Leren in de praktijk. Leerafdelingen in de verpleging. Een portret van het Friesland College en ziekenhuis De Tjongerschans in de regio Friesland

Transcriptie

1 Leren in de praktijk 1 Leerafdelingen in de verpleging Een portret van het Friesland College en ziekenhuis De Tjongerschans in de regio Friesland

2 Leren in de praktijk Omdat scholen samen met bedrijven in de regio met leren in de praktijk aan de slag willen heeft CINOP drie portretten gemaakt, die als good practice inspiratie kunnen geven. Te weten: IPD bedrijfsprojecten in de techniek, een portret van Fontys, ROC Eindhoven en Vanderlande Industries in de regio Zuidoost Brabant (bestelnummer: A00524). Leerafdelingen in de verpleging, een portret van het Friesland College en ziekenhuis De Tjongerschans in de regio Friesland (bestelnummer: A00525). De Pasvorm, een portret van Rijn IJssel en Bristol kleding & schoenen in de regio Zuidoost Gelderland (bestelnummer: A00526). Ook is er een brochure waarmee u uw visie op leren in de praktijk aan kunt scherpen: Meer leren van de praktijk, Leren en praktijk verbinden in de regio, een handreiking (bestel nummer: A00527). 2 Colofon Titel: Leerafdelingen in de verpleging, een portret van het Friesland College en ziekenhuis De Tjongerschans in de regio Friesland Auteurs: Ida Bontius, Jetske Tuinstra en Willem Maurits Redactie: Anja van Kleef Tekstverzorging: Daphne Doemges-Engelen Vormgeving: Evert van de Biezen Fotografie: Mark Terpstra Bestelnummer: A00525 Uitgave: CINOP, s-hertogenbosch ISBN: CINOP 2009 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, op welke andere wijze dan ook, zonder vooraf schriftelijke toestemming van de uitgever.

3 Voorwoord Deze brochure bevat een portret van de leerafdelingen in een ziekenhuis. Het portret laat zien hoe bij het Friesland College en ziekenhuis De Tjongerschans, leerlingen van het mbo leren in de praktijk. Er zijn drie van dergelijke portretten gemaakt, elk voor een andere doelgroep: een portret van IPD, gericht op hbo- en mbo-opleidingen in de Techniek; een portret van de Pasvorm, gericht op mbo-opleidingen op AKA-niveau; een portret van leerafdelingen in de verpleging, gericht op mbo-opleidingen niveau 3 en 4. De aanleiding voor het opstellen van deze drie portretten ligt in de actualiteit: de ontwikkeling van nieuwe vormen van leren in en samen met de beroepspraktijk krijgt steeds meer aandacht. Nu competentiegericht leren flink op gang begint te komen, hebben roc s en hbo s behoefte aan inspirerende voorbeelden. CINOP beweegt zich op het snijvlak van onderwijs en arbeidsmarkt en is van daaruit sinds jaar en dag betrokken bij leeractiviteiten die aan de beroepspraktijk zijn gerelateerd. CINOP staat onderwijsinstellingen in mbo, vmbo en hbo terzijde bij de ontwikkeling van modern, competentiegericht onderwijs, ook in de praktijk. CINOP zet daarvoor deze portretten in bij advisering, scholing en begeleiding, als inspiratiebron voor managers en docenten die ook iets dergelijks willen starten. Wij bedanken Janet de Haan, Lopke Holtrop, Femke Visser, Lenie Veen (mbo-leerlingen), Frank Nuninga, Marcel Hut, (praktijkbegeleiders, De Tjongerschans), Gezina Sloots (opleidingscoördinator, De Tjongerschans), Petra Hoekstra (werkbegeleider, De Tjongerschans), Alfons Huisinhetveld (praktijkdocent Friesland College), Ellis ten Have, Jan Nauta, Doutzen Ouderkerken (kennisgroep unit VenV Friesland College), Hans Doodkorte (directeur VenV Friesland College) en Oebele Helder (projectleider strategisch beleid Friesland College). Het concept van dit portret is op 30 maart 2009 besproken met enkele betrokkenen van het Friesland College en De Tjongerschans. Zij herkennen zich in dit verhaal. 3 Een portret als dit levert naar onze overtuiging de meeste inspiratie op, als wat goed gaat helder in beeld wordt gebracht en als tevens de dilemma s en vraagstukken die nog om verdere ontwikkeling vragen, benoemd worden. Daarom hebben wij niet geschuwd om soms wat rafelrandjes of scherpe kantjes voor het voetlicht te brengen. Het is onze intentie om dat met respect voor de direct betrokkenen te doen. Hun worsteling kan zodoende leerzaam zijn voor anderen. Om het portret van deze leerafdelingen te kunnen maken, voerden wij gesprekken met leerlingen en medewerkers van het Friesland College Verpleging en Verzorging (VenV) en van het ziekenhuis De Tjongerschans te Heerenveen. Het waren zeer boeiende en open gesprekken waarmee alle betrokkenen het mogelijk maakten om dit portret op te stellen.

