikelblok. Leren gaat namelijk het beste in de eigen taal. De ontwikkeling van de digitale leeromgeving gaat in een gestaag tempo door. Daarbij moet zoveel mogelijk vermeden worden dat mensen buiten de boot vallen. Dit kan door iedereen te leren hoe men met de moderne technologieën kan werken. Het vereenvoudigen van de interactie door middel van betere gebruikersomgevingen zal helpen de leercurve te verminderen. Ook zal het bevorderen van de aanschaf van computers en breedband internet onder de groeperingen die dit niet uit zichzelf zouden doen, bijvoorbeeld omwille van financiële redenen, noodzakelijk zijn. Dit is noodzakelijk om ze te helpen om mee te kunnen komen met de digitale ontwikkelingen. Technische problemen bij de toenemende internationalisering zullen veelal veroorzaakt worden door een gebrek aan standaarden. Voor het ontwikkelen van deze standaarden worden dan ook veel commissies opgericht. Ook kan de techniek enkele van de maatschappelijke problemen verminderen.

6 Bijvoorbeeld door het verlagen van de taalbarrière door middel van automatische vertalingen. Ontwikkelingen op internationale standaarden voor het onderwijs zullen ook bijdragen aan een betere acceptatie van de internationalisering van het onderwijs. 2

7 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Verkenning van de technologie Inleiding Huidige mogelijkheden Overzicht van de technologie De praktijksituatie C@mpus Blackboard Geschiedenis en ontwikkeling Kuusamo Video conferencing Online studiemateriaal Ontwikkeling digitale leersystemen Toekomst van het onderwijs Trendextrapolatie Schriftelijk onderwijs op afstand Toekomstverwachtingen van drs. Q. Hamel Toekomstverwachtingen van drs. H.W. Sligte Conclusie Maatschappelijke effecten Inleiding Sociale kaart Technologieontwikkelaars en -producenten Technologiegebruikers Technologieregulatoren Overige betrokkenen Meest betrokken actoren Producenten Onderwijsinstellingen Onderzoeksinstituten: surf

8 3.3.4 Docenten Studenten Nationale overheid Script van digitale leeromgevingen Gebruikersbeeld Script Ketens van effecten Van betere communicatiemogelijkheden naar grotere werkdiscipline vereist Van betere communicatiemogelijkheden naar conversie naar één taal Van gemakkelijker toegang tot meer informatie naar bedreiging auteursrechten Van kennisintensivering naar verandering in arbeidsorganisatie Van grote investeringen in software en hardware naar behoefte aan subsidies groeit Van computer motiveert naar afhankelijkheid technologie groeit Beoordeling relevante actoren Docent Studenten Problematische gevolgen Verantwoording keuze gevolgen Verwachting ontwikkelingen gevolgen Resultaten van interviews Conclusie Anticipatie op onwenselijke effecten Inleiding Technische voorzieningen Voorkomen van achterstand Internationalisering Advies voor technologische ontwikkelingen Maatschappelijke voorzieningen Internationalisering Oplopen van achterstand Reflecties Conclusie Conclusie en adviezen Conclusie Adviezen

9 A Impactboom 74 B Interviews 75 B.1 Interview over digibeten B.1.1 dr. L.A. Plugge B.2 Interview met docent B.2.1 Rieks op den Akker B.3 Interviews over internationalisering B.3.1 drs. F.Kresin en drs. R.K. Jacobi B.4 Interviews met studenten B.4.1 dhr. Winkelhorst en dhr. Bulsink B.5 Interview over technologische en maatschappelijke ontwikkelingen B.5.1 drs. H.W. Sligte C Sociale kaart 92 Referenties 93 3

10 Lijst van figuren 2.1 Een technologische kaart van de digitale leeromgeving De structuur van Boom met padafhankelijkheden A.1 Ketens van effecten bij ontwikkeling digitale leeromgeving.. 74 C.1 Onderlinge relaties van betrokken actoren

