MOET ER NOG SEKS ZIJN?
|
|
- Raphaël van den Brink
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 MOET ER NOG SEKS ZIJN? Een gesprek met Ilse Penne over intimiteit, relaties en pornografie Caroline Claeys Met de slogan Warme seks en hete chocolade pakte de Vlaamse Vereniging voor Seksuologie (VVS) twee jaar geleden uit met een opgemerkte Valentijnscampagne rond warme en innige seks als antidotum voor de seksualisering en pornoficatie van de samenleving. Naar aanleiding van de campagne gaf de vereniging ook een boek uit waarin negen seksuologen zich over het thema bogen 1. Een van de auteurs is Ilse Penne, psychologe en seksuologe, én voorzitster van de VVS. We hadden met haar een gesprek in het Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg Oase in Dendermonde, waar zij werkt als relatie- en gezinstherapeute. Hoe kijkt u vandaag terug op de campagne die de VVS in 2008 heeft gevoerd? Wat was trouwens de motivatie om ze überhaupt op te zetten? Op de vergaderingen die we toen met seksuologen hadden werd er regelmatig gediscussieerd over de zogenaamde sexed up maatschappij, er was daar toen veel rond te doen. We kregen zo stilaan het gevoel dat we hierover als seksuologen toch ook een standpunt moesten innemen en onze stem moesten laten horen. In onze praktijk kregen we trouwens steeds meer cliënten over de vloer die dit ter sprake brachten en die niet ongevoelig waren voor het grote verschil tussen wat er in hun eigen slaapkamer gebeurde en wat ze allemaal te zien kregen in de media. Met onze campagne hebben we dit probleem op een ludieke manier onder de aandacht willen brengen, maar de onderliggende boodschap was ernstig. We wilden ermee zeggen: kijk, seksualiteit wordt in de media op een zeer eenzijdige, gecommercialiseerde manier voorgesteld. Seksualiteit is echter veel rijker en complexer dan dit eenzijdige beeld dat we voorgeschoteld krijgen. Het gaat om veel meer dan dat, seksualiteit is een individuele zoektocht. We wilden daar vanuit de beroepsvereniging van seksuologen dus iets aan doen. Wat voor soort reacties kreeg u op de campagne? Hebben de media dit opgepikt? Een petitie op onze website leverde bijna onmiddellijk een 800-tal handtekeningen op. En we hebben toch behoorlijk wat aandacht gekregen op radio en televisie. Ik denk dat de belangrijkste televisieprogramma s er aandacht aan besteed hebben. Hoe zou u zelf seksualisering en pornoficatie van de samenleving omschrijven? Die termen worden nogal eens door elkaar gebruikt, wat is eigenlijk het verschil? Pornoficatie is in feite een deel van seksualisering. Met seksualisering van de 12
2 Caroline Claeys samenleving wordt bedoeld: seks is momenteel big story, er wordt heel veel over seks gesproken, er worden seksueel expliciete scènes getoond in de media, er is een verschuiving van wat er in de slaapkamer gebeurt naar de publieke ruimte, er zijn BV s die over hun seksleven spreken etc. Terwijl vroeger prostitutie, paaldansen, striptease geassocieerd werden met aparte beroepen, lijkt dit nu overgenomen te worden door gewone mensen : koppels gaan uit de kleren voor het programma 100 hete vragen, het meisje van de buren volgt een cursus paaldansen, studentes laten zich betalen voor seks om hun studies te betalen Pornoficatie is daar een stukje van. Dat gaat over twee dingen: het grote aanbod van pornografie en de grote toegankelijkheid ervan. Waar je vroeger naar een achterkamertje van een videotheek moest gaan, oud genoeg moest zijn en vervolgens met schaamrood op de wangen met een pornofilm de videotheek verliet, kan nu iedereen, ongeacht de leeftijd, onbeperkt en gratis via internet porno kijken. Het massale én toegankelijke aanbod van porno duidt dus op de pornoficatie. Geweldige of gewelddadige seks? Zijn er onderzoeken bekend naar de effecten van deze ontwikkelingen, bijvoorbeeld naar de effecten op jongeren? De motivatie om de campagne te voeren ontstond bij de beroepsvereniging van seksuologen aanvankelijk puur vanuit een buikgevoel, een aanvoelen van er is iets mis. Maar om het boek te schrijven hebben we daarna ernstig literatuuronderzoek gedaan naar het fenomeen. Daaruit bleek in eerste instantie dat de gegevens uit verschillende onderzoeken elkaar nogal tegenspreken, de een zegt dit de ander zegt dat. Maar om het samen te vatten zou je tóch kunnen zeggen dat uit onderzoek blijkt dat er nu niet direct echt reden is voor grote paniek op moreel vlak, alsof de seksuele gezondheid van de doorsnee persoon in onze samenleving in gevaar zou zijn. Enerzijds was dit wel een zekere geruststelling, maar anderzijds bleek er toch genoeg reden om zeer waakzaam te zijn voor het fenomeen, omwille van het vastgestelde schadelijke effect op kwetsbare groepen in de samenleving. We hebben het dan bijvoorbeeld over kwetsbare volwassenen met gedragsproblemen of met emotionele problemen of over jongeren die niet ingebed zijn in een goede warme thuis. De grote toegankelijkheid van porno is voor die groepen wel degelijk schadelijk. Kunt u dat schadelijke effect iets meer omschrijven? Bedoelt u dat op relationeel vlak? Of op het vlak van het beeld dat men heeft van seksualiteit? Wat het bekijken van pornografie betreft is er vooral een grote bezorgdheid naar jongeren toe. Zullen jongeren die constant zien dat seksualiteit op een pornografische manier wordt voorgesteld, dat gedrag dan niet overnemen? Gaat de jongere dan niet denken: aha, doorsnee seks, dat is het volledige pornografische pakket. Uit recent Nederlands 2 en Zweeds 3 onderzoek blijkt dat het met het kopieergedrag van de doorsnee jongere echt wel meevalt. Het is onjuist te denken dat jongeren ook effectief automatisch het gedrag gaan kopiëren dat ze zien. Er spelen hierin nog een hele reeks andere factoren mee: wat vinden andere leeftijdsgenoten daarvan? Welk soort ervaringen hebben zij zelf? Over welke sociale vaardigheden beschikken zij? Een jongen die in een warm sociaal nest zit en die goede vrienden heeft, die zal, omdat hij porno kijkt, daarom niet automatisch zijn vriendin forceren om iets te doen wat ze niet wil. Maar de kwetsbare jongere, die thuis of van leeftijdsgenoten minder correcties krijgt, die is vatbaarder om dingen uit porno over te nemen en verkeerde waarden en normen te gaan ontwikkelen. Wijst het fenomeen van pornoficatie niet tegelijk op het bestaan van een ongelooflijke hoeveelheid taboes op gebied van seks? Bijvoorbeeld taboes, en dan vooral bij jongens en mannen, rond het uiten van emoties in verband met seks, of taboes rond homoseksualiteit. Of taboes rond het mannenlichaam. We worden en plein public gebombardeerd met de intiemste details van vrouwenlichamen, maar intieme details van het mannenlichaam ontwaren we niet zo meteen in het straatbeeld. [Lacht] Er is inderdaad een zeer groot contrast tussen het feit dat er heel openlijk zeer veel seks te zien is en dat er zeer veel over geschreven wordt, en anderzijds datgene wat er zich effectief in de slaapkamer afspeelt en de problemen die daar rond bestaan. Seksuele problemen zijn er altijd geweest, maar het bespreken ervan is toch iets verbeterd. Ik denk dat mensen vandaag iets sneller de weg vinden naar de hulpverlening, alles is wat meer bespreekbaar geworden. Aan het ene uiterste heb je de seksverslaafden - al wordt soms ten onrechte geschreven dat het probleem is toegenomen, maar seksverslaving bestaat wel degelijk - en aan het andere uiterste heb je de aseksuelen die zeggen kijk, wij houden niet van seks, dat is genetisch zo en dat zal nooit veranderen en die als groep de krachten beginnen te bundelen en zich beginnen te uiten. Een ander contrast is dat je enerzijds de indruk krijgt van een losgeslagen jeugd, en dat er aan de andere kant ook jongeren zijn die dan juist als tegenreactie zeggen geen seks voor het huwelijk en elkaar daarin vinden. Ik vind die contrasten opvallender dan het contrast tussen pornoficatie en de taboes die je aanhaalde. Vanuit de VVS vonden wij het echte nieuwe taboe: de nieuwe norm dat alles moet kunnen voor iedereen en het taboe om dan te durven zeggen ik vind dat dit wel wat overdreven is, zonder meteen afgeschoten te worden als preuts of conservatief. Voor ons bleek dat uit de analyse het grootste bestaande taboe te zijn. Een ander probleem is inderdaad - en dat blijkt trouwens uit onderzoek 4 - dat er terug een zekere verrechtsing wordt vastgesteld bij jongeren: ze hebben meer moeite met homoseksualiteit, ze zijn niet meer zo tolerant, er is meer racisme. Ik leg niet meteen de link met de seksualisering van de samenleving, maar we kunnen niet ontkennen dat er een verschuiving is in attituden. 13