4 Inhoudsopgave 1 Koers en strategie Wie 6 Wie zijn betrokken bij de ontwikkeling van de leerafdelingen? 1.2 Inhoudelijke koers 7 Hebben school en ziekenhuis een gezamenlijke inhoudelijke koers? 1.3 Samenwerkingsstrategie 8 Is er een gezamenlijke visie op de samenwerking als proces? 2 Ontwerpen en organiseren van leerafdelingen Wie 11 Hebben de managers van school en ziekenhuis een sturende rol op zich genomen? 2.2 Competenties 12 Leren is niet hetzelfde als werken. Welke competenties worden nagestreefd? 2.3 Ontwerpen en organiseren van de leerafdeling 13 Zijn school en ziekenhuis samen constructeur van het ontwerp? 2.4 Ontwerpen en organiseren van de begeleiding 16 Welke plaats heeft de begeleiding? Hoe georganiseerd? Welke rollen? 2.5 Ontwerpen en organiseren van de beoordeling 17 Hoe is de beoordeling in de leerafdeling ingericht? 3 Uitvoering in de praktijk Wie 19 Wordt het ontwikkelde ontwerp in praktijk gebracht? 3.2 Leerresultaten 20 Welke competenties verwerven leerlingen daadwerkelijk in de leerafdelingen? 3.3 Aan de slag in de leerafdelingen 21 Heeft het werken in een leerafdeling de motivatie van leerlingen, hun geloof in eigen kunnen, hun vermogen tot reflectie en tot zelfsturing versterkt? 3.4 Begeleiding en reflectie 23 Hoe krijgt in de begeleiding reflectie als cyclisch proces vorm? 3.5 Beoordelen leerresultaat 26 Hoe verloopt de beoordeling? 4 Netwerken bouwen en de voortgang volgen Bouwen aan het netwerk 29 Is er een bestuurlijk netwerk, een organisatorisch netwerk en een uitvoerend netwerk? Hebben de partijen het leren in de leerafdeling vormgegeven als keten? 4.2 Monitoren 30 Hoe monitoren school en ziekenhuis hun samenwerking? 5 Tot slot 31

5 Leeswijzer Waar gaat het over? Sinds een jaar of zes leiden het Friesland College en ziekenhuis De Tjongerschans samen mbo-leerlingen op in leerafdelingen in het ziekenhuis. In dit portret staan deze leerafdelingen centraal, omdat ze zich hebben ontwikkeld tot een goed voorbeeld van één van de vormen van CGO in de praktijk die Nederland rijk is. Wat betekent het voor de leerling? Het ziekenhuis heeft vijf leerafdelingen, op elke afdeling zijn gemiddeld acht mbo-leerlingen actief. De leerlingen brengen een deel van de derde en de gehele vierde opleidingsfase door op een leerafdeling van het ziekenhuis. Ziekenhuis en school hebben zelf een beeld van de te verwerven competenties; die passen in het kwalificatiedossier. De leerling wordt in het ziekenhuis intensief begeleid door een vaste werkbegeleider, een praktijkbegeleider en een praktijkdocent. Er vindt voortdurend ontwikkelingsgerichte beoordeling plaats door de werkbegeleider; de kwalificerende beoordeling gebeurt in de vorm van een proeve van bekwaamheid. Hoe steekt de organisatie in elkaar? School en ziekenhuis hebben een gezamenlijke koers en samenwerkingsstrategie. Er is een sterk bestuurlijk, organisatorisch en uitvoerend netwerk, waarin beide partijen in nauwe samenwerking taken voor hun rekening nemen. Er is een stevig ontwerp van het leertraject, ontwikkeld in samenspraak tussen school en instelling. De begeleiding is ontworpen als werkbegeleiding, reflectie en instructie en beperkt zich niet tot procedurele begeleiding. De proeve van bekwaamheid garandeert de kwaliteit van de kwalificerende beoordeling. Hoe pakt dat uit in de uitvoering? Wat op strategisch niveau is ingezet, hebben de betrokkenen doordacht ontworpen en zetten ze in de uitvoering ook daadwerkelijk neer. De leerlingen voelen zich uitgedaagd en gaan gretig op zoek naar kennis en vaardigheden. Er is een balans tussen theorie en praktijk, een productieve spanning tussen leren en produceren. Er is groot ingezet op begeleiding en dat is dan ook de succesfactor van de leerafdelingen. Regelmatige ontwikkelingsgerichte beoordeling stuurt het leren, de proeve van bekwaamheid toetst de beoogde competenties. Zowel school als ziekenhuis hebben daarin een rol. 5