11 Hoofdstuk 1 Inleiding 5

12 Inleiding Colleges volgen zonder naar de universiteit te hoeven. Met behulp van een computer op een zelfstandige manier een studie doorlopen. Het huidige onderwijs staat op het punt om een grote verandering te ondergaan. Het zijn allemaal statements die betrekking hebben op een digitale leeromgeving. Dit verslag is een oriënterende TA-studie naar de ontwikkeling van de digitale leeromgeving. Het doel van deze assessment, is het adviseren van de Tweede Kamer naar mogelijke anticipaties om nadelige gevolgen van de ontwikkeling van digitale leersystemen op te kunnen vangen. Dit verslag moet inzicht geven hoe de conclusies en adviezen tot stand zijn gekomen. Hiertoe is het verslag opgedeeld in drie belangrijke stukken. Het eerste deel (hoofdstuk 2: Verkenning van de technologie) zal bestaan uit een verkenning van digitale leeromgevingen. Daarbij wordt er een overzicht van de huidige technologie gegeven, de geschiedenis wordt besproken en de te verwachten ontwikkelingen zullen besproken worden. Voor deze verkenning zijn er een tweetal experts geïnterviewd, te weten drs. Q. Hamel en drs. H.W. Sligte. De resultaten van deze interviews zullen ook behandeld worden in dit hoofstuk. De maatschappelijke effecten van de digitale leeromgeving zullen in het tweede deel beschreven worden (hoofdstuk 3: Maatschappelijke effecten). Daarbij zal er eerst een analyse van alle betrokken personen gedaan worden, waaruit vervolgens de belangrijkste geselecteerd worden om verder onderzoek naar te doen. Dit onderzoek bestaat onder andere ook weer uit een zestal interviews. Ook zullen in dit hoofdstuk de scripts van digitale leeromgevingen en de ketens van effecten beschreven worden. Het derde en laatste deel van het onderzoek bestaat uit een onderzoek naar mogelijke anticipatiemogelijkheden op de eerder gevonden onwenselijke effecten. Hierbij zullen de technische voorzieningen en de maatschappelijke voorzieningen afzonderlijk besproken worden. Vervolgens zullen deze voorzieningen gereflecteerd worden. Deze onderdelen zijn te vinden in hoofdstuk 4: Anticipatie op onwenselijke effecten Na alle onderzoeken is het mogelijk om conclusies te trekken en adviezen op te stellen, zodat hiermee het doel van dit onderzoek volbracht kan worden. Deze conclusies en adviezen zijn te vinden in hoofdstuk 5: Conclusie en adviezen. 6

13 Hoofdstuk 2 Verkenning van de technologie 7

14 2.1 Inleiding Om een goed oordeel te kunnen doen over de ontwikkeling van digitale leeromgevingen, is het eerst zaak om helder te krijgen wat het allemaal inhoudt, hoe het vroeger ging en welke kant het op zal gaan. Deze dingen zullen in dit hoofdstuk besproken worden. Om dit doel goed uit te kunnen werken, zijn er een aantal vragen opgesteld, waarop in ieder geval antwoord moet komen om een zinnige uitspraak te kunnen doen. Daarom zijn de volgende vragen opgesteld: Hoe is de ontwikkeling tot digitale leersystemen tot nu toe verlopen? Wat wordt er nu gedaan met digitale leersystemen? Hoe hangen digitale leersystemen technologisch in elkaar? De hoofdvraagstelling wordt vervolgens: wat valt er te verwachten in de komende vijf jaar met betrekking tot de ontwikkeling van digitale leersystemen? In dit hoofdstuk wordt geprobeerd een antwoord te geven op de bovenstaande vragen. Hiertoe is er eerst een globale beschrijving van de huidige stand van zaken gegeven in hoofdstuk 2.2: Huidige mogelijkheden. Na de beschrijving van mogelijkheden als TeleTOP en opgenomen colleges in Maastricht, zal er dieper worden ingegaan op de technologische complexiteit van digitale leersystemen in hoofdstuk 2.3: Overzicht van de technologie. Hieruit zal blijken dat er drie belangrijke elementen zijn: de hardware, de software en de communicatie. Deze zullen nader beschreven worden. Daarna worden er een tweetal praktijkvoorbeelden beschreven en Blackboard) in hoofdstuk 2.4: De praktijksituatie en wordt er een ontwikkeling door de tijd van digitale leersystemen gegeven (hoofdstuk 2.5: Geschiedenis en ontwikkeling). Na al deze informatie is het mogelijk om de ontwikkelingsrichtingen van de technologie te onderzoeken. Hiertoe wordt er een trendextrapolatie en een analogie beschreven. Ook zijn er twee experts geïnterviewd voor dit onderdeel. Deze stukken zijn te vinden in hoofdstuk 2.6: Toekomst van het onderwijs. Na al deze stukken moet het mogelijk zijn om de hoofdvraagstelling te beantwoorden. Dit is dan ook te lezen in de conclusie. 8