3 Om nog even terug te komen op die pornoficatie: uit een onderzoek van communicatiewetenschapper Jochen Peter 5 aan de Universiteit van Amsterdam blijkt dat er een significant verband bestaat tussen het bekijken van porno op internet door jongeren en het hebben van stereotiepe opvattingen over vrouwen. Maar het onderzoek toont niet aan wat oorzaak en wat gevolg is: beïnvloedt het kijkgedrag het beeld van de vrouw of beïnvloedt het beeld van de vrouw het kijkgedrag? Dat is in alle onderzoeken het geval. Je weet nooit wat oorzaak en wat gevolg is. En ik vind dat belangrijk, want je moet voorzichtig zijn met het doen van algemene uitspraken. Je moet het kunnen staven met wetenschappelijk onderzoek. Er is heel veel onderzoek gebeurd naar geweld. Er is bijvoorbeeld een onderzoek 6 dat nagaat of de groep jongeren die overgaat tot gewelddadige seks of seks onder dwang, of dat ook niet de groep is die kijkt naar gewelddadige porno. We hebben het hier dus niet over mainstream porno maar over parafiele porno die gewelddadig is. En natuurlijk wordt dat verband vastgesteld. Maar dan zeggen de onderzoekers erbij: er wordt alleen maar vastgesteld dat die groep die tot gewelddadige seks overgaat ook meer gewelddadige porno bekijkt maar geen enkele onderzoeker kan zeggen dat het kijken naar gewelddadige porno de oorzaak is van het gewelddadig gedrag. Het kan zijn dat omdat je gewelddadig bent, omdat je jouw impulsen niet hebt leren beheersen, en uw vriendje wil dat ook, en jij ziet dat ook niet zitten dat ze het dan maar met elkaar doen. Die meisjes denken dus niet automatisch: ah ja, dat moet een vrouw nu toelaten. Uit een ander (Nederlands) onderzoek 8 bij jongeren onder de 25 jaar blijkt echter dat 4 procent van de jongens en 18 procent van de meisjes ooit gedwongen is tot seksuele handelingen. De gegevens uit een recent Brits onderzoek 9 zijn zelfs nog alarmerender: een derde van de tienermeisjes die een seksuele relatie (gehad) heeft, geeft te kennen ongewenste seksuele handelingen te hebben ondergaan. Een op zes zegt dat ze gedwongen werd tot seksueel verkeer, en een op zestien spreekt zelfs in termen van verkrachting. Loopt het niet toch een beetje mis met de seksuele vorming van jongeren? Dat was dus onze bezorgdheid vanuit de vereniging van seksuologen. Het valt niet te ontkennen dat die dingen gebeuren: sommige jongens dwingen meisjes tot seksuele handelingen, er is meer ruilseks, er zijn vormen van prostitutie. Maar opnieuw, het is te reductionistisch om te zeggen dat porno daarvoor verantwoordelijk is. En de effecten van porno op volwassen mannen en vrouwen? Merkt u daarvan iets in uw praktijk als relatietherapeute? Wat het bekijken van pornografie betreft is er vooral een grote bezorgdheid naar jongeren toe. Zullen jongeren die constant zien dat seksualiteit op een pornografische manier wordt voorgesteld, dat gedrag dan niet overnemen? omdat je al gewelddadig door het leven gaat en ook seksualiteit gewelddadig beleeft, dat je dat ook actief gaat opzoeken. Maar het is veel te reductionistisch om te zeggen dat gewelddadige pornofilms tot gewelddadig seksueel gedrag leiden. Je kan dus niet zo maar zeggen dat gewelddadige porno de oorzaak is. Er is wel een correlatie maar er is geen causaliteit. Hetzelfde geldt voor wat betreft het stereotiep denken over sekserollen. Ik heb geen enkel onderzoek gevonden dat bevestigt dat jongeren die porno kijken een meer stereotiep beeld ontwikkelen van manvrouw relaties. En dit opnieuw omdat er bij de gemiddelde jongere genoeg correctie is op andere gebieden. Er is een zeer boeiend onderzoek uit Kroatië 7 waarbij ze jongens en meisjes tussen 14 en 20 jaar lieten kijken naar porno en daarna in groepjes daarover lieten discussiëren. En dan zag je de meisjes onder elkaar zeggen: Ja, zeg, al die porno en die anale seks en zo, dat is toch allemaal wat overdreven. Ze waren er op een gegeven moment een beetje mee aan het lachen en een van de meisjes zei: Als mijn vriendje anale seks wil en ik zie dat niet zitten, Ik denk dat dit een ander verhaal is. Ik denk dat het hier dan eerder gaat om een probleem op relationeel vlak of een probleem op gebied van zelfzekerheid van de partners. Ik denk dat porno en masturbatie een plaats hebben in veel vaste relaties, vaak om een verschil in seksuele behoefte te compenseren. Als bijvoorbeeld bij mannen masturbatie samengaat met het bekijken van porno dan hoeft dat op zich nog geen probleem te zijn. Het kan zijn dat de vrouw daardoor onzeker wordt en denkt: Waarom kijkt hij daarnaar? En hoe moet ik daaraan voldoen?. Maar dan heb je eigenlijk meer te maken met een relationeel probleem of met een probleem van onzekerheid om daarover met elkaar te praten. Je mag je niet altijd vergissen in vijand. Het is wel iets helemaal anders wanneer mannen verslaafd worden aan porno en er niet meer in slagen om een aangenaam seksueel leven op te bouwen met een vrouw. Het is aan vrouwen om assertief te zijn in hun relatie, ze moeten zichzelf niet preuts vinden omdat ze te kennen geven dat ze dit overdreven vinden. Hanneke Van Rijsingen heeft daarover een interessant boek 10 geschreven. Vrouwen moeten mondig genoeg zijn 14
4 Caroline Claeys om dit in hun relatie te bespreken en om daar paal en perk aan te stellen als de man daarin te ver zou gaan. Er is nog een ander onderzoekje, ook van Hanneke De Graaf 11, bij hoogopgeleide volwassenen. Zij kwam tot een vreemde vaststelling - al moet er bij vermeld worden dat ze te weinig mensen hebben ondervraagd om tot echte conclusies te kunnen komen - namelijk dat de mannen die weten dat hun vrouw naar porno kijkt over het algemeen meer tevreden zijn over hun seksleven, en dat de vrouwen die weten dat hun man naar porno kijkt in vergelijking met de andere groep relatief gezien meer klaagt over pijn bij het vrijen en over een te beperkt voorspel. Maar ook hier kunnen er geen conclusies getrokken worden over oorzaak en gevolg. De vraag die we hier opnieuw moeten stellen is: hoe zit dat relationeel? Zijn het zelfzekere mensen? Durven zij openlijk zeggen wat ze verlangen? niet beseffen dat ze genieten en die last hebben van inhibitie. Het ongeremde, door seksuele driften gestuurde gedrag van mannen tegenover het geremde, meer gecultiveerde gedrag van vrouwen. Is dit niet zeer stereotiep? Vrouwen bekijken porno en reageren ook lichamelijk en worden opgewonden, maar remmen dit meer af dan mannen. Klopt die interpretatie? Ik hoor hier een duidelijke feministische reflex die de mannelijke seksualiteit als norm in vraag stelt. Terwijl mijn pleidooi in feite is: er zijn man vrouw verschillen, maar we moeten ook mee evolueren. We zien dat de bedverhalen van mannen en vrouwen momenteel meer op elkaar lijken dan enkele generaties terug. We moeten de man vrouw verschillen actueel in kaart brengen, maar ik wil absoluut niet meegaan in het verhaal dat de mannelijke seksualiteit de norm is. Vroeger dacht men: porno dat is alleen opwindend voor mannen en Ik vind dat er in het feministisch discours soms wat te veel de nadruk wordt gelegd op de door de mannen gedomineerde maatschappij. Maar het is vooral de commercie die de relatie tussen mannen en vrouwen domineert. Mannen zitten even hard vast in een keurslijf als vrouwen. Over lichamelijke reacties en feministische reflexen Dat brengt ons bij een citaat uit een artikel dat u geschreven hebt in het boek Warme seks en hete chocolade. Het heeft te maken met het verschil tussen mannen en vrouwen wat betreft de appreciatie van porno. U zegt op een bepaald moment in het kader van het meten van de genitale respons op pornografie in labo onderzoek het volgende (p.29): Vrouwen weten minder dan mannen wanneer zij opgewonden zijn. Het is niet omdat vrouwen minder