6 1 Koers en strategie Onderzoek laat zien dat innovaties aan kracht winnen als naast de uitvoering ook de koers en strategie (de strategische kant) en het ontwerp en de organisatie (de tactische kant) de nodige aandacht krijgen. 1 6 De eerste vraag van dit hoofdstuk is: wie zijn betrokken bij de ontwikkeling van de leerafdeling? Zijn dat voornamelijk uitvoerders of ook managers en bestuurders? Alleen de laatst genoemden beschikken immers over de bevoegdheden om met een uitgezette koers daadwerkelijk te sturen. Als we weten waar beide partijen school en ziekenhuis ieder voor zich naar streven, kan de vraag gesteld worden wat hen bindt. Hebben school en ziekenhuis een gezamenlijke inhoudelijke koers? En nog moeilijker: is er een gezamenlijke visie op de samenwerking als proces? Communiceren ze met elkaar over hun koers en de nagestreefde wijze van samenwerken en erkennen ze overeenkomsten en verschillen over en weer? 1.1 Wie? School Bij het Friesland College staat het werken met leerafdelingen in het kader van praktijkgestuurd leren, de roc-brede onderwijsvisie van het College. Het is zonder meer duidelijk wie dé actor is voor het uitzetten van koers en strategie voor praktijkgestuurd leren: dat is het College van Bestuur. Elke unit heeft een unitdirecteur die verantwoordelijk is voor de aansturing van praktijkgestuurd leren in de eigen eenheid. Bij de unitdirecteuren staan alle neuzen dezelfde kant uit. Zij bewaken het proces, aldus de projectleider strategisch beleid. De directeur van de unit Verpleging en Verzorging (VenV), die nu twee jaar werkzaam is bij het Friesland College, zegt dat hij in de eerste plaats een voorbeeldfunctie wil vervullen voor de medewerkers in zijn unit. Hij heeft een eigen weg gezocht en gevonden om met de visie van praktijkgestuurd leren aan de slag te gaan: Je moet het vertalen, het je eigen maken en verinnerlijken. Hij heeft een groep van zo n twintig medewerkers om zich heen verzameld die samen vormgegeven hebben aan een mission statement van de unit. Daar waren overigens ook leerlingen bij betrokken. Naast deze top-down beweging was er bij de unit VenV ook een bottom-up beweging die leidde tot het ontstaan van de leerafdelingen. Enkele enthousiaste docenten van het roc en medewerkers van het ziekenhuis namen vanaf 2002 het initiatief. Die ontwikkeling paste goed in het beeld dat de nieuwe unitdirecteur voor ogen stond. De directeur heeft bovendien de organisatie van de unit herzien en is gestart met resultaatverantwoordelijke teams. Er zijn nu zes teams voor verpleging, verzorging en voor helpende. De directeur: Ik merk dat docenten veel enthousiaster zijn dan in het verleden. Het eigenaarschap is terug. De unitdirecteur neemt zelf deel aan een stuurgroep van het Friesland College en De Tjongerschans ten behoeve van de leerafdelingen. 1 Zie bijvoorbeeld: Westerhuis, A. (2007). Samen met het bedrijfsleven werken aan innovatie van het beroepsonderwijs. s-hertogenbosch: CINOP Expertisecentrum.

