Beleidsnotitie. Kunstlicht in open stallen bij veehouderijen

Transcriptie

1 Beleidsnotitie Kunstlicht in open stallen bij veehouderijen versie : Definitief datum : Februari 2011 vaststelling: 12 april 2011 auteur : Tobias Knol afdeling : Romte

2 Romte Tobias Knol april

3 Inhoudsopgave 1 INLEIDING INLEIDING 8 2 (NATUURLIJK GEDRAG)STIMULEREND KUNSTLICHT? WAT WORDT BEDOELD MET (NATUURLIJK GEDRAG)STIMULEREND KUNSTLICHT? 10 3 GEVOLGEN VAN KUNSTLICHT IN DE DUISTERNIS GEVOLGEN VAN KUNSTLICHT IN DE DUISTERNIS Gevolgen voor planten Gevolgen voor dieren (wilde dieren) Gevolgen voor mensen Gevolgen van verlichte open stallen in vergelijking met assimilatieverlichting bij kassen 16 4 LICHTHINDER? WAT WORDT VERSTAAN ONDER LICHTHINDER? NORMEN VOOR SCHADELIJK LICHT EN LICHTHINDER 18 5 HOE IS NIET-FUNCTIONEEL LICHT / LICHTHINDER TE VOORKOMEN? KAN ER NOG GEOPTIMALISEERD WORDEN? TECHNISCHE MOGELIJKHEDEN MAATREGELEN OM LICHTHINDER ZOVEEL MOGELIJK TE VOORKOMEN (BBT) Bronmaatregelen Overdrachtsmaatregelen Overige BBT Samenvatting BBT 29 6 DE BESTE MANIER OM TE OPTIMALISEREN ONS STANDPUNT OVER HOE TE OPTIMALISEREN BBT MET VOORSCHRIFTEN AFDWINGEN OF GEZAMENLIJK PROJECTMATIG BBT NASTREVEN? Overgangssituaties Bestaande situaties Nieuwe situaties WAAROM OPTIMALISEREN EN NIET GEWOON NIETS DOEN? WAAROM OPTIMALISEREN OP DEZE MANIER: BBT, PROJECTMATIG EN VOORSCHRIFTEN? 34 7 DOELEN VAN DE BELEIDSNOTITIE ALGEMEEN DOEL SUBDOELEN (SMART) VOOR BESTAANDE SITUATIES: SUBDOELEN (SMART) VOOR NIEUWE SITUATIES: 39

4 8 CONCLUSIES HET PROBLEEM HET WETTELIJK KADER VAN DE OPLOSSING DE WERKWIJZE VAN DE OPTIMALISATIE HET NIEUWE BELEID IS DUS (BELEIDSREGELS): Overgangssituaties (open stal met regulier kunstlicht of natuurlijk gedragstimulerend kunstlicht: tot 120 lux) Bestaande situaties (open stal met stimulerend kunstlicht: 120 lux of meer) Nieuwe situaties (open stal met natuurlijk gedragstimulerend: tot 120 lux of stimulerend kunstlicht: >120 lux) 45 9 MONITORING VAN HET BELEID BESTAANDE SITUATIES Monitoren lichtuitstraling Monitoren energieverbruik Monitoren projectvoortgang NIEUWE SITUATIES IMPLEMENTATIE VAN DE BELEIDSNOTITIE IMPLEMENTATIE VAN DE BELEIDSNOTITIE IN DE GEMEENTELIJKE ORGANISATIE Team vergunningen Team handhaving Oog- en oorfunctie SAMENVATTING VAN DE IMPLEMENTATIEHANDELINGEN 54 BIJLAGE 1 56 BBT ALS MINIMUMGRENS VOOR DE ONDERNEMER TER BESCHERMING VAN MENS EN DIER 56 BIJLAGE 2 61 BEGRIPPENLIJST 61 BIJLAGE 3 67 KOSTEN EN TERUGVERDIENTIJD VERVANGEN LAMPEN EN VSA S 67 BIJLAGE 4 69 BEREKENING KOSTEN OPTIMALISATIE BESTAANDE SITUATIE 69 BIJLAGE 5 71 BEREKENING TERUGVERDIENTIJD VAN DE: (KOSTEN OPTIMALISATIE + VERVANGEN LAMPEN EN VSA S) 71 Romte Tobias Knol april

5 Managementsamenvatting / leeswijzer Het probleem / centrale vraag: In hoofdstuk 1 wordt beschreven dat ook in onze gemeente steeds meer open melkveestallen verschijnen waarin het vee in donkere maanden s avonds tot ongeveer 23:00 à 00:00 uur met continu brandend kunstlicht wordt beschenen. Deze toename van kunstlicht, vooral in combinatie met de steeds meer opgerichte open stallen, zorgt voor lichtuitstralende bouwwerken in het donkere buitengebied. Naar aanleiding van een toezegging aan de gemeenteraad is onderzocht welke mogelijkheden er zijn om deze lichtuitstraling en mogelijke lichthinder te verminderen. De centrale vraag in deze beleidsnotitie is kort gezegd daarom: Wat is de beste manier om niet-functioneel licht en eventueel lichthinder, afkomstig van bestaande en/of nieuwe open stallen bij melkrundveehouderijen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht, te voorkomen of zoveel mogelijk te reduceren? Aspecten die zijn betrokken bij de beantwoording van de centrale vraag zijn: - De gevolgen voor de omgeving (mens, fauna, flora). Er is dus bewust niet gekeken naar de eventuele negatieve gevolgen die het kunstlicht heeft op het melkvee. - Manieren waarop de donkerte optimaal kan worden beschermd. - Duurzaamheid. Kan het doel van de belichting worden bereikt met minder energieverbruik? Achtergrondinformatie: Om antwoord te kunnen krijgen op de centrale vraag is er onderzoek verricht en advies gevraagd bij een verlichtingskundige. De informatie die van toepassing is op de beantwoording van de centrale vraag is geplaatst in de hoofdstukken 2 tot en met 5. In hoofdstuk 2 wordt beschreven wat bedoeld wordt met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht. In hoofdstuk 3 wordt op basis van literatuuronderzoek aangegeven wat de gevolgen zijn van kunstlicht in een donkere omgeving. Hieruit blijkt dat lichtuitstraling in donkere gebieden tot lichthinder kan leiden bij mensen en dieren. Daarbij kan het ook schadelijk zijn voor meerdere diersoorten. In hoofdstuk 4 wordt beschreven bij welke gradaties er sprake kan zijn van lichthinder of schade bij mens en dier. In hoofstuk 5 wordt beschreven dat een vermindering van de lichtuitstraling van de open stallen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht mogelijk is door bepaalde technieken toe te passen, de zogenaamde Beste Beschikbare Technieken (BBT). Dit zijn technieken die inrichtinghouders op grond van de Wet Algemene Bepalingen Omgevingsrecht (WABO) tenminste moeten toepassen om de nadelige gevolgen voor het milieu te voorkomen of te minimaliseren. Dit is een wettelijke verplichting, geen Romte Tobias Knol april