beseffen dat ze opgewonden zijn, dat ze daardoor anders reageren dan mannen op porno. Vrouwen worden in dezelfde mate lichamelijk geprikkeld door porno als mannen. Het citaat is weliswaar uit de context gelicht, maar als we dit lezen hebben we toch zoiets van De zinnen die daarna komen zijn wel van belang, je moet ze er wel bij vermelden. Het gaat als volgt verder: Uit labo studies bleek dat vrouwen op genitaal vlak en qua hersenactiviteit niet opmerkelijk verschillen. Vrouwen vertoonden wel hersenactiviteit die wijst op onbewuste inhibitie, het onderdrukken van bepaalde emoties terwijl zij naar de films keken. Mogelijks onderdrukken vrouwen onbewust opwinding. Er is dus eigenlijk niets aan de hand met porno, het zijn die arme vrouwen die alle vrouwen vallen erbij in slaap of raken verveeld of van degout vervuld. Mijn bedoeling in het artikel was juist om dit te actualiseren. Puur reflexmatig gebeurt er in ons lichaam misschien wel hetzelfde, maar vrouwelijke seksualiteit zit helemaal anders in elkaar. Je kunt iets voelen in je lichaam en daarvan subjectief zeggen: mijn lichaam reageert wel, maar ik ben toch van degout vervuld. Maar dit wil niet zeggen, wat jij suggereert, dat je te geremd bent. Het wil gewoon zeggen: vrouwelijke seksualiteit zit complexer in elkaar. Er blijft wel een verschil bestaan tussen mannen en vrouwen. Ik heb het dus niet over ongeremde mannen die zichzelf niet kunnen beheersen, maar over het feit dat visuele prikkels bij mannen makkelijker leiden tot een seksuele opwinding. Sommige vrouwen raken wel opgewonden door het zien van porno. Andere vrouwen raken niet zozeer opgewonden door wat ze zien, maar meer door de context, door de relationele context en door intimiteit, en meer in detail ook door wat ze voelen tijdens het vrijen. Maar ik wil absoluut niet meegaan in het discours dat mannelijke seks de norm is en dat vrouwen meer geremd zijn. Er zijn momenteel veel mannen die ook zeer geremd zijn en zeer angstig reageren op vrouwen die op lust gericht zijn. Ik zie hier in mijn praktijk zeer veel onzekere, bange mannen. Het labo onderzoek naar genitale respons roept ook twijfels op, of toch in ieder geval de interpretatie ervan, omdat uit klinische verhalen blijkt dat vrouwen zelfs bij een verkrach- 15
5 ting een zekere opwinding voelen en het uiteraard moeilijk hebben om deze ambivalente gevoelens te verwerken. Maar het gaat wel degelijk om ongewenste seks anders zou er geen sprake zijn van verkrachting. Ja, dat klopt, en juist daarom vind ik dat zeer belangrijke informatie. Wat ik wel moet rechtzetten: een vrouw die plots gewelddadig verkracht wordt, zal nooit seksueel opgewonden geraken, maar vrouwen die als kind misbruikt zijn of langdurig seksueel misbruikt zijn, zonder dat er zeer veel dwang aan te pas kwam, beschrijven vaak dat hun lichaam op de lange duur reflexmatig reageerde - ze weten tóch ik moet dat hier ondergaan - terwijl ze dat subjectief niet wilden voelen en dat dit bijgevolg gepaard gaat met zeer veel schuldgevoelens. Ze hebben het gevoel dat hun lichaam opgewonden reageerde terwijl het natuurlijk subjectief voor hen heel duidelijk om seksueel misbruik ging. Maar het is wel belangrijk dat die vrouwen weten en dat iedereen weet - want het is door labo onderzoek aangetoond - dat het niet onmogelijk is dat zelfs vrouwen die seksueel misbruikt werden daarop lichamelijk reageerden. In dit geval gaat het duidelijk om een reflexmatige, lichamelijke zelfverdediging, en geen opwinding. En toch lijkt het soms alsof die genitale respons bij vrouwen moet verantwoord worden: vrouwen reageren genitaal op porno, dus ze genieten ervan. Of: er was sprake van genitale respons bij een verkrachting, dus het zal wel niet om een verkrachting gaan. Een deel van de vrouwen geniet ten volle van porno. Een ander deel reageert reflexmatig zonder subjectieve lustgevoelens. Maar in feite zou je dat ook kunnen zeggen van mannen. Er leeft een algemene opvatting dat mannen niet kunnen verkracht worden of dat zij niet het slachtoffer kunnen worden van seksuele intimidatie. Een man kan lichamelijk opgewonden raken van een mooie vrouw die hem verleidt, maar tegelijk goed weten: dit wil ik in feite niet. Een mooi voorbeeld daarvan is te zien in de film Disclosure. Ik vind dit in feite een gelijkwaardig verhaal met dat van daarnet over vrouwen. Vrouwen en kinderen eerst Laten we nog even terugkomen op het fenomeen van pornoficatie. Waar lag voor u of voor de VVS ergens het kantelmoment, waarop u vond: hier is de grens van het maatschappelijk toelaatbare bereikt? We willen, voor alle duidelijkheid, absoluut niets laten verbieden. Wij pleiten zeker niet voor censuur, op geen enkel gebied. Het enige ontoelaatbare is volgens mij de echte parafiele porno, dit is bijvoorbeeld porno met kinderen, met dieren, met zware agressie. Dit kan duidelijk niet, dit soort porno moet absoluut aan banden worden gelegd. Uiteraard, maar waarom de vrouwen er ook niet bij betrekken? Bij kinderporno gaat iedereen terecht steigeren. Dit kan gewoon niet. Bij misbruik van dieren komen de dierenrechten activisten in stelling. Maar vrouwen zijn hors categorie en moeten in porno de meest abjecte handelingen ondergaan. Vreemd. RoSa coll.:gia/148 De Vereniging is niet tegen porno en ik ben er ook niet tegen. Ik spreek nu niet als feministe, want dat zou ik ook kunnen doen, maar ik spreek vanuit het oogpunt van een seksuoloog. Een seksuoloog is bezorgd om de seksuele gezondheid van de mens. Ik vind dat, als je porno zou gaan verbieden, dat je dan het kind met het badwater weggooit en dat je je vergist in vijand. Ten eerste is het zeer moeilijk om te definiëren wat porno is en wat niet. Is een sensuele film porno of is de suggestie van seks ook porno? Onder porno wordt normaal gezien verstaan: beelden die als doel hebben seksuele opwinding te creëren. Maar dat kan varieren. Dat kan gaan van iets romantisch, over iets erotisch naar de meest expliciete ingezoomde beelden tot zelfs zeer agressieve seksuele handelingen. Een tweede bedenking is: ik onderken wel dat sommige vrouwen in de porno industrie worden misbruikt, en dat er sprake is van mensenhandel. Die toestanden moeten uiteraard ook aan banden worden gelegd. Maar de mainstream porno heeft zowel goede als slechte kanten. Het moet inderdaad kunnen dat, als een 16
6 Caroline Claeys van de partners pornografie niet ziet zitten of zelfs walgelijk vindt, hij of zij dit bespreekbaar moet kunnen maken in de relatie. Maar door actuele documentaires op tv krijg je de indruk dat er een groep mensen is die er voor kiest om in de porno industrie te werken en er is ook een grote groep van mensen, mannen en vrouwen, die het leuk vinden om ernaar te kijken. Uit een eerder vermeld Zweeds onderzoek blijkt dat jongens er op jonge leeftijd wel iets aan hebben: als ontspanning, als sociale activiteit, of om er iets van te leren. Meisjes doorlopen een enigszins andere porno carrière : zij kijken op latere leeftijd, meestal samen met hun partner. Veel vrouwen staan er wat ambivalent tegenover: ze vinden het soms wel wat vies, maar ze vinden vaak ook dat het hun seksueel leven wat kan verbeteren. Om al die redenen zijn wij als seksuologen niet tegen porno. Het is een moeilijke denkoefening. Moeten wij tegen porno zijn? De zaken die u daarnet aanhaalde lijken voor porno te pleiten. U kunt echter toch niet ontkennen dat er een evolutie merkbaar is in porno die de grenzen van het toelaatbare lang overschreden heeft. Een eerste bezwaar tegen porno zou kunnen zijn dat het bekijken van de meeste porno gelijk staat met het kijken met de blik van de man naar de vrouw als object voor zijn seksuele bevrediging. Dus dat porno de mannelijke seksualiteit als norm neemt. Ik heb een sterk vermoeden dat bepaalde seksuele handelingen die nu in vrouwen veel meer verschillen van elkaar onderling en dat er nooit iets zal gevonden worden zoals: dit is nu het genre beelden dat voor vrouwen opwindend is. Het zoeken naar alternatieve of vrouwvriendelijke porno is nog iets anders. Maar u antwoordt daarmee niet op de vraag of er vanuit de seksuologische praktijk of vanuit seksuologisch onderzoek de vraag wordt gesteld naar