7 Ziekenhuis In ziekenhuis De Tjongerschans heeft de directie op de achtergrond weliswaar een rol bij het ontwikkelen van leerafdelingen in het kader van praktijkgestuurd leren, samen met het Friesland College. De directie geeft veel ruimte aan de afdeling Opleidingen en de praktijkbegeleiders op de ziekenafdeling, om vorm te geven aan de leerafdelingen en aan de samenwerking met het Friesland College. Zij hebben met hun werk in de leerafdeling veel invloed op de koers van het ziekenhuis op het gebied van opleiden. De directie volgt de ontwikkelingen, geeft ruimte en schept condities. dus met de praktijk in bedrijven en instellingen, maar ook met het hbo, met interne leerbedrijven, vrijwilligersorganisaties en in de vorm van bijbaantjes. Units en teams hebben meer ruimte gekregen om op een eigen manier vorm te geven aan de (nieuwe) uitdagingen van praktijkgestuurd leren. De unit Verpleging en Verzorging heeft die ruimte benut om concreet handen en voeten aan praktijkgestuurd leren te geven passend bij de eigen branche. Met de aanpak van praktijkgestuurd leren wil het Friesland College twee overkoepelende strategische doelen bereiken: meer instroom en een hoger rendement. Positieve uitgangssituatie Bij beide organisaties Friesland College en De Tjongerschans is de strategische koers verankerd in de lijn. De betrokkenheid van de lijn is voor school en ziekenhuis een positieve uitgangssituatie. Hierin verschilden de leerafdelingen van veel andere situaties in het onderwijs, waarbij de koers voor nieuwe initiatieven in feite vaak uitsluitend ligt bij onbevoegden, zoals enthousiaste docenten. Bij de unit VenV en De Tjongerschans is hiermee voldaan aan een belangrijke conditie om koers en samenwerkingsstrategie te laten landen. In de experimentele fase van de leerafdeling, konden medewerkers op de werkvloer sterk hun stempel op de strategie zetten; de directies van beide organisaties hebben hen ruimte gegeven. Bij brede implementatie van de aanpak van leerafdelingen zowel in de eigen organisaties als bij andere instellingen in de regio kan het nodig zijn dat de directie een meer prominente rol op zich neemt dan in de experimentele fase nodig was. 1.2 Inhoudelijke koers Het Friesland College had zes jaar geleden een tekort aan stageplaatsen voor verpleegkundigen. Bij de zoveelste aanvraag bij het ziekenhuis De Tjongerschans voor nog één stageplaats is de vraag op een ander niveau getild. Het Friesland College is toen met De Tjongerschans overeengekomen dat er in plaats van individuele stages een groep leerlingen tegelijk stage zou komen lopen. Dit was de start van wat zich ontwikkeld heeft tot de huidige leerafdelingen. Dat had voor beide partijen voordelen. Samenwerking met ziekenhuizen en instellingen voor chronische zorg in de vorm van leerafdelingen staat sindsdien centraal in de inhoudelijke koers van de unit VenV. De praktijk in de zorg verandert snel van instellingszorg naar individuele zorg. De unitdirecteur wil met de opleidingen daar zo goed mogelijk op inspelen. De unitdirecteur heeft de ambitie met ziekenhuizen en instellingen voor chronische zorg samen te werken die een visie op leren hebben die aansluit bij de visie van het College. De unitdirecteur: Instellingen die denken: die theorie, dat komt later wel. Die accepteren dat leerlingen niet alles weten van pathologie en anatomie. Dat is het leerklimaat dat wij nodig hebben. Maar er zijn ook instellingen die zeggen: Bij jullie leren ze niets. Ga maar terug naar school. Dat is lastig. 7 School Op het niveau van het Friesland College als geheel is de inhoudelijke koers het praktijkgestuurd leren. De basis voor de onderwijsvisie ligt in de overtuiging dat leren het best tot zijn recht komt in levensechte situaties, die leervragen oproepen en waar veel aandacht is voor reflectie. Aanvankelijk werd vrij strikt omgegaan met de invoering van praktijkgestuurd leren. Er was weinig ruimte voor de units om er een eigen invulling aan te geven. Dit bleek echter eerder een blokkade dan een stimulans voor de realisatie te zijn. In 2008 heeft het Friesland College een aanscherping gemaakt van haar koers. Waar het eerst vooral ging om het intern vormgeven van praktijkgestuurd leren, komen in de nieuwe koers juist externe relaties meer op de voorgrond te staan. Relaties Toch heeft de unit zijn koers enigszins aangepast, mede als respons op de genoemde signalen uit de praktijk. De leerlingen krijgen nu eerst op school een basis aan kennis en vaardigheden bijgebracht en gaan dan pas de praktijk in. De directeur is op zoek naar de optimale synergie en die krijgt in zijn visie een kans bij instellingen die dezelfde visie hebben én een brede range aan opleidingsmogelijkheden. Automatisch kwam de unit daardoor bij de grotere instellingen terecht. In het toekomstbeeld van de unitdirecteur werkt de unit vooral samen met instellingen die ook kiezen voor leerafdelingen en die uitgaan van een leven lang leren. Hij wil het praktijkleren moderniseren door in samenwerking tussen school en instel