6 vrijblijvendheid! De BBT voor de melkveehouderij met toegepast (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht zijn gefilterd uit meerdere gezaghebbende bronnen. Antwoord op de centrale vraag/ argumenten: In hoofdstuk 6 wordt antwoord gegeven op de centrale vraag uit hoofdstuk 1. Er is hierbij rekening gehouden met de achtergrondinformatie uit de hoofdstukken 2 tot en met 5. Niet-functioneel licht en lichthinder kunnen het beste worden voorkomen / gereduceerd door het (alsnog) toepassen van de Beste Beschikbare Technieken (BBT). Omdat iedere stal met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht anders is en daardoor niet overal dezelfde BBT toegepast kunnen en behoeven te worden, wordt gewerkt met doelen (hoofdstuk 7). De mate waarin de BBT in een specifieke situatie moeten worden toegepast hangt af met welke BBT kan worden voldaan aan deze van te voren vastgestelde doelen. - De nog officieel vast te stellen overgangssituaties (open stallen met maximaal reeds toegepast natuurlijk gedragstimulerend kunstlicht) zullen vooreerst niet geoptimaliseerd worden; - De nog officieel vast te stellen bestaande situaties (open stallen met reeds toegepast stimulerend kunstlicht) zullen in samenwerking met LTO Noord projectmatig worden geoptimaliseerd door per stal te bekijken welke BBT toegepast kunnen / moeten worden om de gestelde doelen (zoveel mogelijk) te kunnen halen. Bij te weinig meewerking kan alsnog worden overgegaan tot het stellen van (maatwerk)voorschriften; - Bij toekomstige nieuwe situaties dient vóór het toepassen of veranderen van een (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlichtsysteem in een open stal een vergunningaanvraag of melding mét een professioneel lichtadvies te worden ingediend. Na toetsing en het stellen van (maatwerk)voorschriften kan het (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlichtsysteem direct geoptimaliseerd geïnstalleerd worden. De nieuwe situaties kunnen op deze wijze direct voldoen aan de doelen. Tevens wordt in hoofdstuk 6 beargumenteerd waarom optimalisatie van de open stallen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht nodig is. Ook wordt beargumenteerd waarom gekozen is voor de voorgestelde optimalisatiewijze (BBT, projectmatig, voorschriften). Uitvoering van de optimalisatie: In hoofdstuk 7 worden de (smart) doelen genoemd voor zowel de bestaande als nieuwe situaties. De doelen zijn erop gericht om de situaties te optimaliseren met behulp van de per situatie benodigde / gewenste BBT. De optimalisatie is erop gericht om de nadelige gevolgen voor het milieu te voorkomen of te minimaliseren, maar wél de voordelen te Romte Tobias Knol april

7 behouden van het belichten van het vee. De subdoelen voor bestaande situaties zijn soepeler en iets creatiever dan die voor toekomstige situaties. Dit omdat een bestaand kunstlichtsysteem moet worden aangepast. Het kan worden gezien als een soort overgangssituatie omdat wanneer in de toekomst een bestaande situatie zal worden gewijzigd, deze dan beoordeeld zal worden als een nieuwe situatie. Daardoor zullen dan ook de strengere doelen van nieuwe situaties gehaald moeten worden. In het separate plan van aanpak wordt de uitvoer van het nieuwe beleid voor zowel bestaande als nieuwe situaties planmatig verwoord. Conclusies: In hoofdstuk 8 worden de conclusies opgesomd. In het kort wordt het probleem weergegeven, het wettelijke kader van de oplossing genoemd en de werkwijze van de optimalisatie uitgelegd. Als laatste wordt een duidelijk overzicht van het nieuwe beleid weergegeven. Monitoring: Hoofdstuk 9 biedt aandacht aan technieken en methoden om de effecten en resultaten inzichtelijk te krijgen van de optimalisatieslag die zal worden bewerkstelligd met deze beleidsnotitie. Implementatie: In hoofdstuk 10 wordt beschreven welke implementatiehandelingen de gemeentelijke organisatie moet uitvoeren om het nieuwe beleid voor nieuwe situaties handen en voeten te geven. De opzet van de beleidsnotitie in tabelvorm Licht en lucht in open stallen voor hogere melkproductie Belichting blijkbaar toegestaan (dierenwelzijn). Eventueel rol voor Rijk en NVWA Overige effecten van niet-effectief licht regionaal reguleren (hinder / energie) Wet milieubeheer. Gemeente bevoegd gezag. BBT laten toepassen a.d.h.v. te behalen doelen. Overgangssituaties (niet oppakken) Bestaande situaties (projectmatig) Nieuwe situaties (optimaal uitvoeren) Vergunningverlening en handhaving Romte Tobias Knol april

8 1 Inleiding 1.1 Inleiding Duisternis wordt in Nederland steeds schaarser door het toenemende gebruik van kunstlicht. Ook in de agrarische sector is een toename te bespeuren in de toepassing van kunstlicht. Een bekend voorbeeld is assimilatieverlichting in de glastuinbouw. Deze groeibevorderende verlichting zorgt zonder afscherming voor een enorme lichtuitstraling in de duisternis. Hetzelfde principe, zij het in een bescheidener vorm, wordt in toenemende mate toegepast bij melkrundveehouderijen. Uit meerdere onderzoeken die wereldwijd zijn uitgevoerd (zie hoofdstuk 2), blijkt namelijk dat door het belichten van melkrundvee met een minimale dagelijkse lichtintensiteit en belichtingsduur, de hormoonhuishouding van melkrundvee wordt beïnvloed. Deze hormoonbeïnvloeding blijkt een positieve invloed te hebben op de groei, melkproductie en vruchtbaarheid van het melkrundvee. De techniek van het extra belichten van melkvee om tot een hogere melkproductie te komen wordt mondiaal al jaren toegepast, maar tot nog toe nog maar weinig in Europa. In Europa was tot op heden een verhoogde melkproductie door het toepassen van kunstlicht ongebruikelijk vanwege onder andere de in 1984 ingevoerde melkquota. Deze quota zijn er juist op gericht om de melkproductie te beperken doordat er sprake was van een overproductie. Een verhoging van de melkproductie is echter sinds enige tijd ook voor Europese melkveehouders interessant geworden, nu door een verhoogde wereldwijde vraag naar melk (bv. door China) de melkquota in Europa stapsgewijs worden verhoogd totdat ze in 2015 zelfs geheel zullen worden afgeschaft. Om de minimale dagelijkse lichtintensiteit en belichtingsduur het gehele jaar te kunnen bereiken wordt vooral s avonds in de donkere seizoenen kunstlicht toegepast. Om onder andere de benodigde minimale hoeveelheid licht overdag te verkrijgen, wordt er meer gekozen voor open stallen met soms ook lichtdoorlatende dakplaten. Een andere reden voor open stallen is het creëren van een overdekt buitenklimaat (meer lucht in de stal). Dit type stal wordt soms verkregen door de zijwanden van bestaande gesloten stallen te verwijderen, soms in combinatie met reeds bestaande lichtdoorlatende dakplaten. Bij nieuwbouw wordt steeds vaker gekozen voor de directe toepassing van open zijwanden, soms ook in combinatie met een lichtdoorlatende nok. Door deze combinatie van open stallen met krachtige, vaak niet optimaal afgestelde en gerichte verlichting, is er sprake van niet-functionele lichtuitstraling in de donkerte die heerst in het landelijke gebied waar de betreffende melkrundveehouderijen over het algemeen zijn gelegen. Romte Tobias Knol april