de ontwikkelingen in de mannelijke seksuele fantasieën in de richting van steeds extremere vormen? Een doorsnee koppel maakt een verschil tussen wat porno en fictie is en wat realiteit is. Zo lang die zaken binnen de mannelijke fantasie blijven, is dit niet problematisch. Maar is dat een antwoord op uw vraag? Je kunt ook de vraag stellen: moet er prostitutie zijn? Moet er porno zijn? Moet er een porno-industrie zijn? Uw vraag blijft suggereren: je toont daar iets wat je nadien zal opdringen aan anderen. Het is vooral een vraag naar de evolutie in de mannelijke seksuele fantasieën. Hoe komt het dat de mannelijke seksualiteit blijkbaar minder geproblematiseerd wordt dan de vrouwelijke seksualiteit. En hoe komt het dat de vernedering van vrouwen tot het basispakket van de mannelijke seksuele fantasieën behoort? Is het niet vreemd dat dit nooit in vraag wordt gesteld? Mensen blijven een zeer onrealistisch seksleven nastreven, gaan zich zeer onzeker voelen, hebben faalangst, voelen zich mislukken en krijgen seksuele problemen. porno te zien zijn niet echt seksueel opwindend zijn voor de meeste vrouwen, maar eerder vernederend. Waarom wordt die vraag niet gesteld binnen het seksuologisch onderzoek? Dat onderzoek zou dan meteen ook aandacht kunnen hebben voor vrouwelijke seksualiteit. Uit onderzoek blijkt dat een deel van de vrouwen toch ook wel te kennen geeft dat mainstream porno hen opwindt. Dat is punt een. Een tweede punt is dat porno oorspronkelijk gemaakt werd door mannen en vóór mannen en dat dit dus een maximale uitbeelding van de mannelijke fantasie was. Maar er is ondertussen een enorme verschuiving gebeurd naar meer vrouwvriendelijke porno. Er wordt nu veel meer gezocht naar beelden die opwindend zijn voor vrouwen en er is daar toch al wat onderzoek rond gedaan 12 : naar wat kijken vrouwen? Terwijl mannen naar lichaamsdelen kijken, hebben vrouwen meer oog voor personages waarmee ze zich kunnen identificeren. Vrouwen kijken ook meer naar de verhaallijn en naar de context. De moeilijkheid is dat Ik zal misschien wel wat misvormd zijn door mijn beroep, maar ik kan mij totaal niet vinden in de opvatting dat de vrouwelijke seksualiteit meer zou geproblematiseerd worden dan de mannelijke. Ik zie continu in mijn praktijk mannen die minder zin in seks hebben dan hun partner en die onzeker zijn in bed. Jij bekijkt het op maatschappelijk vlak, maar ik bekijk het als seksuoloog vanuit mijn praktijk. Ik vind dat feministisch perspectief wel boeiend, maar ik blijf vinden dat de vrouwelijke seksualiteit nog altijd meer baat heeft bij het zoeken naar hoe je als vrouw lustsubject kunt worden in plaats van dat eindeloze discours te houden tegen de vrouw als lustobject. In het streven naar het lustsubject zit alles. Je kan er maar in slagen om lustsubject te zijn als er rekening wordt gehouden met je waarden en met je normen, als je in een relatie zit waarin je kan groeien en waarin de partners tegemoet komen aan elkaar. Het pleidooi tegen de vrouw als lustobject garandeert daarom nog geen beter seksueel leven waarin plaats is voor geven en nemen, en voor respect 17
7 en intimiteit. We moeten ons afvragen: wat is vrouwelijke seksualiteit? Wat hebben wij nodig? Wat is onze vorm van genieten? Hoe kadert u het zoeken naar vrouwvriendelijke porno binnen die visie van de vrouw als lustsubject? Gaat het hier toch vaak niet om het kopiëren van stereotiepe seksuele fantasieën en smaken of om afgezwakte afkooksels van stereotiepe man vrouw relaties? Ik vind het wel heel erg belangrijk dat vrouwen daar op reageren, dat er blijft reactie komen op die stereotiepe man vrouw rolpatronen. Het hoeft trouwens ook niet dat porno mensen iets zegt. Ofwel zegt jou dit iets en integreer je dit in je seksleven. Ofwel zegt het jou totaal niets en dan is dat ook perfect in orde. Je bent daarin totaal vrij. Ik ben er wel van overtuigd dat het zinvol is om naar alternatieven te zoeken voor vrouwen. Denk bijvoorbeeld aan lesbische porno: de zogenaamde uitbeelding van lesbische seks in porno was vroeger vaak maar een opwarmertje voor de echte seks, als de man op het toneel verscheen. Nu reageren vrouwen daarop door zelf alternatieve porno of lesboporno te maken. Seksobject zijn voor een man of seksobject zijn voor een vrouw, wat is het verschil? Bedoel je daarmee dat het bij porno per definitie niet anders dan om seksobjecten kan gaan? [de rollen worden heel even omgedraaid: Ilse Penne stelt deze vraag aan de interviewster - red.] Het gaat om het reduceren van een lichaam (en in porno kan dat van een vrouw, een man of een kind zijn) tot een instrument, het bekijken van een lichaam als instrument of als object ter bevrediging van de eigen seksuele behoeften. Dit roept spontaan en heel sterk het gevoel op dat dit de autonomie en de waardigheid van een individu aantast, in tegenstelling tot vrijen, want dan sta je als subject tegenover een ander subject, dan gaat het om iets relationeels. Dat sluit meteen ook seksuele dwang en verkrachting uit. En prostitutie dan ook? Ja, prostitutie ook, want daarbij is evenmin sprake van een relatie tussen subjecten, maar worden lichamen als objecten gebruikt. En dan ook alle foto s van mooie lichamen in reclame? En naaktfoto s in Playboy? Moeten die dan ook afgeschaft worden? Reclame is dan weer iets anders. Dat heeft dan weer een andere functie. Maar we zouden er waarschijnlijk eindeloos over kunnen discussiëren waar precies de grens ligt. Eigenlijk is de aantasting van de menselijke waardigheid door het bekijken of gebruiken van een lichaam als een object voor seksuele behoeftebevrediging wellicht een van de fundamenteelste bezwaren die feministen kunnen hebben tegen porno en prostitutie. Ik kan dat wel volgen op filosofisch of op theoretisch vlak. Maar het gaat ook over de vraag: hoe kneedbaar is een maatschappij? Je kunt over alles fantaseren: een wereld zonder prostitutie zou leuk zijn, of een wereld zonder oorlog en zonder geweld. Ik vind dat van die orde. Het menselijk lichaam wordt voortdurend gereduceerd tot een instrument. Als iemand in je huis komt poetsen zodat jij zelf je rug kan sparen of zodat je zelf wat meer kan rusten, als je iemand betaalt om een gevaarlijk werk op je dak uit te voeren, dat is van dezelfde maar dan niet-seksuele orde. Vraag aan de man of de vrouw in de straat Wat vindt u van kindermishandeling? Iedereen zal zonder aarzeling reageren met Dat kan niet. Maar stel daartegenover de vraag Wat vindt u ervan dat een vrouwenlichaam kan gekocht worden voor seksueel gebruik?, dan zal dat niet zomaar automatisch en vanzelfsprekend door iedereen afgekeurd worden. Hoe komt het dat de aantasting van het individu in het ene geval wel en in het andere geval niet of veel minder (h)erkend wordt? Ik kan alleen maar vanuit onze visie zeggen dat er zowel voordelen als nadelen aan pornografie en prostitutie verbonden zijn. Maar laat ik duidelijk zijn, ik wil hier ook niet het grote pleidooi voor porno houden, dat wil ik zeker niet. Seks in de aanbieding (ill. Jacky Fleming (The Trouble & Strife Reader, RoSa nr. M/389) Het is opvallend dat de reacties op de pornoficatie aanvankelijk vooral van jonge vrouwen kwamen. Het boek Female chauvinist pigs van Ariel Levy 13 heeft onmiskenbaar de toon gezet. De film Beperkt houdbaar van Sunny Bergman 14 ging ook niet onopgemerkt voorbij. Later volgden McSex van Myrthe Hilkens 15 en Slow sex van Brechtje Paardekooper en Dylan Van Rijsbergen 16. En laten we ook het manifest Seks moet weer haute couture worden niet vergeten. Het stemt zeer hoopvol dat het hier vooral om initiatieven van jonge assertieve vrouwen gaat die zeggen: Tot hier, en niet verder. 18