8 8 lingen te bouwen aan leerafdelingen. Het gaat hem dan om een verbinding tussen opleidingsteams met de zorginstellingen in de regio: elk team gaat met enkele instellingen samenwerken om het gehele leertraject af te lopen. Voorbeelden van ziekenhuizen waar dat in 2008 al gelukt was zijn het MCL in Leeuwarden en De Tjongerschans in Heerenveen. Op deze wijze wil de unit het praktijkgestuurd leren uitbouwen naar de externe beroepspraktijk. De unit wil in de toekomst zoveel mogelijk alle stages in leerafdelingen plaatsen. De directeur streeft ernaar met instellingen waarmee deze intensieve samenwerking zich ontwikkelt, ook kennis te delen. Ziekenhuis Het ziekenhuis De Tjongerschans wil hoogwaardige verpleegkundige zorg bieden in eigen huis en in de regio en daar is goed opgeleid personeel een noodzakelijke voorwaarde bij. Borgen van een continue instroom van nieuwe verpleegkundigen is gezien de dreigende tekorten een voortdurend aandachtspunt. Werken met leerlingen is onderdeel van het personeelsbeleid en vanwege de afspraken met het Friesland College kan het ziekenhuis rekenen op een vaste instroom van leerlingen. Het ziekenhuis heeft bewust gekozen voor een langetermijninvestering door de leerafdeling op te zetten in samenwerking met het Friesland College. Zo wordt de gewenste continue instroom van leerlingen en daarmee potentiële nieuwe medewerkers gerealiseerd. De direct betrokken medewerkers bij de leerafdeling willen nog een stap verder gaan: zij streven ernaar met hun betrokkenheid bij het leren in de praktijk hoogwaardige beroepsbeoefenaren op te leiden die beschikken over lerend en innovatief vermogen. Het is de droom van de praktijkbegeleiders om een afdeling te starten, die volledig door leerlingen bevolkt wordt. Dat zou een experiment waard zijn, zeggen ze. Een andere ambitie, die daar al een beetje op vooruitloopt, is om in de zomervakantie door te gaan. Daarover zijn met het Friesland College al gesprekken gaande. Daarnaast is de aanwezigheid van (deels) boventallige stagiaires bedoeld om het personeel van het ziekenhuis zelf ruimte te geven om zich bij te scholen in de vrijgekomen tijd, bijvoorbeeld door een stage te doen op een andere afdeling. Een gedeelde visie op leren, een gedeelde inhoudelijke koers Er zijn zowel overeenkomsten als verschillen tussen de inhoudelijke koers van het Friesland College en van De Tjongerschans. Beide organisaties zijn missiegedreven. Het Friesland College, unit VenV, laat zich leiden door haar visie op leren. De Tjongerschans vindt eveneens een drijfveer voor de samenwerking in de eigen visie op leren in relatie tot het beroep van verpleegkundige. De actielogica s van beide instellingen sluiten goed op elkaar aan; de visie op leren is hét samenbindende element in hun gedeelde koers. Het voornaamste verschil is het belang van De Tjongerschans bij het werven van personeel. Dit motief speelt bij het Friesland College nauwelijks een rol. Wel speelt een kwantitatief motief bij het Friesland College, omdat er voldoende stageplaatsen nodig zijn. Ook wil het Friesland College aansluiten bij ontwikkelingen in de zorg. De unit VenV heeft de ruimte genomen om een eigen invulling aan praktijkgestuurd leren te geven. In de inhoudelijke koers staat het streven naar leren in de leerafdelingen centraal. De unitdirecteur voerde een tweesporenbeleid om de implementatie te bevorderen. Hij heeft veel geïnvesteerd in zowel contacten met instellingen als in de interne organisatie en de cultuur. Er is in dit portret een gezamenlijke inhoudelijke koers zichtbaar waarover de beide partijen met elkaar communiceren. Hun ambitie is om samen het fenomeen leerafdeling in deze regio verder op de kaart te zetten. 1.3 Samenwerkingsstrategie School Het is de intentie van het Friesland College als geheel om nieuwe vormen van samenwerking met bedrijven op te bouwen, om zo tot gedeelde verantwoordelijkheid te komen met een groeiend aantal bedrijven. De directeur VenV heeft bewust gekozen voor een samenwerking met De Tjongerschans vanwege de op leren gerichte cultuur. Als je daar geen rekening mee houdt dan bereik je niets. Goodwill vanuit de instelling is erg belangrijk.