9 Omdat het aantal open stallen toeneemt en het op deze wijze belichten van vee steeds interessanter wordt, is de verwachting dat de duisternis op steeds meer plekken in het buitengebied zal verdwijnen. Als deze ontwikkeling zich voortzet op dezelfde wijze zoals nu het geval is, zal dit negatieve gevolgen hebben voor het milieu. Deze gevolgen kunnen aanzienlijk zijn omdat er tot nu toe nog geen voorwaarden aan de manier en kwaliteit van belichten worden gesteld. Dit in tegenstelling tot assimilatiebelichting in kassen, waar wettelijke voorwaarden zijn gesteld over de toegestane lichtuitstraling. Ook zijn er in die branche afspraken gemaakt tussen LTO Glaskracht en de Stichting Natuur en Milieu om de lichtuitstraling nog meer te beperken. Deze beleidsnotitie heeft twee doelen waarmee tegemoet wordt gekomen aan een vraag van de gemeenteraad. De vraag van de gemeenteraad was of uitgezocht kon worden op welke manier de overdadige lichtuitstraling van de open stallen met toegepast kunstlicht het beste kon worden voorkomen of teniet gedaan kon worden. Er is tot op heden nog geen gemeentelijk kaderstellend lichtbeleid ontwikkeld. Echter, de kans is groot dat de doelstelling van deze beleidsnotitie, net als de doelstelling overigens van de beleidsnotitie openbare verlichting (licht waar het moet, donker waar het kan), prima zal gaan passen binnen de kaders van het mogelijk toekomstige kaderstellende lichtbeleid. Het eerste doel van deze beleidsnotitie is erop gericht om antwoord te krijgen op de volgende vraag: Wat is de beste manier om niet-functioneel licht en eventueel lichthinder, afkomstig van bestaande en/of nieuwe open stallen bij melkrundveehouderijen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht, te voorkomen of zoveel mogelijk te reduceren? Het tweede doel van deze beleidsnotitie is erop gericht om een aanpak te vinden om de gevonden beste manier in de praktijk toe te passen. Romte Tobias Knol april

10 2 (Natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht? 2.1 Wat wordt bedoeld met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht? Zoals in de inleiding reeds is vermeld, is deze beleidsnotitie gericht op de toepassing van zowel natuurlijk gedragstimulerend als stimulerend kunstlicht in melkveehouderijen. Dit zijn niet-officiële termen die in het leven zijn geroepen om onderscheid in verlichtingswijzen te kunnen aanbrengen. (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht zijn de meer moderne belichtingswijzen naast de reguliere stalverlichting. Met reguliere stalverlichting bedoelen wij de (minimale) verlichting in veestallen die wordt ingeschakeld als er in de stal gewerkt wordt als het daglicht daarvoor niet meer afdoende is. Dit type kunstlicht staat over het algemeen ook niet in donkere periodes continu aan, maar alleen als er in de stal wordt gewerkt. Daarbij is de lichtintensiteit van de reguliere stalverlichting niet meer dan 40 lux, gemeten op ooghoogte van het vee. Er is sprake van natuurlijk gedragstimulerend kunstlicht als in een melkveestal kunstlicht wordt toegepast met een lichtintensiteit waardoor het vee natuurlijk gedrag vertoont. De hiervoor benodigde verlichtingssterkte is minimaal 40 lux, gemeten op ooghoogte van het vee. Vanaf 120 lux is nog steeds sprake van stimulering van het gedrag, maar doordat er dan meer aspecten bij het vee worden gestimuleerd, spreken we dan over stimulerend kunstlicht. Er is sprake van stimulerend kunstlicht als in een melkveestal kunstlicht wordt toegepast met een lichtintensiteit dat door vee (in beperkte mate) wordt ervaren als de lichtintensiteit van daglicht. Dit is aan de orde bij een lichtintensiteit van 120 lux of meer, gemeten op ooghoogte van het vee. Het kunstlicht blijft na inschakeling continu branden totdat het vee dat etmaal voldoende uren is blootgesteld aan een lichtintensiteit dat door het vee wordt ervaren als de lichtintensiteit van daglicht (de biochemische processen in het organisme zijn gedurende deze lichtintensiteit (ongeveer) hetzelfde als bij gewoon daglicht). Door deze kunstmatige dagverlenging wordt het vee hormonaal beïnvloed. De dieren worden sneller volwassen, hebben een hogere melkproductie (6-15% extra) en worden sneller tochtig dan dieren die niet aan stimulerend kunstlicht worden blootgesteld. Door middel van meta-analyses (literatuurstudies, zie *1 en *2) is vervolgens een heel aantal praktijkstudies van over de hele wereld vergeleken. Deze literatuurstudies zijn erop gericht geweest om beter inzicht te krijgen in wat de meest effectieve belichtingsmethode en belichtingsduur is om deze hormonale beïnvloeding teweeg te brengen. Met de Romte Tobias Knol april

11 effectiviteit wordt bedoeld wat de meest optimale opbrengsten zijn met de minst daarvoor benodigde investering. - Uit de Amerikaanse meta-analyse is gebleken dat een effectieve belichtingsmethode en duur inhoudt dat gedurende 16 tot 18 uren per etmaal een continue verlichtingssterkte van minimaal 150 lux tot eventueel 200 lux vereist is. Dit moet worden afgewisseld met 6 tot 8 uren duisternis. - Uit de Nederlandse meta-analyse is gebleken dat een effectieve belichtingsmethode en duur inhoudt dat gedurende 14 tot 16 uren per etmaal een continue verlichtingssterkte van minimaal 120 lux tot eventueel 200 lux vereist is. Dit moet worden afgewisseld met 8 tot 10 uren duisternis. Ter vergelijking: kantoorverlichting is lux, bewolkt daglicht is 1000 lux. Toch is de lichtuitstraling van vooral stimulerend kunstlicht in open stallen aanzienlijk omdat de lichtuitstraling over het algemeen plaatsvindt in het donkere buitengebied. Daarbij gaat het over een groot oplichtend oppervlak (zijkanten en eventueel doorlichtend dak van de stal) dat in de duisternis fungeert als lichtbron. In de meeste praktijkonderzoeken en de meta-analyses wordt niet gesproken over een benodigde verlichtingssterkte van lux, maar over een benodigde verlichtingssterkte van lux. Deze bandbreedte wordt aangehouden omdat de armaturen op den duur vervuild zullen raken. Als het armatuur vervuild is geraakt en de verlichtingssterkte binnen in de stal bij schone armaturen is ingesteld op 200 lux, zal bij vervuilde armaturen alsnog de benodigde 150 lux gehaald kunnen worden. Een nadeel van deze bandbreedte is echter dat bij schone armaturen de lichtuitstraling buiten de stal zal toenemen. Een tweede nadeel van de bandbreedte is dat het energieverbruik onnodig toeneemt. Bij een toename van 25% verlichtingssterkte (van 150 lux naar 200 lux) is er ook een toename van 25% energieverbruik. Deze bandbreedte en daaruit voortvloeiende nadelen kunnen worden voorkomen. Dit wordt beschreven in hoofdstuk 5. *1: Praktijkrapport Rundvee 34 van de animal sciences group, Wageningen UR. Licht nader belicht; effect van licht op dierprestaties en gedrag van melkvee. Dhr. G. Biewenga en dhr. A. Winkel. Augustus 2003 *2: Effect of Photoperiod on Feed Intake and Animal Performance. Department of Animal Sciences University of Illinois. Geoffrey E. Dahl. 25/26 april Romte Tobias Knol april