8 Caroline Claeys Dat sluit perfect aan bij de campagne en het pleidooi van de VVS. Je bent niet preuts en niet conservatief als je porno verwerpelijk of degoutant of vrouwonvriendelijk vindt. Wij juichen dat enorm toe dat er reacties komen. En het is ook hoopgevend dat uit onderzoek blijkt dat er door jonge meisjes serieuze, assertieve standpunten worden ingenomen. Maar dat wil daarom niet zeggen dat we 101 vraagtekens stellen bij iemand die zegt: Porno vind ik wel leuk, het doet me wel iets. De reacties van die jonge feministen waren vooral gericht tegen de pornoindustrie en tegen het feit dat intieme menselijke relaties vermarkt worden. Seksualiteit wordt overgelaten aan de vrije markt en is een verbruiksgoed geworden dat goed verkoopt. Wat is uw standpunt daartegenover? Daar hebben we uiteraard ook op gereageerd. Het staat in ons pamflet, dat we uitgegeven hebben naar aanleiding van de campagne. Het is inderdaad zo dat seks goed verkoopt. Ik vind dat er in het feministisch discours soms wat te veel de nadruk wordt gelegd op de door de mannen gedomineerde maatschappij. Maar het is vooral de commercie die de relatie tussen mannen en vrouwen domineert. Mannen zitten even hard vast in een keurslijf als vrouwen. Er worden hen ook illusies aangepraat zoals Je bent een gezonde RoSa coll.: Ba/154 en seksueel actieve man, als je die aftershave gebruikt, als je dat merk van onderbroeken draagt, als je de juiste fitness volgt. Seks verkoopt, en je kunt alleen maar proberen mensen daar telkens opnieuw van bewust te maken, zodat ze daar niet steeds weer in trappen. De vrije markt functioneert via het creëren van steeds nieuwe behoeften. Valt er een parallel te trekken met het creëren van steeds nieuwe seksuele behoeften, om telkens andere seksuele marktsegmenten te kunnen aanboren? Ik ben natuurlijk geen economist, ik ben seksuoloog. Waar ik mij vooral zorgen over maak is het feit dat seksualiteit minder en minder iets is wat zich tussen twee mensen afspeelt en waarbij rekening gehouden wordt met elkaar. Seksualiteit wordt in de media steeds meer gezien als: dit zijn mijn behoeften en ik zoek iets of iemand die ik kan gebruiken om die behoeften onmiddellijk te bevredigen. Vroeger ging dat dan alleen over betaalseks, over prostitutie, maar nu wordt dit almaar verder gecultiveerd. Alles is te koop op seksueel vlak, de excessen zijn in handbereik. Er is een toenemende markt voor, en dat is natuurlijk een schrijnende evolutie. Maar ik herhaal, het is vooral schrijnend voor mensen die problemen hebben, mensen die vatbaar zijn voor verslaving, mensen die niet zo stabiel in hun schoenen staan en die geen correcties krijgen. Zij zullen makkelijker in die val trappen van verslaving of dwang omdat ze niet leren hun impulsen uit te stellen. Dat is uiteraard problematisch, zo iemand moet behandeld worden. Dus mensen die vatbaar zijn voor seksverslaving hebben het in deze tijd bijzonder moeilijk. Hetzelfde geldt voor het schoonheidsideaal. Het is het bekende verhaal: we hebben zoveel vrijheden, maar er is tegelijk de nieuwe onvrijheid voor mannen en vrouwen gecreëerd om mooi en jong te blijven. En ook hier zie je alweer dat het vooral de meest kwetsbare mensen zijn die overgaan tot plastische chirurgie en daaraan misschien zelfs verslaafd raken. Op het vlak van seksualiteit zie je een vergelijkbare toenemende dwang: borstvergrotingen, schaamlipverkleiningen, penisverlengingen, tepelcorrecties En het zijn niet alleen Amerikaanse toestanden, het speelt zich ook in Vlaanderen af. Dat is ook wat we bedoelen met de vermarkting van seks. Je kunt niet alleen seks krijgen tegen betaling, maar zelfs alle onderdelen zijn apart verkrijgbaar in het uitstalraam. Hoe kan je mensen hiertegen wapenen, denken we dan vooral aan de zwakkere groepen onder de jongeren? Het is zeer belangrijk als ouder, als therapeut, of als leraar, dat je jongeren met heel veel liefde en structuur een goed basisvertrouwen meegeeft en hen tot kritische consumenten probeert op te voeden, zodat ze gewapend zijn tegenover alles wat als een lawine op hen af komt. Ouders en leerkrachten moeten een duidelijk standpunt innemen tegenover de zaken die jongeren al op zeer jonge leeftijd te zien krijgen. Het aanleren van een debatcultuur is belangrijk, het leren verwoorden van hun reacties op wat ze zien en het leren innemen van een standpunt. Het gaat trouwens niet alleen over seksuele boodschappen, het gaat over alles. En voor vrouwen is het natuurlijk ook belangrijk dat ze elkaar blijven vinden, dat ze daarover praten en daarin ook standpunten innemen. En ik sluit me ook aan bij wat er in die Nederlandse tekst Seks moet weer haute couture worden 17 staat. De lat wordt momenteel gewoon veel te hoog gelegd en dat leidt tot zeer veel lijden bij de mensen. Mensen blijven een zeer onrealistisch seksleven nastreven, gaan zich zeer onzeker voelen, hebben faalangst, voelen zich mislukken en krijgen seksuele problemen. En dat is nog veel meer onze boodschap: het seksleven gaat op en neer, is een zoektocht, is een constant aanpassingsproces. Dat vind ik een veel belangrijker pleidooi dan een pleidooi voor of tegen porno. Porno is in feite maar een randfenomeen in onze zoektocht naar een goede seksuele gezondheid. Bedankt voor de boeiende gedachtewisseling. 19
9 Voetnoten: 1 Penne, Ilse (red.)(2009), Warme seks en hete chocolade: over porno en intimiteit, Antwerpen, Garant. 2 Nikken, P. (2007), Jongeren, media en seksualiteit. Hoe media-interesses en gebruik samengaan met fantasieën, opvattingen en gedrag, Utrecht, Nederlands Jeugd Instituut. De Graaf, H., Nikken, P., Felten, H., Janssens, K. & Berlo, W. (2008), Seksualisering: reden tot zorg. Een verkennend onderzoek onder jongeren, Rutgers Nisso Groep, Nederlands Jeugdinstituut, Movisie. 3 Martenson, L.L. & Mänson, S.A. (2008), Different porn careers? Girls and boys porn consumption, In: NIKKmagasin, 3, p Zie onder meer: Dewaele, Alexis (2009), Het discours van jongeren over man-vrouw rolpatronen en holebiseksualiteit, Antwerpen, Steunpunt Gelijkekansenbeleid. 5 Peter, J. & Valkenburg, P.M. (2007), Adolescents exposure to a sexualized media environment and notions of women as sex objects, In: Sex Roles, vol.56, nr.5-6, p Peter, J. & Valkenburg, P.M. (2009), Adolescents exposure to explicit internet material and notions of women as sex objects: assessing causality and underlying processes, In: Journal of Communication, vol.59, nr.3, p Hald, G.M. & Malamuth, N.M. (2008), porno en internetseks op partners, kinderen en gezinnen, Haarlem, Aramith. 11 De Graaf, H. & Woering, G. (2009), Pornogebruik: de samenhang met verlangens en gedrag, In:. Tijdschrift voor seksuologie, 33, p Lykins, A.; Meana, M. & Strauss G.P. (2008), Sex differences in visual attention to erotic and non-erotic stimuli, In: Archives of sexual behavior, 37, p Levy, Ariel (2005), Female chauvinist pigs: women and the rise of raunch culture, New York, Free Press. 14 Zie 15 Hilkens, Myrthe (2008), McSex: de pornoficatie van onze samenleving, Amsterdam, L.J. Veen. 16 Paardekooper, Brechtje & Van Rijsbergen, Dylan (2008), Slow sex: een erotisch beschavingsoffensief, Stichting Waterland Zie ook en terlog.wordpress.com, resp. website en blog van Stichting Waterland, links-progressieve denktank. 17 Het manifest kan gelezen en ondertekend worden op info. Self-perceived effects of pornography consumptions, In: Archives of Sexual Behavior, nr.37, 2008, p Stulhofer, A. (e.a.) (2007), Pornography, sexual socialization and satisfaction among young men. How to conceptualise and measure possible associations, In: Knudsen, S.V., Lofgren-Martenson, L. & Mansson, S.A. (eds), Youth, gender and pornography, Copenhagen, Danish University Press, p De Graaf, Hanneke (2005), Seks onder je 25 e : seksuele gezondheid in Nederland anno 2005, Delft, Eburon. 9 Barter, Christine e.a. (2009), Partner exploitation and violence in teenage intimate relationships, University of Bristol, NSPCC. 10 Van Rijsingen, Hanneke (2008), Onzichtbare ontrouw. De invloed van 20
Seksualisering: beeldvorming en opvattingen
Seksualisering: beeldvorming en opvattingen What s up? Congres Seks over de grens 26 januari 2009 Hanneke Felten en Kristin Janssens (MOVISIE) Inhoud van deze workshop 1. Seksualisering: wat is het? 2.
Nadere informatieLesdoelen: Werkvormen: Benodigdheden: Kinderboeken: Les 11: Wat is seks? Lesoverzicht
Les 11: Wat is seks? Lesoverzicht Lesdoelen: Kinderen kunnen verschillende betekenissen geven aan seksualiteit. Kinderen zijn zich ervan bewust dat iedereen seksuele gevoelens heeft, en dat je je daarvoor
Nadere informatieEr zijn 2 redenen om te hollaback-en : voor jezelf en voor de wereld..