9 De projectleider strategisch beleid: Elkaar leren kennen, elkaar leren vertrouwen. Het unieke van elk bedrijf mag tot zijn recht komen. In elke relatie gebeuren dingen die spannend zijn. Die wel passen in het programma van eisen van de één maar niet van de ander. En in een samenwerkingsrelatie heb je het over die spanning. Je wilt die relatie behouden! De directeur VenV kijkt voor zijn unit actief om zich heen op zoek naar instellingen die sterk geloven in de visie van het roc en van daaruit samenwerking aan willen gaan. De unitdirecteur wil een uitgebreid netwerk opbouwen met de grotere instellingen in de regio en tot een convenant voor structurele samenwerking komen. Hij ziet het als zijn rol om het voortouw te nemen in de opbouw van deze samenwerking, met als inzet een netwerk van persoonlijke contacten met directeuren en bestuurders van de instellingen. Dat is een ondernemersrol, zegt hij: Bouwen vanuit het gegeven dat het voor de school én voor ziekenhuizen/instellingen voor chronische zorg van wezenlijk belang is samen goede werkrelaties te onderhouden. Naast het netwerk zet de directeur ook in op het stimuleren van verbindingen tussen docenten van school en praktijk. Hij streeft ernaar dat alle docenten contacten met de praktijk gaan onderhouden. Ziekenhuis De samenwerkingsstrategie van ziekenhuis De Tjongerschans is erop gericht zelf een actieve verantwoordelijkheid voor het opleiden te nemen. Het ziekenhuis streeft naar partnerschap waarbij het zelf het voortouw neemt. Wat beide partijen daarbij bindt is de visie op leren. In de beleving van de praktijkbegeleiders van De Tjongerschans vullen beide partners elkaar heel goed aan. Partnerschap Wat betreft de samenwerkingsstrategie zijn er, net als bij de inhoudelijke koers, overeenkomsten en verschillen tussen beide partijen zichtbaar. Het Friesland College, de unit VenV, heeft de ambitie om met het ziekenhuis als partner op te trekken, te werken in gedeelde verantwoordelijkheid, structureel en met een perspectief voor de lange termijn. Het is de ambitie van de unit VenV om een sterk, innovatief netwerk op te bouwen. Ook het ziekenhuis stuurt qua samenwerkings strategie op partnerschap aan. Medewerkers van het ziekenhuis vinden dat heel vanzelfsprekend. Er wordt zelfs gesproken over symbiose : een vorm van samenwerken waarin je je eigen identiteit opgeeft. Dat kan voordelen hebben, maar ook gevaren. De beide partijen communiceren met elkaar over hun samenwerkingstrategie, waarmee wordt voldaan aan een belangrijke conditie om daadwerkelijk tot partnerschap te komen. Het ziekenhuis richt haar blik wat betreft de samenwerkingsstrategie verder ook op collegainstellingen in de regio. Als die ook meer lerend gaan werken, kan dat voor het ziekenhuis een voordeel hebben. Ook de school richt haar blik op andere instellingen in de regio vanuit de intentie daar eveneens leerafdelingen te starten en leerlingen als groep te kunnen plaatsen. Het ziekenhuis en de school voeren samen als partners deze regionale samenwerkingsstrategie. 9 De praktijkbegeleider: Dat is het mooie van de symbiose tussen het Friesland College en ons. Het ziekenhuis wil de gekozen aanpak van de leerafdeling verbreden naar andere instellingen in de regio. Er is een start gemaakt met afstemming met die instellingen om tot een goed leerklimaat in alle settingen te komen. De Tjongerschans, De Moerborg en De Lindesteen vormen samen een cluster waarbij alle leerlingen uit Heerenveen van het Friesland College hun praktijkervaring opdoen.