15 2.2 Huidige mogelijkheden Er is op het moment een groot aantal bedrijven (bijvoorbeeld Datatel, PeopleSoft, Blackboard en sct) dat zich bezighoudt met de ontwikkeling van digitale leeromgevingen, waarvan ook vele intensief gebruikt worden. Ondanks deze grote verscheidenheid aan bedrijven, vertonen de producten van deze bedrijven (bijvoorbeeld Datatel Colleague, sct PowerCampus en het op de Universiteit Twente gebruikte TeleTOP[33]) veel overeenkomstigheden. In deze paragraaf zal een globale opzet gegeven worden van hoe een digitale leeromgeving er meestal uitziet. Studenten of docenten moeten inloggen op de website van de digitale leeromgeving. Vanaf deze website zijn een groot aantal functies bereikbaar: Puur educatief gezien kan een student zich inschrijven voor cursussen, waarna hij toegang krijgt tot allerlei relevante informatie, aangeboden door die bepaalde cursussen. Hierbij valt te denken aan schriftelijk, theoretisch vakmateriaal (leerstof en oefententamens, meestal in de vorm van doc-, pdf- of ppt-files). Maar ook vakroosters en aan het vak gerelateerde mededelingen behoren tot de mogelijkheden. Tevens is er informatie voor communicatie met de docent(en) en medestudenten (zowel via als door middel van online discussie) te vinden. De docenten zorgen voor de websites van hun cursussen (dus onder andere de informatie die wordt aangeboden op de cursus-site). Studenten kunnen bij de meeste digitale leeromgevingen werk inleveren via de website van de cursus, zodat er geen papier meer aan te pas hoeft te komen. De correcties van het werk komen ook weer op de website te staan. Studenten hebben via de website van de digitale leeromgeving toegang tot hun studieresultaten en kunnen zich in- en uitschrijven voor tentamens. Sommige digitale leeromgevingen (vooral die in de Verenigde Staten) gaan nog een stapje verder. Via deze omgevingen kunnen studenten hun financiën met betrekking tot de instelling waaraan ze studeren regelen en hier informatie over opvragen. Collegegeld wordt in deze organisaties dus ook betaald via de digitale leeromgeving. (PeopleSoft [30]) De hierboven beschreven digitale leeromgeving wordt op twee manieren toegepast, namelijk: Leeromgeving voor studenten die ingeschreven staan bij een instelling, bijvoorbeeld de Universiteit Twente. De studenten krijgen de leeromgeving (hier TeleTOP) via deze instelling aangeboden en worden gestimuleerd (eigenlijk hebben ze geen keus) hiermee te werken. Bij 9