Hollaback! (= Roep terug) betekent : Reageren Tegen straatintimidatie, op jouw manier. Of je nu iemand vertelt wat je overkwam, je verhaal deelt online, het in kaart brengt via de Hollaback app, op het
Nadere informatie[DE 3 MAGISCHE SMSSEN]
2012 Life Coach Désirée Desiree [DE 3 MAGISCHE SMSSEN] Hoe je op een subtiele en liefdevolle manier je man kunt manipuleren zodat hij zich realiseert hoe blij hij mag zijn met jou. De 3 magische smssen
Nadere informatieMEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind
MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave
Nadere informatieInfo. Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten. Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde
Info Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde Inhoud INHOUD 1. Waar gaat het over 3 2. Aanraken 4 3. Hoe noem jij dat? 5 4. Baas over
Nadere informatieVerschil in verlangen
Verschil in verlangen 1 Wat is normaal? Hoe vaak denk je dat mensen samen vrijen in een goede relatie? Twee keer per week, eens in de maand of alleen in de vakantie? Het antwoord op deze vraag zegt iets
Nadere informatieDe Inner Child meditatie
De Inner Child meditatie copyright Indra T. Preiss volgens Indra Torsten Preiss copyright Indra T. Preiss Het innerlijke kind Veel mensen zitten met onvervulde verlangens die hun oorsprong hebben in hun
Nadere informatieHandreiking Seksualiteit
Handreiking Seksualiteit Mannelijke seksualiteit speelt een centrale rol in belangrijke maatschappelijke vraagstukken rondom seksualisering, pornoficatie, en grensoverschrijdend gedrag. Emancipatiebeleid
Nadere informatieWorkshop Seksuele opvoeding een gave (op) gave
Workshop Seksuele opvoeding een gave (op) gave Seksuele opvoeding l 18-22 jaar oud Wat is de bagage die uw kind meegekregen moet hebben rond sekuele vorming als hij/zij volwassen is geworden? uw kind als
Nadere informatieNiet Normaal. Hetero s zijn niet normaal, ze zijn gewoon met meer.
LEIDRAAD VOOR BEGELEIDERS Niet Normaal Hetero s zijn niet normaal, ze zijn gewoon met meer. Het project Niet Normaal wil seksuele diversiteit bespreekbaar maken bij (Gentse) jongeren van 14 tot 18 jaar.
Nadere informatieWebinar 5 maart Relaties en seks bij tieners: hoe reageer ik op seksuele situaties?
Webinar 5 maart 2018 Relaties en seks bij tieners: hoe reageer ik op seksuele situaties? Opbouw webinar Seksuele ontwikkeling Relaties en seksualiteit bij jongeren + jongeren aan het woord Praten over
Nadere informatieZelfbeeld. Het zelfvertrouwen wordt voor een groot deel bepaald door de ideeën die het kind over zichzelf heeft: het zelfbeeld.
Zelfbeeld Het zelfvertrouwen wordt voor een groot deel bepaald door de ideeën die het kind over zichzelf heeft: het zelfbeeld. Een kind dat over het algemeen positief over zichzelf denkt, heeft meer zelfvertrouwen.
Nadere informatieDoelenlijst Relationele Vorming in de Basisschool in combinatie met de IK-zinnen
Doelenlijst Relationele Vorming in de Basisschool in combinatie met de IK-zinnen RV 1 Kinderen hebben vertrouwen in zichzelf. RV1.1 RV1.2 RV1.3 RV1.4 Ontdekken dat iedereen uniek is. Ik heb door dat iedereen
Nadere informatieIn de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen
14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie
Nadere informatieAdviezen in een hulpverlenend gesprek: zegen of vloek? Door: Johan Clarysse, stafmedewerker Tele-Onthaal West-Vlaanderen
Adviezen in een hulpverlenend gesprek: zegen of vloek? Door: Johan Clarysse, stafmedewerker Tele-Onthaal West-Vlaanderen Adviezen in een hulpverlenend gesprek: zegen of vloek? 1 Advies is vaak iets anders
Nadere informatiePAGINA BESTEMD VOOR DE INTERVIEWER. Interviewernummer : INTCODE. Module INTIMITEIT. (bij de vragenlijst volwassene lente 2002)
PAGINA BESTEMD VOOR DE INTERVIEWER Interviewernummer : INTCODE WZARCH INDID Module INTIMITEIT (bij de vragenlijst volwassene lente 2002) Personen geboren vóór 1986. Betreft persoonnummer : P09PLINE (zie
Nadere informatieGevaarlijke liefde. Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Ik geloof dat hij Ramon heet!
Gevaarlijke liefde Gevaarlijke liefde In de pauze Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Als je verliefd wordt ben je in de wolken. Tegelijk voel je je
Nadere informatieHoofdstuk 1. namelijk afschuwelijke dingen! Daders zijn soms zo creatief en geslepen, daar kunnen we ons maar amper een voorstelling bij maken.
Hoofdstuk 1 Het beestje bij de naam Wat gebeurt er precies? In dit hoofdstuk wil ik graag stilstaan bij geweld en misbruik en wat het precies is. We hebben hier allemaal onze eigen ideeën over. Schelden,
Nadere informatieOver: www.bewareofloverboys.nl
1 Naam: www.bewareofloverboys.nl Voordat je begint met de opdrachten? Lees dit door: Als je je niet prettig voelt bij het lezen van bepaalde dingen: Stop met het lezen van deze site. Praat erover met iemand
Nadere informatieOver kalveren en vlinders
Woord vooraf Over kalveren en vlinders Woord vooraf a Over kalveren en vlinders 9 Kalverliefde : de eerste verliefdheid, de eerste keren vlinders in de buik, de verliefdheid van de puberteit. Denk jij
Nadere informatieInhoud. Mijn leven. de liefde en ik
Inhoud Inleiding...3 Hoofdstuk 1 Gevoelens... 4 Hoofdstuk 2 Ontmoeten... 6 Hoofdstuk 3 Verliefd... 8 Hoofdstuk 4 Date... 10 Hoofdstuk 5 Verkering... 12 Hoofdstuk 6 Intimiteit... 14 Hoofdstuk 7 Seks...
Nadere informatieA1) Kennismakingsgesprek over sociale media en internetgebruik
Mediawijsheid A1) Kennismakingsgesprek over sociale media en internetgebruik Ik heb samen met de kinderen een gesprek gevoerd over de sociale media en het internet gebruik. Ik heb voor mezelf thuis een
Nadere informatieWaar gaan we het over hebben?
Waar gaan we het over hebben? Onderwerp: Veel jongens en mannen masturberen. Er zijn minder meisjes en vrouwen die masturberen. Sommigen jongens doen het elke dag, anderen misschien maar eens per week
Nadere informatieWervelende. Voorlichtingsshow
De Wervelende Voorlichtingsshow Introductieles/Omkadering 1. HINTS Doelstelling: Taal en termen kennen. Werkwijze: Om beurten krijgt men een woord in het oor gefluisterd door de begeleider De deelnemer
Nadere informatieSEKSUEEL GRENSOVERSCHRIJDEND GEDRAG in en om de school. Oka Storms Ben Serkei
SEKSUEEL GRENSOVERSCHRIJDEND GEDRAG in en om de school Oka Storms Ben Serkei Wat gaan we doen? * Achtergronden seksualiteit * Invloed beeldcultuur en gevolgen * Oefening Wat is grensoverschrijdend? * Seksueel
Nadere informatiePeer to peer interventie copyright Marieke Kroneman les 3 van 4 debat
3. Derde bijeenkomst over gender stereotype verwachtingen Gender stereotype verwachtingen zijn een belangrijke determinant voor een homonegatieve houding. KERNBOODSCHAP van deze les: je hoeft niet je houding
Nadere informatieSeksualiteit, en in het bijzonder mannelijke seksualiteit, is vrij uitgebreid aan bod gekomen in
Bijlage 5. Mannen en seksualiteit Seksualiteit, en in het bijzonder mannelijke seksualiteit, is vrij uitgebreid aan bod gekomen in dit boek. Zoals ik heb uitgelegd is seksualiteit van fundamenteel belang
Nadere informatieMANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN
Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe
Nadere informatieWaar gaan we het over hebben?
Waar gaan we het over hebben? Onderwerp: In de eerste bijeenkomsten hebben we besproken dat er veel verandert in de puberteit. Je lichaam verandert en de omgang met je ouders en vrienden. Maar er gebeurt
Nadere informatieJongeren met een aangeboren genitale aandoening Wegwijzer bij vragen over intimiteit en seksualiteit
Jongeren met een aangeboren genitale aandoening Wegwijzer bij vragen over intimiteit en seksualiteit Inleiding Als je geboren bent met Spina Bifida (open rug), een blaasexstrophie of een andere aandoening
Nadere informatieAseksualiteit. ellen.vanhoudenhove@ugent.be
ellen.vanhoudenhove@ugent.be Inhoud Wat is aseksualiteit? als seksuele oriëntatie? Kenmerken van aseksuele personen Identiteitsontwikkeling en coming-out Vooroordelen en moeilijkheden Hulpbehoefte Aseksuele
Nadere informatieOuderbijeenkomst Week van de Lentekriebels
Ouderbijeenkomst Week van de Lentekriebels Relationele en seksuele opvoeding op school en thuis Naam Christel van Helvoirt GGD Hart voor Brabant Waar denken jullie aan bij seksualiteit? Gevoelens Veiligheid
Nadere informatieHet empathiequotiënt (eq)
Het empathiequotiënt (eq) Het empathiequotiënt (EQ) versie voor volwassenen Hoe moet deze vragenlijst ingevuld worden? In deze vragenlijst staan een aantal stellingen opgesomd. Lees elke stelling aandachtig
Nadere informatieThema's per klas die aangeboden worden in de methode:
Thema's per klas die aangeboden worden in de methode: Groep 1-2 Hierbij zijn de kinderen bezig met specifieke lichaamskenmerken van zichzelf en van anderen. Ook gaan ze op zoek naar onderlinge overeenkomsten.