10 Ontwerpen en organiseren van 2 leerafdelingen Dit hoofdstuk gaat over de wijze waarop de inhoudelijke koers herkenbaar is in het ontwerp en de organisatie van de leerafdelingen. Een eerste vraag is of er een ontwerp van de leerafdelingen beschikbaar is en of dat een expliciet of een meer impliciet ontwerp is. Om effectief te kunnen opleiden, is een ontwerp met competenties, fasering, programmering, begeleiding en beoordeling namelijk essentieel. Beschikken de leerafdelingen over zo n integraal ontwerp? 10 Als de Koninklijke weg gevolgd wordt, zijn de middenmanagers verantwoordelijk voor het ontwerp en voor de organisatie van een leerafdeling. Dat is nodig omdat zij over de bevoegdheden beschikken om hun medewerkers zodanig te sturen dat het ontwerp in alle leerafdelingen in de praktijk gebracht wordt. Hebben de managers van school inderdaad die sturende rol op zich genomen? Een eerste vraag is of er een ontwerp van de leerafdelingen beschikbaar is en of dat een expliciet of meer een impliciet ontwerp is. Om effectief te kunnen werken, is een ontwerp nodig met daarin: competenties, fasering, programmering, begeleiding en beoordeling. Beschikken de leerafdelingen over zo n integraal ontwerp? 2 Zie bijvoorbeeld: Poortman, C. en Visser, K. (2009). Leren door werk. De match tussen deelnemer en werkplek. s-hertogenbosch: ecbo. Nijhof, W.J., Nieuwenhuis, A.F.M. en Terwel, J. (2006). Het leerpotentieel van de werkplek. Themanummer 5 Pedagogische studiën.

11 Een volgende hamvraag: in welke mate zijn school en ziekenhuis samen constructeur van het ontwerp? En als dat zo is, geldt dat dan alleen voor het deel van het ontwerp dat gaat over het leren in de praktijk of gaat het over het gehele leertraject (binnensschools en buitenschools)? De beroepspraktijk vraagt brede competenties en zowel routines als flexibiliteit, het vermogen flexibel in te spelen op uitdagingen in het werk en op innovaties. Is het doel van het leerproces dat leerlingen brede competenties verwerven? Is het doel dat leerlingen zowel routines als een flexibele houding verwerven? Onderzoek laat zien dat participatie in een werkomgeving vooral resulteert in betere sociale beroepsvaardigheden, in versterking van de beroepsidentiteit en daarnaast in vaktechnische competenties. Om voldoende diepgang te bereiken bij het verwerven van met name de laatste competenties zijn ook andere leerprocessen als aanvulling op al doende leren nodig. 2 Anders gezegd: je leert ze niet automatisch door al doende te leren. Er zijn bij voorkeur uitgaande van leer vragen waar leerlingen in de praktijk tegen aan lopen verdiepende leerprocessen nodig (verklarend leren). 3 De werkomgeving kan aanzetten tot leervragen die tot deze verdiepende leerprocessen leiden. Er is een effectieve integratie van theorie en praktijk nodig. Zijn al doende leren en verklarend leren in samenhang in het ontwerp opgenomen? Een belangrijk aandachtspunt is vervolgens de begeleiding. Uit onderzoek blijkt dat begeleiding de cruciale succesfactor is voor effectief leren in de praktijk. 4 Welke plaats heeft begeleiding in het ontwerp gekregen, hoe wordt de begeleiding georganiseerd en welke verschillende rollen worden daarbij onderscheiden? Ten slotte wordt in dit hoofdstuk de plaats van de beoordeling in het ontwerp van de leerafdeling onder de loep genomen. Is de beoordeling goed ingebed in het ontwerp? Hoe is de verhouding tussen ontwikkelingsgericht beoordelen en de kwalificerende examinering vastgelegd in het ontwerp? Hoe gaat de school om met haar eindverantwoordelijkheid voor de beoordeling en welke rol geeft het ontwerp aan het ziekenhuis bij de beoordeling van leerlingen die op de leerafdelingen hebben geleerd? 