16 deze toepassing van een digitale leeromgeving is het niet zo dat de gehele cursus online gevolgd kan worden. Er worden nog steeds colleges en practica gegeven waarbij aanwezigheid soms zelfs verplicht is. Mensen kunnen zich online inschrijven voor cursussen zonder dat ze bij een bepaalde instelling staan ingeschreven. Deze toepassing van een digitale leeromgeving maakt bij- en omscholing vanuit elke locatie mogelijk en is alleen bedoeld voor online cursussen (vooral Blackboard, [2], is een grootmacht op dit gebied). De participanten maken op eigen initiatief gebruik van de digitale leeromgeving. Naast schriftelijk vakmateriaal wordt er ook in toenemende mate gebruik gemaakt van audiovisueel materiaal. Deze ontwikkeling is eigenlijk gestimuleerd door studenten met een bepaalde handicap, die aan de huidige leeromgeving niet genoeg hebben om hun studie actief en volledig te kunnen volgen. De laatste tijd worden er echter steeds meer voordelen gezien in het gebruik van audiovisueel materiaal (er zijn zelfs bedrijven, Chalkdust [5] bijvoorbeeld, die videocursussen verkopen!). Zo heeft de Universiteit Maastricht [25] in 1999 experimenteel colleges opgenomen om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren (docenten kunnen zichzelf terugzien of leren van technieken van andere docenten) en om het late instromers gemakkelijker te maken om gemiste stof in te halen. De faculteit der rechtsgeleerdheid aan de Rijksuniversiteit Groningen neemt al een paar jaar colleges op, met het verschil dat deze colleges wel op school gevolgd worden; het is alleen niet live meer (rug [19]). Op deze manier is het mogelijk om deeltijd- of avondstudenten te voorzien van materiaal, zonder de colleges meerdere keren te hoeven geven. 10

17 2.3 Overzicht van de technologie De digitale leeromgeving is een onderdeel van de digitale revolutie die al enige jaren de wereld overspoelt. De digitale leeromgeving is dus geen op zichzelf staande ontwikkeling maar is afhankelijk van vele technische ontwikkelingen. Om de technologische afhankelijkheden van de digitale leeromgeving zichtbaar te maken, wordt een technologische kaart gebruikt. Deze kaart is weergegeven in figuur 2.1 hieronder. In het figuur wordt beschreven waar de diverse technologieën van afhankelijk zijn, of beter gezegd, uit bestaan. De digitale leeromgeving is immers een verzameling van technologieën samengebracht voor een bepaald doel; het digitaliseren van de leeromgeving. Figuur 2.1: Een technologische kaart van de digitale leeromgeving Om het overzicht te bewaren zijn de technologieën opgedeeld in drie 11

18 categorieën; infrastructuur, software en hardware. De hardware bestaat uit de computer van de gebruiker, de thuiscomputer. Er zijn ook steeds meer mensen die gebruik maken van een laptop, een draagbare computer. Een digitale leeromgeving heeft ook een server nodig waarop bijvoorbeeld centraal informatie wordt bijgehouden. Deze computers bestaan op hun beurt weer uit een grote hoeveelheid technologieën, maar om het overzichtelijk te houden geeft deze kaart geen uitputtend beeld van alle afhankelijke technologieën. Er is een groot scala aan software nodig voor een digitale leeromgeving. De gebruikers moeten o.a. kunnen communiceren, bestanden kunnen uitwisselen en informatie ophalen van een centrale plek. Hiervoor bestaat er meer software dan in de kaart is weergegeven maar de kaart geeft een goed overzicht van de benodigde soorten software. Om de communicatie tussen de diverse computers te verzorgen is een goede infrastructuur nodig. De benodigde bandbreedte van deze infrastructuur is afhankelijk van het aantal gebruikers en de toepassing. De benodigde bandbreedte voor een digitaal hoorcollege met videobeelden en geluid is vele malen hoger dan wat benodigd is voor een student die zijn tentamencijfers online bekijkt. 12