Nadere informatieOp zoek naar de vrouw áchter de lesbo
LANG LEVE DE DI VER SI TEIT tekst Saskia Doorschodt fotografie Dorien Grötzinger Op zoek naar de vrouw áchter de lesbo Ik ben lesbisch. Velen van ons hebben dit wel eens hardop tegen iemand anders gezegd.
Nadere informatieKINDEREN LEKKER IN HUN VEL
KINDEREN LEKKER IN HUN VEL 1. Welkom wij zijn Karin Hallegraeff en Noelle van Delden van Praktijk IKKE Karin stelt zich voor en er komt een foto van Karin in beeld. Noelle stelt zich voor en er komt een
Nadere informatieSlachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg
Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt
Nadere informatiezondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar
Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.
Nadere informatieCompassie leven. 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie. PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman
Compassie leven 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman Inhoudsopgave Voorwoord Wekelijkse inspiraties 01 Geweld in de taal? Wie, ik?
Nadere informatieWAAROM DIT BOEKJE? VERBODEN
WAAROM DIT BOEKJE? Dit boekje gaat over seksuele intimidatie op het werk. Je hebt te maken met seksuele intimidatie als een collega je steeds aanraakt. Of steeds grapjes maakt over seks. Terwijl je dat
Nadere informatieSeksuele gezondheid in Nederland 2017
Seksuele gezondheid in Nederland 2017 Samenvatting Seksuele gezondheid in Nederland 2017 is een grootschalig representatief onderzoek naar de seksuele gezondheid van volwassenen van 18 tot 80 jaar in Nederland.
Nadere informatieOuderavond lijf & relaties
Ouderavond lijf & relaties Robert van der Gaag info@one2know.nl 0611003414 Voorstellen Ervaring Gezonde school, genotmiddelen, seksualiteit, voeding, bewegen, mondzorg en mediawijsheid Kinderen Wie heeft
Nadere informatieTips voor ouders om met kinderen te praten over relaties en seksualiteit
Utrecht, januari 2018 Tel. (030) 231 34 31 Rutgers 2018 www.seksuelevorming.nl/weekvandelentekriebels Tips voor ouders om met kinderen te praten over relaties en seksualiteit 1 Algemene tips bij seksuele
Nadere informatieJ=Joris K=Karin. K: Je schrijft dat je licht autistisch bent. Kun je hier iets meer over vertellen?
J=Joris K=Karin K: Je schrijft dat je licht autistisch bent. Kun je hier iets meer over vertellen? J: Een diagnose die ik kreeg als kleuter. Wat ik zelf niet wist in de lagere school en het begin van het
Nadere informatie[IN 3 STAPPEN JE EX TERUG.]
2011 Life Coach Désirée Snelling Berg Desirée [IN 3 STAPPEN JE EX TERUG.] Leer de technieken om met behulp van je onderbewuste en het universum je ex weer terug te krijgen. Inleiding Het is geen geheim
Nadere informatieDounia praat en overwint
Dounia praat en overwint Deze informatiefolder is een uitgave van Pharos, Expertisecentrum gezondheidsverschillen, in samenwerking met: Stichting Hindustani, Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders,
Nadere informatieKoningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande
Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie
Nadere informatieLeer uw kind De Ondergoedregel.
1. Leer uw kind De Ondergoedregel. Ongeveer één op de vijf kinderen is slachtoffer van seksueel geweld, waaronder seksueel misbruik. U kunt helpen voorkomen dat het uw kind overkomt. Leer uw kind De Ondergoedregel.
Nadere informatieDe Vlaamse overheid b(r)ouwt een diverse werkvloer
De Vlaamse overheid b(r)ouwt een diverse werkvloer Holebi s & transgenders als collega s DIENST DIVERSITEITSBELEID Resultaten online enquête Om de situaties van homo s, lesbiennes, biseksuelen (holebi
Nadere informatieHet huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15
Het huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15 U hebt de Geest niet ontvangen om opnieuw als slaven in angst te leven, u hebt de Geest ontvangen om Gods kinderen
Nadere informatieReality Reeks Verwerkingsopdrachten. Mooi meisje Verliefd op een loverboy
Reality Reeks Verwerkingsopdrachten Mooi meisje Verliefd op een loverboy Lees blz. 3. Woont Laura in de stad of op het platteland? Hoe weet je dat? Lees blz. 5 en 7. Woont Laura s oma al lang op de boerderij?
Nadere informatieDoelen relationele vorming
Doelen relationele vorming RV 1 Kinderen hebben vertrouwen in zichzelf RV 1.1. Ontdekken dat ieder uniek is. RV 1.2. Zich bewust worden van hun eigen kwetsbaarheid en ermee kunnen omgaan. RV 1.3. Eigen
Nadere informatie1. Luister naar het gesprek. 2. Lees de zinnen. 3. Welke informatie hoort u? Kruis aan: JA of NEE.
Werkblad 6.1 Opdracht 3, module 5, les 6 1. Luister naar het gesprek. 2. Lees de zinnen. 3. Welke informatie hoort u? Kruis aan: JA of NEE. 1. Mevrouw Celik maakt een afspraak met de decaan. 2. De afspraak
Nadere informatieVragenlijst Depressie
Vragenlijst Depressie Deze vragenlijst bestaat uit een aantal uitspraken die in groepen bij elkaar staan (A t/m U). Lees iedere groep aandachtig door. Kies dan bij elke groep die uitspraak die het best
Nadere informatieFOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22.
PAS OP! Hulp Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. Internet Wil je meer lezen? Kijk op www.jipdenhaag.nl/loverboys En test jezelf op www.loverboytest.nl Dit is een
Nadere informatieOplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)
Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)
Nadere informatieFactsheet Seksualisering en pornoficatie
Factsheet Seksualisering en pornoficatie De zogenaamde seksualisering van de samenleving is een onderwerp dat de afgelopen jaren herhaaldelijk aan bod komt in het maatschappelijk debat. De grote rol die
Nadere informatieVoorstellen R E LA T I E S E N S E K S U A L I T E I T Mariette Haak Gezondheidsbevorderaar GGD HM mhaak@ggdhm.nl Aandachtsgebieden Gezonde school, genotmiddelen, seksualiteit, voeding, bewegen en mondzorg
Nadere informatieWERKBLADEN Seksuele intimidatie
WERKBLADEN Seksuele intimidatie 1 Waarom dit boekje? 1.1 Zet een rondje om het goede antwoord. Seksuele intimidatie komt vaak voor. Ja Nee Seksuele intimidatie komt weinig voor. Ja Nee Mannen worden vaker
Nadere informatieTijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling
8 tips voor een goed gesprek met je leerling Edith Geurts voor Tijdschrift Kindermishandeling Het kan zijn dat je als leerkracht vermoedt dat een kind thuis in de knel zit. Bijvoorbeeld doordat je signalen
Nadere informatieBen je slachtoffer? Folder voor jongeren
Ben je slachtoffer? Folder voor jongeren Mijn leven veranderde zo n drie jaar geleden. Juist de dag voor mijn mama s verjaardag kreeg ze van mijn vader een kogel door het hoofd. Wonder boven wonder overleefde
Nadere informatieProgramma workshop seksuele opvoeding: Daar praat je toch niet over met je kinderen?
Programma workshop seksuele opvoeding: Daar praat je toch niet over met je kinderen? Korte kennismaking Wat dragen ouders bij? Presentatie Stelling Presentatie Opdracht Voorbeeld opzet cursus en afsluiting
Nadere informatieHuiselijk geweld/kindermishandeling
Extra les: Huiselijk geweld/kindermishandeling HANDLEIDING BIJ EXTRA LES THEMA: HUISELIJK GEWELD DOEL De tieners beseffen dat huiselijk geweld helaas vaak voorkomt. Ze leren wat huiselijk geweld is en
Nadere informatieSeksuele opvoeding bij kinderen met seksueel misbruik ervaringen
1 Seksuele opvoeding bij kinderen met seksueel misbruik ervaringen Meer dan alleen voor het kind 2 Deze presentatie Seksueel misbruik, prevalentie en gevolgen Seksueel misbruik brengt bijzondere kennis
Nadere informatieinhoud Inhoudsopgave Literatuur Trefwoorden register
inhoud Inhoudsopgave 1. Liefde is 2. Gods plan met seksualiteit 3. Seksualiteit verbindt 4. Verschillen jongens en meiden 5. Schat op het spel 6. Je schat beschermen 7. Seks in je eentje 8. Geen slaaf
Nadere informatieInterviews: - interview: vragen gast - vragen pleeggezin - vragen aan begeleider van Open Thuis - Interview met de dienst VMG :
Bijlage Interviews: - interview: vragen gast - vragen pleeggezin - vragen aan begeleider van Open Thuis - Interview met de dienst VMG : Interview: vragen gast : Levensgeschiedenis: Zie dossier Hoe vind
Nadere informatieTheorieboek. Knuffel. Mensen zijn afhankelijk van elkaar, want de mens is een sociaal dier dat het liefst in
4c Relatie 1 Wat is een relatie? Wanneer je deze vraag aan een aantal verschillende mensen stelt dan zullen zij allen een antwoord geven. Want wat een relatie precies is, is voor ieder persoon verschillend.