12 3 Gevolgen van kunstlicht in de duisternis 3.1 Gevolgen van kunstlicht in de duisternis Het is van belang stil te staan bij de vraag of het belangrijk is om de toepassing van kunstlicht in het algemeen en bij open stallen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht in het bijzonder te optimaliseren. Verreweg het meeste kunstlicht wordt toegepast met het doel om de duisternis teniet te doen (kunstlicht wordt soms ook toegepast om het daglicht te versterken). Het is hierbij lastig om kunstlicht puur op het doel te richten en geen lichtuitstraling naar elders dan je doel te veroorzaken (niet-functionele verlichting). Speciale armaturen zoals types met asymmetrische spiegels kunnen de niet-functionele verlichting aanzienlijk beperken, maar niet helemaal voorkomen. Daarbij kan niet-functionele verlichting ook ontstaan door reflectie van licht via objecten (het doel) waarop wordt geschenen. Dit heeft tot gevolg dat toegepast kunstlicht in het duister, toch vaak de duisternis verstoort. Heeft deze verstoring van de duisternis gevolgen voor mensen, wilde dieren en planten? Uit meerdere documenten blijkt dat verlichting in de duisternis invloed kan uitoefenen op mens, dier en plant. In de paragrafen t/m wordt deze invloed benoemd zoals beschreven in de onderstaande documenten: - Het advies Hinder van nachtelijk kunstlicht voor mens en natuur van de Gezondheidsraad aan het Nederlandse kabinet (nr. 2000/25, nov. 2000, Den Haag); - Het Alterra-rapport 778, Lichtbelasting, overzicht van de effecten op mens en dier, Uitgevoerd door Alterra, een onderzoeksinstituut van Wageningen Universiteit en Researchcentrum; - Het MIRA achtergronddocument 2007, lichthinder van de Vlaamse Milieumaatschappij; - Algemene richtlijn betreffende lichthinder van de Nederlandse Stichting Voor de Verlichtingskunde (NSVV) Gevolgen voor planten De invloed van kunstlicht in de duisternis op planten en bomen blijkt minimaal te zijn. Een aantal soorten die vlakbij de lichtbron staan vertonen kenmerken als verlate bladval of een tweede bloei. Romte Tobias Knol april

13 3.1.2 Gevolgen voor dieren (wilde dieren) De invloed op dieren blijkt echter des te groter te zijn. Dit kan al geconcludeerd worden uit hoofdstuk 2, waar de (naar menselijke maatstaven positieve) invloed van kunstlicht op het rundvee zelf wordt beschreven. De eventuele negatieve gevolgen (dierenwelzijn) van kunstlicht bij rundvee laten we buiten beschouwing. De verantwoordelijkheid voor het dierenwelzijn van gehouden dieren bij agrarische bedrijven ligt in eerste instantie bij de inrichtinghouder zelf. Wetgeving over dierenwelzijn bij gehouden dieren staat in de gezondheids- en welzijnswet voor dieren. De AID controleert hierop. De negatieve gevolgen op de omgeving (o.a. fauna) die worden veroorzaakt door ((natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht bij agrarische) inrichtingen worden gereguleerd door de WABO. Deze gevolgen worden wel bekeken in deze beleidsnotitie. Dieren beschikken over een biologisch ritme. Dit ritme wordt bepaald door onder andere de wisseling van seizoenen (temperatuur en lichtintensiteit op langere termijn) én door het dag- en nachtritme (lichtintensiteit op kortere termijn). Het biologische ritme beïnvloedt de activiteiten van de dieren en hormonale processen. Door de vervaging van de dag en de nacht door de toepassing van kunstlicht, kan het biologische ritme van dieren worden verstoord. De mate waarin dit gebeurt en de bijbehorende ernst van de gevolgen verschilt per diersoort. De illuminantie (belichting) speelt hierbij een belangrijke rol. Daarbij kan kunstlicht in de duisternis ook tegenstrijdige reacties veroorzaken bij diersoorten. Kunstlicht blijkt diersoorten te kunnen aantrekken maar ook te kunnen afstoten. Voor beide is vooral de luminantie (helderheid) van toepassing. De schadelijke effecten bij dieren kunnen worden vergroot bij een vergroting van het luminantiecontrast. Dit is het verschil in helderheid tussen de lichtbron en de omgevingshelderheid. Hoe groter dit verschil, hoe meer kans dat dieren worden aangetrokken tot of verstoten van de lichtbron. De oplichtende open stallen staan over het algemeen in het donkere buitengebied en steken fel af tegen de lage omgevingshelderheid die daar heerst. Dit betekent dat het luminantiecontrast en daardoor ook de negatieve gevolgen voor dieren groter zullen zijn dan wanneer de oplichtende stal zou zijn geplaatst in een meer verlichte (stedelijke) omgeving. Door de (toenemende) hoeveelheid oplichtende open stallen in het donkere buitengebied wordt het leefgebied van vele diersoorten (vooral dieren die in de donkerte actief zijn) steeds meer versnipperd, verkleind en verstoord. Kunstlicht in de duisternis kan diersoorten helpen zich te oriënteren, maar kan de oriëntatie ook bemoeilijken. Een voorbeeld hiervan is de ontregeling van de verre oriëntatie bij trekvogels. Hierbij speelt ook de lichtkleur een rol. In zowel de verstoring van het biologische ritme als de tegenstrijdige reacties is er sprake van een verstoring van de natuurlijke leefomgeving die gevolgen voor dieren (kunnen) hebben. Romte Tobias Knol april