19 2.4 De praktijksituatie In de toekomst zal er op het gebied van digitale leeromgevingen ongetwijfeld veel mogelijk zijn. Zelfs op dit moment is er al veel mogelijk. Hoeveel van deze mogelijkheden worden er op dit moment echter in gebruik genomen en welke projecten lopen er ter ontwikkeling van de diverse mogelijkheden? In Nederland heeft bijna elke basisschool computers in de leslokalen staan en leerlingen krijgen les in informatica. Op het middelbaar onderwijs wordt de leerling geacht kennis te hebben van informatica. Het internet dient gebruikt te worden voor het verzamelen van informatie, verslagen dienen getypt te zijn in een tekstverwerker, etcetera. Op het moment wordt er nog geen gebruik gemaakt van een centrale digitale bron voor studieinformatie voor de leerlingen. De computer is dus wel een hulpmiddel voor de leerlingen op het lager en middelbaar onderwijs maar de leerling is echter nog in hoge mate afhankelijk van de dagelijkse directe communicatie met de docenten. De stap naar een volwaardige digitale leeromgeving wordt pas bij het hoger onderwijs gemaakt. Gedurende de rest van dit hoofdstuk worden er een tweetal voorbeelden beschreven, van hoe de situatie in de praktijk is Het hoger onderwijs loopt voorop in het gebruik van een digitale leeromgeving. Binnen het hoger onderwijs verloopt een groot deel van de studie individueel. Samen met een, in het algemeen, grotere ervaring en affiniteit met moderne technologieën van zowel de docenten als de studenten,verklaart dit waarom zij voorop loopt in deze trend. Binnen Nederland is de Universiteit Twente de koploper op het gebied van de invoering van ict in het onderwijs. Binnen de Universiteit Twente (ut) loopt het project (Universiteit Twente[34], website van Dit is het overkoepelende project voor de invoering van de ict in het onderwijs van de ut. Belangrijke onderdelen binnen het project zijn TeleTOP en het CAMPUSnet. In figuur 2.2 op de volgende pagina is de structuur van de omgeving weergegeven. TeleTOP[33] is een internet portal waarmee studenten de beschikking hebben over een grote hoeveelheid studie gerelateerde informatie. Een docent kan allerhande informatie over zijn vak eenvoudig op TeleTOP zetten en beheren. Een student kan vervolgens op TeleTOP o.a. zijn rooster bekijken, zijn opdrachten voor een vak ophalen of inleveren of zijn studieresultaten bekijken. Het TeleTOP systeem is een groot succes gebleken en wordt momenteel aan verscheidene andere universiteiten binnen Nederland geleverd. Met het CAMPUSnet beschikt de ut over één van de snelste netwerken van 13

20 Figuur 2.2: De structuur van Europa. Dit netwerk is voor studenten en docenten overal vanaf de campus direct toegankelijk. Dit netwerk kan door de op de campus woonachtige studenten gebruikt worden om razendsnel te internetten of in hoog tempo met elkaar te communiceren Blackboard Blackboard is evenals het reeds besproken TeleTOP een compleet pakket voor het online lesgeven en leren (homepage van Blackboard [2]). Blackboard is een commercieel product gemaakt door het gelijknamige Amerikaanse bedrijf. Blackboard is evenals TeleTOP een groot succes geworden. De Sheffield Hallam University maakt ook gebruik van het Blackboard systeem. Haar grootste zorg was hoe de reactie van haar studenten zou zijn, en of het systeem naast dezelfde functionaliteit ook een toegevoegde waarde had ten opzichte van de vroegere situatie. Om deze reden heeft de universiteit een onderzoek gehouden onder haar eigen studenten. De resultaten blijken positief te zijn. Het blijkt dat ruim 80% van de studenten het delen van informatie via het Blackboard systeem als nuttig ervaart. Ongeveer een zelfde aantal apprecieerde het online contact tussen de studenten. Het merendeel van de gebruikers ging zich zelfs door de introductie van deze nieuwe technologie meer interesseren in overige nieuwe technologieën (presentatie door G. Goldsmith[18]). 14