Nadere informatiePortret van H. Gerealiseerd door H. en Linde Stael In samenwerking met het SIHO
Portret van H. Gerealiseerd door H. en Linde Stael In samenwerking met het SIHO Dit portret gaat over H., een vrouw die met een evoluerende spierziekte nog lang voor de klas heeft gestaan in het lager
Nadere informatieInhoud. Voorwoord 7. Nawoord 171 Over de auteur 175 Literatuur 177 Register 179
Inhoud Voorwoord 7 1 Hoe word je seksverslaafd? 13 2 Wie is gevoelig voor seksverslaving? 29 3 Het ontstaan van de verslaving 53 4 Seksverslaving, wissels en vat 73 5 Seksverslaving en de relatie 97 6
Nadere informatieGespreksrichtlijnen tussen goeden slechthorenden
Gespreksrichtlijnen tussen goeden slechthorenden Communiceren doe je met zijn tweeën Deze folder is bedoeld voor de goedhorenden die in hun omgeving iemand kennen die slechthorend is, en voor slechthorenden
Nadere informatieOpeningsgebeden INHOUD
Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus
Nadere informatieLieve mensen van de Hofkerk, gasten, gemeente van Jezus Christus
Zondag 27 september Markus 9, 30-37 Overdenking Lieve mensen van de Hofkerk, gasten, gemeente van Jezus Christus 1) Ongemakkelijk gevoel Ik kreeg een beetje een ongemakkelijk gevoel toen ik dat gedeelte
Nadere informatieAssertiviteit. BOL 1 e jaars AG studenten
BOL 1 e jaars AG studenten In de beroepspraktijk verwacht men van je dat je kunt opkomen voor jezelf en voor je opvattingen over je stage, de hulpverlening etc. Men verwacht tegelijkertijd dat je dit op
Nadere informatieDé 14 fundamentele stappen naar geluk
Dé 14 fundamentele stappen naar geluk Van de Amerikaanse psycholoog Michael W. Fordyce 1. Wees actief en ondernemend. Gelukkige mensen halen meer uit het leven omdat ze er meer in stoppen. Blijf niet op
Nadere informatieDeel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties
Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna
Nadere informatieVOORTGEZET ONDERWIJS FIJN IN JE EIGEN LIJF
VOORTGEZET ONDERWIJS FIJN IN JE EIGEN LIJF 1 Algemene informatie Beste docent, Voor u ligt de toolkit die RADAR voor u heeft ontworpen. Vanuit de resultaten van de Diverscity-meter is deze toolkit voor
Nadere informatieDeze folder legt uit hoe je SNAP kan gebruiken voor een blijvende verandering.
Bij SNAP leren we ouders en kinderen vaardigheden om problemen op te lossen en meer zelfcontrole te ontwikkelen. Deze folder legt uit hoe je SNAP kan gebruiken voor een blijvende verandering. SNAP (STOP
Nadere informatieErvaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier
Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Vraag 1 Hoe heb je zielsliefde ontdekt, en ontdekte je zielsliefde het ook op dat moment? Ik ontmoette haar op mijn werk in de rookruimte. We konden
Nadere informatieDino en het ei. Duur activiteit: 30 minuten Lesdoelen: De kleuters: kunnen een prent linken aan een tekst; kunnen het verhaal navertellen.
Dino en het ei Bibliografie: Demyttenaere, B. (2004). Dino en het ei. Antwerpen: Standaard. Thema: niet alles is steeds wat het lijkt, illusies Korte inhoud: Elke nacht staat er een groot wit ei tussen
Nadere informatieSeksuele vorming: gave (op-)gave
Seksuele vorming: gave (op-)gave De Wegwijzer Oosterwolde, 28 januari 2016 Mieneke Aalberts-Vergunst Programma Introductie Stellingen De wereld om ons heen Onze opvoeding Seksualiteit Het Bijbelse beeld
Nadere informatieJe motivatie vormt de basis om dingen te veranderen.
Je motivatie vormt de basis om dingen te veranderen. Om iets te bereiken moet je actie ondernemen. Je moet vanuit jezelf iets doen. Om iets te doen moet je gemotiveerd zijn. Je zou dus kunnen stellen dat
Nadere informatieJongens & meisjes, snap jij het?
Les 2 Jongens & meisjes, snap jij het? We gaan het hebben over seksuele wensen en -grenzen. Wat de één normaal vindt om te doen, kan voor de ander verre van normaal zijn. Dat wordt ook bepaald door wat
Nadere informatieProject Alcohol 2014
Project Alcohol 2014 Naam: Jong geleerd is oud gedaan!!!! Laat je niet Naam: F L s E s E N Klas:!!! 1 Inleiding De carnaval komt eraan. Een feest dat gevierd moet worden. Maar is het feestje van plezier
Nadere informatie1. Ik merk vaak dat ik probeer iets te bereiken wat op de een of andere manier op een mislukking uitloopt. -----
Test: Je persoonlijke afweerprofiel Met de volgende test kun je bepalen welk afweermechanisme je het meest gebruikt. Iedereen gebruikt alle afweervormen, maar er bestaan verschillen in de frequentie waarmee
Nadere informatieToolkit. Mijn kind wil een kind. Kinderen, waar kies ik voor?
Toolkit Kinderen, waar kies ik voor? Mijn kind wil een kind Informatiefolder voor ouders van mensen met een verstandelijke beperking en een kinderwens 2 Vraag een willekeurige persoon wat voor hem belangrijk
Nadere informatieISABEL EN BAS VAN RHIENEN (6)
Als tweeling ben je nooit alleen. Maar je bent ook altijd de helft van iets. Vijf broers en zussen vertellen hoe ze samen zichzelf zijn. Tekst Nanneke van Drunen Foto s Edith Verhoeven ISABEL EN BAS VAN
Nadere informatieDoorbreek je belemmerende overtuigingen!
Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Herken je het dat je soms dingen toch op dezelfde manier blijft doen, terwijl je het eigenlijk anders wilde? Dat het je niet lukt om de verandering te maken? Als
Nadere informatieLucas 10:25-37 - Mag Jezus jouw naaste zijn?
Lucas 10:25-37 - Mag Jezus jouw naaste zijn? Voor preeklezers: ik hoor graag als mijn preek ergens gelezen wordt. Neem dan even contact met mij op: hmveurink@gmail.com. Bij deze preek is geen powerpoint
Nadere informatieSamenvatting. Clay Shirky Iedereen Hoofdstuk 4 Eerst publiceren, dan filteren. Esther Wieringa - 0817367 Kelly van de Sande 0817383 CMD2B
Samenvatting Clay Shirky Iedereen Hoofdstuk 4 Eerst publiceren, dan filteren Esther Wieringa - 0817367 Kelly van de Sande 0817383 CMD2B Deze samenvatting gaat over hoofdstuk 4; eerst publiceren dan filteren,
Nadere informatieProfiel van informatiezoekers
Profiel van informatiezoekers Kritisch denken Ik ben iemand die de dingen altijd in vraag stelt 20,91% 45,96% 26,83% 6,3% Ik ben iemand die alles snel gelooft 0% 25% 50% 75% 100% Grondig lezen Ik lees
Nadere informatieNiet veel mensen krijgen deze ziekte en sommige volwassenen hebben er vaak nog nooit van gehoord of weten er weinig vanaf.
Je leest waarschijnlijk dit boekje omdat je mama of papa of iemand anders speciaal in je familie Amyotrofische Lateraal Sclerose heeft. Het is een lang woord en het wordt vaak afgekort tot ALS. Niet veel
Nadere informatieJEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen +
> vooruitkomen + Hulp na seksueel misbruik JEUGDIGEN Heb jij seksueel misbruik meegemaakt of iemand in jouw gezin, dan kan daarover praten helpen. Het kan voor jou erg verwarrend zijn hierover te praten,
Nadere informatieEr is toch niemand die jou aardig vindt. SUKKEL.
Liefde Ik laat je nooit in de steek. Ik zal je helpen. Jij bent mijn beste vriendin. Het mooiste wat ik heb, geef ik aan jou. Ik ben verliefd... Ik heb alles voor je over. IK HOU VAN JOU! Ik bid voor je.
Nadere informatieVoor meer informatie over dit onderzoek kunt u contact opnemen met Lisette van Vliet: lisette.van.vliet@eenvandaag.
Onderzoek Sexting 7 april 2015 Over het onderzoek Aan dit online onderzoek, gehouden van 26 februari tot en met 9 maart 2015 deden 1852 jongeren mee, waaronder 961 middelbare scholieren. De uitslag is
Nadere informatieEen ander domein is de wetenschap. Wetenschap kan men als volgt omschrijven:
Pagina B 1 Samenvatting inleidende les ethiek 8/02/06 ETHIEK. Filosofie is denken, hard nadenken over vanalles en nog wat, en hoort eigenlijk bij ethiek. Ethiek zelf kan me ook een beetje vergelijken met
Nadere informatie