14 Enige voorbeelden van mogelijke gevolgen bij diersoorten door overmatig kunstlicht in de duisternis: - Desoriëntatie leidt tot een vergroot energieverbruik en roekelozer gedrag met een vergrote kans op uitputting, predatie (opgegeten worden) of verongelukking; - Vooral jonge vogels kunnen gestoord worden in hun oriëntatie tijdens de trek; - Insecten, padden en salamanders worden door licht aangetrokken en blijven daar vervolgens doelloos rondvliegen of lopen. Dit heeft weer een vergroot energieverbruik en roekelozer gedrag tot gevolg. Dat geeft weer een vergrote kans op uitputting, predatie of verongelukking; - Er zijn ook dieren die lichtschuw zijn en erdoor worden afgestoten. (bv. sommige vleermuissoorten). Door de toename van kunstlicht in de duisternis wordt hun leefomgeving versnipperd en verkleind. De overlevingskans van de populatie wordt hierdoor verkleind; - Verstoring van het biologische ritme kan tot gevolg hebben dat de slaap wordt verstoord met een vermindering van de alertheid tot gevolg. Dit vergroot de kans op predatie of verongelukking; - Verstoring van het biologische ritme kan ook tot gevolg hebben dat de hormoonhuishouding van diersoorten wordt verstoord waardoor bijvoorbeeld paringen in ongunstige periodes plaatsvinden. Een voorbeeld is het uitbroeden van jongen in een ongeschikt seizoen waardoor het voedselaanbod te gering is. In zowel het adviesdocument van de Gezondheidsraad, het MIRA achtergronddocument lichthinder als de Algemene richtlijn betreffende lichthinder deel 3 staat niet exact aangegeven bij welke lichtintensiteit of luminantie de bovenvermelde gevolgen van overmatige verlichting kunnen optreden. Er wordt genoemd dat (buiten)verlichting deze gevolgen kan veroorzaken bij dieren. Ook wordt genoemd dat minder sterke verlichtingsbronnen zoals grote gebouwen en vliegvelden bijvoorbeeld vogels kunnen aantrekken. De meeste grote gebouwen staan in een omgeving met een hogere omgevingshelderheid dan de open stallen zodat het verschil in helderheid bij grote gebouwen minder groot is dan bij open stallen (zie ook foto in paragraaf 3.1.4). In het Alterra onderzoeksrapport staat aangegeven dat padden door zeer geringe lichtbronnen, zoals één enkele straatlantaarn, kunnen worden aangetrokken vanaf een afstand van 200 meter. Tevens staat hierin vermeld dat de hinder van lichtbronnen in de duisternis kan reiken tot kilometers afstand van de lichtbron. Hierbij speelt de luminantie (helderheid) een grote rol. Afstand speelt bij luminantie namelijk geen rol. Ter illustratie: de luminantie van de aangestraalde maan is aanzienlijk ondanks de enorme afstand tot de aarde. Romte Tobias Knol april

15 Op grond hiervan en doordat er steeds meer verlichte open stallen verschijnen (meer versnippering) kan worden geconcludeerd dat de kans op schade bij dieren (in de omgeving van de open stallen) zeer waarschijnlijk aanwezig is Gevolgen voor mensen Ook de mens heeft een biologisch ritme (biologische klok). De invloed van verstoring van de menselijke biologische klok door kunstlicht blijkt echter van minder invloed te zijn dan bij dieren het geval is. Er is een veel hogere lichtintensiteit voor nodig dan bij dieren het geval is. Waarschijnlijk komt dit vanwege het feit dat de mens al langer gebruik maakt van kunstlicht als de dagen korter worden. Mogelijke gezondheidsklachten bij de mens door kunstlicht in de duisternis zouden kunnen ontstaan door stressverschijnselen vanwege de verstoring van de natuurlijke leefomgeving en het uitblijven van een gewenste situatie. Deze gewenste situatie blijkt voor veel wandelaars de duisternis te zijn. Uit het adviesdocument van de Gezondheidsraad en het Alterra onderzoeksrapport blijkt dat mensen de duisternis (willen) beleven als compensatie voor het dagelijkse bestaan. Gedurende het dagelijkse bestaan wordt steeds gefunctioneerd in het licht. De duisternis wordt ervaren als een welkome afwisseling om te bezinnen en tot rust te komen. Tevens blijkt dat mensen behoefte hebben aan ongerepte oernatuur, een natuur waarin geen menselijk ingrijpen zichtbaar is. Een duistere nacht voldoet aan dit kenmerk. Eén van de grootste ergernissen van wandelaars is direct zicht op assimilatieverlichting (kasverlichting) tijdens een avondlijke wandeling. Tevens ervaren mensen kunstlicht als hinderlijk als er bijvoorbeeld sprake is van een lichtgloed op de gevel(s) van hun woning. Hierdoor bestaat de kans dat gordijnen eerder gesloten moeten worden of dat mensen moeilijker inslapen. De zichtbare gloed boven bijvoorbeeld kassen (assimilatieverlichting) wordt ook als hinderlijk beoordeeld. Opvallend hierbij is dat de lichtgloed boven een kas als tienmaal hinderlijker werd ervaren als eenzelfde soort gloed boven een sportveld. Mogelijke redenen hiervoor zijn: het algemene belang bij een sportveld en omdat het sportveld vaak binnen de reeds verlichte bebouwde kom is gesitueerd. Direct omwonenden / wandelaars bij open stallen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht kunnen hierdoor dus overlast / hinder ondervinden vanwege: - teveel licht op de gevel(s) van hun woning(en); - zichtbare gloed boven de open stallen (vooral bij mistig weer); - zicht op een felle lichtbron in de duistere omgeving (luminantiecontrast). De mate van overlast kan variëren door de weersomstandigheden. Bij mistig weer is het Romte Tobias Knol april

16 uitgestraalde licht door open stallen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht op een aanzienlijk grotere afstand (enkele kilometers) zichtbaar dan bij een volstrekt heldere atmosfeer. Dit komt doordat het uitgestraalde licht wordt gereflecteerd door de uiterst kleine vochtdeeltjes die bij mistig weer in de atmosfeer zweven. Omdat mist in de donkere jaargetijden regelmatig voorkomt in het buitengebied kan dit de overlast en eventueel lichthinder, dat wordt veroorzaakt door open stallen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht, ten nadele beïnvloeden Gevolgen van verlichte open stallen in vergelijking met assimilatieverlichting bij kassen De lichtuitstraling van (natuurlijk gedrag)stimulerend licht is aanzienlijk (vooral aan de zijkanten), maar wel minder dan de lichtuitstraling bij assimilatieverlichting. De verstoring van het duistere landschap als ongerepte oernatuur gaat ook bij deze vorm van belichting op. Dit betekent dat de lichtuitstraling zoals deze op dit moment nog is, hinderlijk kan zijn voor mensen, maar vooral voor dieren. Deze hinder zal lokaal genomen minder zijn dan bij assimilatieverlichting het geval is, vanwege de krachtigere verlichting die daar wordt toegepast. Maar gezien het feit dat kassen planologisch gecentreerd gelegen zijn, is de lichtoverlast ook gecentreerd en lokaal te noemen. De open stallen met toegepast (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht zijn echter verspreid over het gehele buitengebied aanwezig. De overlast is hierdoor niet meer lokaal, maar regionaal. Juist deze verspreiding van de overlast leidt tot een groter probleem voor dieren omdat een groot deel van hun leefgebied wordt verstoord en versnipperd. Romte Tobias Knol april