21 2.5 Geschiedenis en ontwikkeling In dit hoofdstuk zullen wij de ontwikkeling van de technologie en haar toepassingen, door de jaren heen behandelen. Dit zullen we doen aan de hand van een casus: de ontwikkeling van digitale leeromgevingen in Kuusamo (in het noordoosten van Finland). De gebruikte gegevens zijn voornamelijk afkomstig van dhr. Jouni Viinikka[40] Kuusamo Doordat Finland niet erg dicht bevolkt is, zijn de afstanden tussen de dunbevolkte gebieden en de plekken waar hoger onderwijs kan worden gevolgd vaak erg groot. Hoewel deze afstand voor studenten niet zo zeer een probleem hoeft te zijn, aangezien studenten toch vaak naar een grote stad verhuizen om te studeren, geldt dit natuurlijk voor mensen uit bijvoorbeeld het bedrijfsleven niet. In de huidige trend, waarin de samenleving zich steeds meer als een kennis-economie manifesteert, is het dan ook voor deze mensen belangrijk om constant bij te leren. Daarom zijn deze gebieden ideaal geschikt voor leren op afstand door middel van digitale leeromgevingen. Het is daarom ook niet vreemd dat zich hier reeds een aardige ontwikkeling op dit gebied heeft voorgedaan. Onderwijs op afstand in Kuusamo is in 1990 begonnen door het Technical Institute of Oulu. In het begin verliep dit onderwijs nog vooral op de gebruikelijke manier, waarbij docenten in het weekend les kwamen geven in Kuusamo. Er werd echter al wel gebruik gemaakt van technologieën als de telefoon en om het onderwijs te ondersteunen is al in 1971 uitgevonden door Ray Tomlinson. Toen hij aan het experimenteren was met een programmaatje dat het mogelijk maakte voor gebruikers van ARPANET (de voorloper van het Internet) om berichten voor elkaar achter te laten (Todd Campbell[4]). Tegenwoordig wordt nog steeds veel in het onderwijs gebruikt, terwijl de telefoon in zijn originele gebruiksvorm (als middel voor twee personen om met elkaar over afstand te kunnen praten) eigenlijk veel minder voor onderwijsdoeleinden wordt gebruikt. Er is hier sprake van een keuze uit twee al bestaande middelen. Zowel de telefoon als waren al ontworpen en beschikbaar alvorens ze voor onderwijsdoeleinden werden aangewend. Er is hier geen sprake van een combinatie van verschillende technieken of van een aanpassing van bestaande technieken (beide technieken worden namelijk in een al bestaande vorm gebruikt). Kortom er was geen sprake van een productontwikkeling waar de scholen ook inspraak op hadden. 15

22 Een belangrijk argument voor de selectie van als onderwijs ondersteunend middel, boven telefonie of post is bijvoorbeeld de onafhankelijkheid van de aanwezigheid van de persoon waarnaar men een bericht wil sturen. Andere argumenten zijn de mogelijkheid om berichten na te lezen, het mee kunnen leveren van andere documenten (denk hier bijvoorbeeld aan huiswerk), het gemakkelijk kunnen bereiken van grote groepen te gelijk (dit is natuurlijk een erg groot voordeel bij grote groepen studenten/scholieren). Verder is het in principe gratis, wanneer men eenmaal een infrastructuur heeft die verkeer mogelijk maakt Video conferencing In 1993 werd in Kuusamo voor het eerst getest met het video conferencing systeem. Het gebruik van het video conferencing systeem was gelimiteerd tot de experimenten, omdat de onderwijsinstituten geen eigen video conferencing materiaal hadden en daarom de studio s van telefoonmaatschappijen moesten gebruiken. Video conferencing kan beschreven worden als het verzenden van beeld (video) en spraak (audio) tussen twee fysiek gescheiden locaties (vertaling uit een artikel van Patrick S. Dallas[12]). Video conferencing kwam in de jaren 70 voor het eerst voor bedrijven beschikbaar. Tot midden jaren tachtig werd het door de kosten van de benodigde apparatuur, het benodigde netwerk en de slechte kwaliteit nog nauwelijks door bedrijven gebruikt. In het begin van de jaren negentig boekte digitale communicatie grote vooruitgang door o.a. isdn. Dit hielp weer mee aan de verspreiding van video conferencing (dat nu goedkoper en eenvoudiger mogelijk was) (TKO Video Communications[9]). In het begin waren nog niet alle video conferencing systemen compatibel met elkaar en waren er dure vergaderkamers nodig met de juiste apparatuur om videoconferencing mogelijk te maken. Dit is langzamerhand veranderd; inmiddels is zelfs desktop video conferencing mogelijk. Net als bij de telefoon en geldt ook bij deze technologie dat hij niet speciaal voor het onderwijs is ontworpen, maar al eerder ontwikkeld en beschikbaar was. De selectie van video conferencing als onderwijsmiddel boven bijvoorbeeld telefooncommunicatie is op zich vrij logisch. Lichaamstaal speelt een belangrijke rol bij communicatie. Daar komt nog eens bij dat video conferencing het voor een docent mogelijk maakt, gebruik te maken van visuele representaties van de leerstof (hierbij kunnen we denken aan bijvoorbeeld diagrammen) en het is bekend dat leerlingen informatie vaak beter begrijpen/opnemen, wanneer zij het zowel auditief als ook visueel gepresenteerd krijgen (Mary Chase[6]). Van 1993 tot aan 1996 werd gebruik gemaakt van plaatjes, ondersteund door geluid als voornaamste onderwijsmethode. Deze werden ontvangen met behulp van een modem en op de pc afgespeeld. De ontwikkeling richting de combinatie van visueel en auditief leermateriaal werd dus op deze manier 16