17 4 Lichthinder? 4.1 Wat wordt verstaan onder lichthinder? In de algemene richtlijn betreffende lichthinder deel 1 (algemeen en sportverlichting) van de NSVV (Nederlandse Stichting Voor Verlichtingskunde) wordt lichthinder als volgt uitgelegd: Het ten gevolge van een verlichtingsinstallatie ontstaan van ongewenste visuele neveneffecten bij meer dan een ander bepaald percentage van personen buiten de groep van personen waarvoor de verlichtingsinstallatie oorspronkelijk bestemd is. Omdat uit het advies van de Gezondheidsraad, het Alterra onderzoeksrapport, het MIRA achtergronddocument 2007 lichthinder en de Algemene richtlijn betreffende lichthinder, deel 3 blijkt dat niet alleen mensen hinder ondervinden van overmatig lichtgebruik, is de term personen in de hierboven gebruikte omschrijving van lichthinder te beperkt. Dit zou namelijk inhouden dat als een verlichtingsinstallatie geplaatst is in een gebied waar geen andere mensen aanwezig zijn dan alleen de inrichtinghouder zelf, er geen sprake kan zijn van lichthinder. Wij zijn echter van mening dat juist in gebieden met een lage omgevingshelderheid (weinig mensen, dus weinig lichtbronnen) ook sprake kan zijn van lichthinder. Zeker ook omdat in juist de donkere gebieden de overlast door licht bij dieren het grootst blijkt te zijn (door het luminantiecontrast). Daarbij vermeld artikel 1.1 lid 2a van de Wet milieubeheer het volgende: Artikel 1.1 lid 2a Wet milieubeheer In deze wet (Wm) en de daarop berustende bepalingen: worden onder gevolgen voor het milieu in ieder geval verstaan gevolgen voor het fysieke milieu, gezien vanuit het belang van de bescherming van mensen, dieren, planten en goederen, van water, bodem en lucht en van landschappelijke, natuurwetenschappelijke en cultuurhistorische waarden en van de beheersing van het klimaat, alsmede van de relaties daartussen; Omdat ook de Wet milieubeheer aangeeft dat gevolgen voor het milieu breder gezien moeten worden dan alleen het menselijke belang, omschrijven wij lichthinder als volgt: Het ten gevolge van een verlichtingsinstallatie ontstaan van ongewenste (visuele) neveneffecten voor mens of natuur in de invloedsfeer van de verlichtingsinstallatie waarvoor de verlichtingsinstallatie niet oorspronkelijk bestemd is. Romte Tobias Knol april

18 De definitie voor lichthinder zoals gehanteerd in het MIRA Achtergronddocument lichthinder, 2007 van de Vlaamse Milieumaatschappij sluit hierbij aan. Lichthinder wordt daarin omschreven als: overlast die mens of natuur ondervinden van kunstlicht, hetzij in de vorm van regelrechte verblinding, hetzij als verstorende factor bij het verrichten van avondlijke en nachtelijke activiteiten, hetzij als bron van onbehagen. Ook de definitie van lichthinder zoals genoemd in de internetencyclopedie Wikipedia sluit hierbij aan. Daar wordt gesproken over lichthinder als er sprake is dat mensen en dieren overlast ondervinden van lichtvervuiling. Onder lichtvervuiling wordt hier verstaan: de verhoogde helderheid van de nachtelijke omgeving door overmatig gebruik van kunstlicht. 4.2 Normen voor schadelijk licht en lichthinder Dieren Zoals reeds genoemd in hoofdstuk 3 is tot op heden nog niet gespecificeerd bij welke lichthoeveelheden schade wordt berokkend aan dieren en diersoorten. De vier documenten zoals genoemd in hoofdstuk 3 geven aan dat de mate van schade (aantrekking, fixatie, afstoting en desoriëntatie) mede afhangt van de omgevingshelderheid. Daarbij worden voorbeelden genoemd van minder sterke verlichtingsbronnen die al schadelijk kunnen zijn voor dieren (bv. één straatlantaarn kan vanaf een afstand van 200 meter schade toebrengen aan een pad vanwege de aantrekkende werking). Omdat de open stallen meestal in gebieden zijn gesitueerd met een lage omgevingshelderheid (buitengebied) moet worden gevreesd voor toegebrachte schade aan dieren en diersoorten. Hierbij moet vooral ook worden gekeken in een breder perspectief dan per individuele inrichting. De open stallen met verlichting verschijnen op steeds meer plekken in het donkere landschap waardoor ze een steeds grotere invloed krijgen op het donkere landschap. Mensen In de Algemene richtlijn betreffende lichthinder deel 3 staan in tabel 1 en 2 waarden genoemd die kunnen worden beschouwd als normen waarboven er sprake kan zijn van lichthinder (bij mensen). Deze normen zijn in eerste instantie bedoeld voor aangestraalde gebouwen, maar kunnen volgens verlichtingskundigen ook worden toegepast voor verlichte open stallen. In beide situaties is er namelijk naast directe lichtbronnen sprake van een groot oplichtend of verlicht vlak. Hieronder hebben wij de betreffende twee tabellen geplaatst. Romte Tobias Knol april

19 Tabel 1: Grenswaarden voor de lichtemissie van een verlichtingsinstallatie voor aanstraling van gebouwen en objecten, ter voorkoming van lichthinder voor omwonenden Omgevingszone Te hanteren Toepassingscondities parameter Verlichtingssterkte Dag en avond Ev op de gevel 07:00-23:00 Nacht 23:00-07:00 Lichtsterkte I (cd) Dag en avond van elke armatuur 07:00-23:00 Nacht 23:00-07:00 E1 Natuurgebied E2 Landelijk gebied E3 Stedelijk Gebied E4 Stadscentrum/ industriegebied 2 lux 5 lux 10 lux 25 lux 1 lux 1 lux 2 lux 5 lux 2500 cd 7500 cd cd cd 0 cd *) 500 cd 1000 cd 2500 cd *) opgemerkt dient te worden dat de lichtbron niet zichtbaar mag zijn, waardoor de lichtsterkte dus niet meetbaar is. Tabel 2: Grenswaarden voor de gemiddelde luminantie van het aangestraalde deel van gevels en objecten*) Omgevingszone Lichttechnische parameter E1 Natuurgebied E2 Landelijk gebied E3 Stedelijk Gebied E4 Stadscentrum/ industriegebied Gemiddelde luminantie gevel of object (Lgem) 0 cd/m 2 5 cd/m 2 10 cd/m 2 25 cd/m 2 *) zie ook bijlage 4 van de richtlijn met maximaal toegestane waarden voor de verlichtingssterkte volgens CIE-publicatie 94 Guide for Floodlighting Bron 2 tabellen: Algemene richtlijn betreffende lichthinder deel 3 van de NSVV. De normen verschillen per omgevingszone. De vier omgevingszones zijn ingedeeld op grond van de gemiddelde omgevingshelderheid die in een zone heerst. Hoe lager de omgevingshelderheid is, hoe lager de waarden waarboven er sprake kan zijn van lichthinder. De zone die over het algemeen van toepassing zal zijn bij verlichte open stallen in het buitengebied binnen onze gemeente is zone E2. - De open gevels van open stallen die verder dan 150 meter zijn gelegen van de bebouwde kom grenzen, die de gemeente Tytsjerksteradiel op grond van de wegenverkeerswet heeft vastgesteld, dienen te voldoen aan de parameters die behoren bij de zone E1 of E2. - De open gevels van open stallen die binnen 150 meter zijn gelegen van de bebouwde kom grenzen, die de gemeente Tytsjerksteradiel op grond van de wegenverkeerswet Romte Tobias Knol april

20 heeft vastgesteld, én die gericht zijn naar de bebouwde kom dienen te voldoen aan de parameters die behoren bij de zone E3. - De open gevels van open stallen die binnen 150 meter zijn gelegen van de bebouwde kom grenzen, die de gemeente Tytsjerksteradiel op grond van de wegenverkeerswet heeft vastgesteld, maar die gericht zijn naar het gebied buiten de bebouwde kom, dienen te voldoen aan de parameters die behoren bij de zone E1 of E2. Uit de tabellen blijkt dat er op drie manieren lichthinder (bij mensen) kan optreden als gebouwen of grote vlakken worden aangestraald of licht uitstralen. 1. Er kan sprake zijn van lichthinder als gevels van omringende woningen teveel worden verlicht door de lichtbron (tabel 1: verlichtingssterkte in lux op gevels); 2. Er kan ook sprake zijn van lichthinder als de lichtsterkte per toegepast armatuur hoger is dan de genoemde waarden per geldende omgevingszone (tabel 1: lichtsterkte per armatuur in candela); 3. Er kan ook sprake zijn van lichthinder als de gemiddelde helderheid per vierkante meter van het verlichte object te hoog is (luminantie). De norm voor wanneer de luminantie te hoog is hangt af van de omgevingshelderheid. (Tabel 2: candela per m 2 van het verlichte oppervlak). Door het laten uitvoeren van een professioneel uitgevoerd lichtonderzoek kan worden beoordeeld of er in de omgeving sprake is van gefundeerde lichthinder. Om te kunnen spreken van een professioneel uitgevoerd lichtonderzoek dient te worden voldaan aan twee voorwaarden: - De gebruikte meetapparatuur dient te voldoen aan de eisen zoals gesteld in bijlage 4 van de Algemene Richtlijn Betreffende Lichthinder, deel 3 van de NSVV; - Het meetproces en de meting dient plaats te vinden zoals wordt omschreven in de NEN 1891 van 1 oktober 1994, Binnenverlichting - Meetmethoden voor verlichtingssterkten en luminanties. Romte Tobias Knol april

21 5 Hoe is niet-functioneel licht / lichthinder te voorkomen? 5.1 Kan er nog geoptimaliseerd worden? Na overleg met een commissielid van de Nederlandse Stichting Voor de Verlichtingskunde (NSVV), die zich heeft beziggehouden met onderzoek naar (natuurlijk gedrag)stimulerend licht in open stallen, is gebleken dat er in het buitengebied bij Havelte een open stal is uitgerust met de in deze beleidsnotitie genoemde Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor wat betreft de toegepaste stimulerende verlichting. Zo is bij deze stal de hoeveelheid lampen afgestemd op de minimale verlichtingssterkte van 120 lux en de maximale verlichtingssterkte van 150 lux, zodat niet meer licht dan de minimaal benodigde verlichtingssterkte wordt geproduceerd. Ook is er gebruik gemaakt van armaturen met asymmetrische spiegels en zijn de lampen horizontaal geplaatst zodat het licht optimaal naar beneden wordt gericht en er zo weinig mogelijk sprake is van niet-functioneel licht. Door het toepassen van deze technieken veroorzaakt deze open stal een geringere lichthinder dan gebruikelijke open stallen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht, terwijl de benodigde verlichtingssterkte om de hogere melkproductie te verkrijgen wordt gehaald. De in deze stal toegepaste technieken en normen zijn beschreven in een artikel in het vakblad voor adviseurs in de dierlijke sector, V-focus. Het artikel is genoemd: Nieuw zicht op verlichting in melkveestallen en is gepubliceerd in het nummer van april De auteurs van het artikel zijn: een commissielid van de NSVV en een onderzoeker van de Animal Sciences Group van Wageningen UR (Universiteit en Research centrum) (Nederlandse landbouwuniversiteit). Doordat het onderzoek is verricht door organisaties met verschillende doelstellingen (NSVV: optimalisatie verlichtingsinstallatie en ASG: optimalisatie van het houden van melkrundvee) kan worden geconcludeerd dat er bij het ontwikkelen van het in dit artikel genoemde verlichtingconcept rekening is gehouden met zowel de belangen van de melkveehouderij als het belang om zo weinig mogelijk nietfunctionele lichtuitstraling te veroorzaken (milieubelang). 5.2 Technische mogelijkheden In veel situaties is de technische mogelijkheid om niet-functioneel licht of lichthinder te voorkomen (beperkt) mogelijk. Hierbij is het van belang om te beoordelen welke technieken kunnen worden aangemerkt als de Beste Beschikbare Technieken (BBT) in de branche melkveehouderijen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht. BBT is een begrip uit de Europese IPPC richtlijn die erop gericht is om grote milieuvervuilende bedrijven binnen de EU te reguleren middels een integrale vergunning gebaseerd op de Beste Beschikbare Technieken (BBT). Nederland heeft de toepassing van de BBT, anders Romte Tobias Knol april