23 duidelijk voortgezet. Het was nu mogelijk om mogelijk om op afstand les te gaan geven. In 1995 kwam er video conferencing apparatuur beschikbaar voor het Vocational Institute of Kuusamo. Waardoor het gebruik van live videobeelden op afstand als onderwijs ondersteuning mogelijk werd. Hier is sprake van een padafhankelijke ontwikkeling. Na de testen met video conferencing en het gebruik van, met geluid ondersteunde, plaatjes was dit een logische ontwikkeling op het ingeslagen pad. Men was al overtuigd van het gebruik van de combinatie van auditief een visueel leermateriaal en men had al investeringen gedaan die deze ontwikkeling wellicht makkelijker maakten (namelijk de testen uit 1993). Tevens had men door het eerdere onderzoek en de eerder gebruikte methodes al enige ervaring met deze methode van lesgeven Online studiemateriaal Sinds 1997 wordt het internet en online studiemateriaal steeds meer gebruikt. Dit is een trend die men eigenlijk over de hele wereld ziet. Veel opleidingsinstituten zijn langzamerhand gaan werken met online leeromgevingen, een paar bekende voorbeelden zijn TeleTOP ( en blackboard ( Deze zijn vaak (deels) speciaal voor, of zelfs door onderwijsinstellingen zelf gemaakt. Hierbij kan het zowel zijn dat de ontwikkeling van het systeem in overleg gebeurt met potentiële gebruikers (waarbij er dan sprake is van ex-ante selectie), of dat de ontwerpers zelf iets bedenken waarna blijkt of het in de smaak valt bij het leerinstituut (waarbij er dan sprake is van ex-post selectie). Bij de systemen die door een leerinstituut zelf worden ontwikkeld ligt het voor de hand deze ontwikkeling in overleg met de potentiële gebruikers te laten verlopen, omdat deze zich altijd vrij dicht in de buurt zullen bevinden en met deze personen kan dus gemakkelijk overlegd worden. Het feit dat er voor online leeromgevingen is gekozen kan men zien als het gevolg van de padafhankelijke ontwikkeling, die zich in de gehele samenleving heeft voorgedaan de afgelopen jaren. Internet heeft enorm aan populariteit gewonnen en mensen zijn steeds beter in staat het te gebruiken. Tevens zijn veel mensen inmiddels overtuigd van de voordelen van het gebruik van internet en zijn er door onder andere de overheid investeringen gedaan om internet ondersteund onderwijs te vergemakkelijken. Dat er nog wel sprake is geweest van een selectie blijkt alleen al uit het feit dat er nog steeds cursussen bestaan waarbij alles per post gebeurt. Redenen waarom veel onderwijsinstellingen voor online leeromgevingen hebben gekozen in plaats van bijvoorbeeld materiaal dat thuisgestuurd wordt, kunnen bijvoorbeeld zijn: besparing van kosten, snellere service aan leerlingen, overzichtelijkheid (leerlingen kunnen alle voor hen belangrijke informatie op een centraal punt vinden) en flexibiliteit (materiaal kan meestal op elk moment online gezet worden). 17