22 dan oorspronkelijk de bedoeling was van de IPPC richtlijn, voorgeschreven aan niet alleen grote milieuvervuilende bedrijven, maar aan álle vergunningplichtige inrichtingen op grond van de Wet Algemene Bepalingen Omgevingsrecht (WABO). De BBT worden bij meldingsplichtige inrichtingen voorgeschreven in de gedelegeerde Besluiten vanuit de Wet milieubeheer (bv. Besluit landbouw milieubeheer). Dit betekent dat de WABO (vergunningplichtige inrichtingen) en de gedelegeerde Besluiten (meldingsplichtige inrichtingen) alle inrichtingen verplicht tenminste de Beste Beschikbare Technieken toe te passen zodat eventuele nadelige gevolgen voor het milieu, die ontstaan door o.a. de bedrijfsvoering, worden voorkomen of zoveel mogelijk worden beperkt. Het toepassen van de BBT binnen een inrichting is dus niet vrijblijvend, maar een wettelijke verplichting. In bijlage 1 wordt dit nader uitgelegd. Om de BBT zo goed mogelijk per branche of in het algemeen te kunnen vaststellen, kan onder andere worden gekeken in de Ministeriële regeling Omgevingsrecht (MOR). Hierin wordt bijvoorbeeld verwezen naar de BREF s (Europese documenten met BBT beschrijving per branche). Voor niet in de BREF s beschreven activiteiten wordt verwezen naar bijvoorbeeld de PGS reeks, circulaires, handreikingen, werkboeken en andere uitgaven. Voor de branche melkveehouderijen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht is (nog) niet een BREF ontwikkeld. Ook wordt deze branche niet genoemd in de lijst met Nederlandse informatiedocumenten over BBT. Dit komt onder andere omdat de Europese BREF s erop gericht zijn alleen de BBT aan te wijzen voor de grote milieuvervuilende bedrijven (de oorspronkelijke bedoeling van de IPPC richtlijn). Om toch de BBT ten aanzien van het gebruik van licht bij deze branche zo goed mogelijk vast te stellen dient daarom te worden gekeken naar betrouwbare en gezaghebbende bronnen met betrekking tot de verlichtingskunde die lichttechnieken voorschrijven die gebruikt kunnen worden om nietfunctioneel licht en lichthinder te voorkomen. Wij hebben BBT gevonden voor de branche melkveehouderijen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht in de onderstaande documenten: - In de Algemene richtlijn betreffende lichthinder, deel 1 staan een aantal algemene maatregelen die toegepast kunnen worden om lichthinder te voorkomen. Deze richtlijn wordt in Nederland als leidend beoordeeld op het gebied van licht en lichthinder. Daarom kunnen de hierin genoemde maatregelen worden beoordeeld als de BBT om lichthinder in het algemeen zoveel mogelijk te voorkomen. De in de richtlijn genoemde algemene maatregelen hebben wij in paragraaf 5.3 enigszins aangepast zodat ze toegepast kunnen worden bij open stallen waar (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht wordt toegepast. Romte Tobias Knol april

23 - Andere, meer specifiek beschreven, middelen en technieken komen uit het artikel Nieuw zicht op verlichting in melkveestallen dat in paragraaf 5.1 uitvoeriger is beschreven. Het artikel is opgesteld na onderzoek door de NSVV en de Animal Sciences Group van Wageningen UR (Universiteit en Research centrum). Het onderzoek was specifiek gericht op het toepassen van (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht in open stallen. Daarom beschouwen wij deze technieken ook als BBT om lichthinder te voorkomen bij open stallen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht. - In haar wetenschappelijk onderzoek om energie te besparen in de glastuinbouw: Nieuw licht op groei heeft TNO opmerkingen geuit over de gangbare armaturen in de glastuinbouw. Deze voldoen volgens TNO niet aan de stand der techniek (Beste Beschikbare Technieken) in de verlichtingskunde. Een aanbeveling is om de bovenspiegels van breedstralende armaturen te optimaliseren zodat de lamp het gereflecteerde licht minder in de weg zit (van toepassing in hele brede kassen). Een andere aanbeveling is om aan de randen van kassen asymmetrische armaturen te plaatsen. Dit om reden dat ze volgens TNO een betere belichting aan de zijkanten creëren en omdat hiermee de zijdelingse uitstraling van de kas verminderd wordt. Omdat in de open stallen dezelfde armaturen worden toegepast, wordt vooral de aanbeveling om asymmetrische armaturen toe te passen beschouwd als BBT bij open stallen met (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht. - Technieken met betrekking tot het kiezen van de minst schadelijke lichtkleur voor dieren (aantrekking, afstoting, verblinding en desoriëntatie zoveel mogelijk voorkomen) worden genoemd in het MIRA achtergronddocument 2007 en het Alterra onderzoeksrapport 778. Daarbij wordt in het hiervoor beschreven artikel Nieuw zicht op verlichting in melkveestallen aangegeven welke kleurweergave index voldoende is voor het belichten van melkrundvee. - In het Adviesdocument voor agrariërs en overheid: optimale verlichting van melkveestallen van augustus 2010, ontwikkeld door een samenwerking van LTO Noord, LTO Noord projecten, LTO Vastgoed, TNO en Wageningen Universiteit wordt beschreven dat de combinatie van diffuserend wit doek mét krachtig kunstlicht de uitstraling van niet-effectief licht vergroot. Tevens wordt hierin de techniek van lamellen beschreven. - In de Wet Algemene Bepalingen Omgevingsrecht (artikel 1.1 begripsomschrijving BBT) en de memorie van toelichting van de Wet milieubeheer, de Wet waar de begripsomschrijving tot 1 oktober 2010 in stond genoemd (29711, nr 3, ) wordt vermeld dat de term technieken in het begrip BBT breed dient te worden uitgelegd. Hierdoor kan het laten verrichten van een professioneel lichtadvies waaruit o.a. een lichtplan ontstaat voorafgaand aan het plaatsen van een lichtsysteem en een vakkundige installatie van een lichtsysteem ook als BBT worden aangemerkt. Romte Tobias Knol april

24 De genoemde maatregelen kunnen worden onderverdeeld in bron- en overdrachtsmaatregelen. Bronmaatregelen worden over het algemeen beoordeeld als de meest effectieve soort van te treffen maatregelen. Vaak ook omdat ze gunstig kunnen zijn met betrekking tot andere aspecten. Zo kan door licht beter te richten met minder lampvermogen dezelfde verlichtingssterkte worden bereikt op de plaats waar de verlichtingssterkte gewenst is. Dit kan energiebesparing opleveren doordat er minder lampvermogen geïnstalleerd behoeft te worden (bestaande situaties) of doordat er minder armaturen geplaatst behoeven te worden (nieuwe situaties). De maatregelen zoals genoemd in paragraaf 5.3 beoordelen wij als de Beste Beschikbare Technieken (BBT) om niet-functionele lichtuitstraling en daardoor mogelijke lichthinder bij mens en dier (zoveel mogelijk) te voorkomen bij de toepassing van (natuurlijk gedrag)stimulerend kunstlicht in melkveehouderijen met open stallen. 5.3 Maatregelen om lichthinder zoveel mogelijk te voorkomen (BBT) Bronmaatregelen 1. Het armatuur (inclusief de daarin gebruikte spiegel) dient zorg te dragen voor een optimaal gerichte lichtbundel op het te beschijnen object. Hierdoor wordt zijdelingse en opwaartse uitstraling (nietfunctioneel licht) zoveel mogelijk voorkomen. De keuze van het armatuur en de Bij alle onderstaande illustraties geldt: de rode uitstraling daarbij behorende verlichtingshoek dient te zijn afgestemd (zijwaarts en evt. opwaarts) is ongewenst (nietfunctioneel licht). op het te verlichten oppervlak in combinatie met de plaatsingshoogte van de lamp. De gerichte lichtbundel dient zoveel mogelijk binnen de stalgrenzen te blijven. Een techniek die hierbij kan worden toegepast is het plaatsen van asymmetrische spiegels in armaturen waarvan de zijkanten lichtondoorlatend zijn. De asymmetrische spiegel weerkaatst het licht bij de rand van de stal direct naar beneden waardoor de zijkanten beter worden belicht en er minder zijdelingse uitstraling is. Dit kan in ieder geval een goede bronmaatregel zijn als een nieuwe lichtinstallatie wordt geplaatst in een stal. Romte Tobias Knol april