2.1 Wie? School Vanuit de unit VenV van het Friesland College is het vooral een praktijkdocent die de organisatie en het ontwerp van de leerafdelingen voor zijn rekening neemt. Deze docent heeft geen leidinggevende functie, maar opereert aan de schoolkant feitelijk wel als coördinator voor de leerafdelingen bij De Tjongerschans. Hij is de spin in het web. Vanuit zijn opleidingsteam is de betrokkenheid bij organisatie en ontwerp van de leerafdeling beperkt. Vanuit de unit VenV volgt de unitdirecteur als zijn direct leidinggevende de ontwikkelingen bij De Tjongerschans op afstand. Ziekenhuis Vanuit het ziekenhuis zijn de opleidingscoördinator en praktijkbegeleiders de belangrijkste actoren die het ontwerp gaandeweg gemaakt hebben. Zij hebben een coördinerende rol voor de leerafdeling en vervullen formeel geen leidinggevende positie. De direct leidinggevende volgt de ontwikkelingen en geeft de praktijkbegeleiders veel ruimte. Samen verantwoordelijk voor het ontwerp Het ontwerpen en organiseren van de leerafdelingen bij ziekenhuis De Tjongerschans ligt van de kant van het ziekenhuis én van de school voornamelijk bij actoren met een coördinerende rol en zonder lijnbevoegdheid. Het zijn dezelfde actoren die ook op strategisch niveau een bijdrage hebben. School en ziekenhuis ontwerpen de leerafdeling samen. Bij het ziekenhuis is er een brede groep bij de organisatie en het ontwerp betrokken. Bij de school ligt het, voor zover het het leren op de leerafdelingen betreft, voornamelijk bij één persoon. Het zal niet verbazen dat deze betrokkenen van school en ziekenhuis daadwerkelijk uitwerking geven aan de inhoudelijke koers, aangezien zij daar ook mede de actor van zijn. De verankering van het ontwerp bij het middenmanagement is in beide situaties aanwezig, maar niet heel sterk. Daarmee is in beperkte mate voorzien in een belangrijke conditie voor de invoering en vooral de verbreding van de leerafdelingen Zie bijvoorbeeld: Geerligs, J. (2009). Hoezo competenties? Info@raccent.nl 4 Zie bijvoorbeeld: Blokhuis, F.T.L. en Nijhof, W.J. (2006). Effecten van een evidence-based design voor werkplekleren. In: Themanummer nummer 5 Pedagogische studiën.

12 Competenties School De school streeft ernaar leerlingen in de leerafdelingen op te leiden tot hoogwaardige verpleegkundigen met: verpleegkundige competenties wat betreft technische vaardigheden én wat betreft de theoretische kennis; het vermogen tot transfer van kennis en vaardigheden naar nieuwe situaties. Het is de visie van de praktijkdocent dat theoretische kennis die los van de praktijk verworven wordt, weinig leerrendement oplevert. Je hebt versteende kennis en wat kun je daarmee? Ze komen in de praktijk en dan lijkt het wel of ze alles kwijt zijn en je kunt weer opnieuw beginnen. De transfer wordt niet gemaakt. De school signaleert dat de competenties die in een ziekenhuis geleerd worden, dus die waar een ziekenhuis om vraagt, andere zijn dan in de chronische zorgverlening. In een ziekenhuis is het vaak voor leerlingen wel ingewikkeld omdat ze dan heel andere zorg geven dan de langdurige zorg die ze tot dan toe gewend zijn. In het ziekenhuis gaat alles snel, ze moeten snel kennis paraat hebben, sneller probleemoplossend leren werken. In de chronische zorgverlening ligt het tempo lager. De leerlingen nemen dat over. Met die houding kunnen zij zich in het ziekenhuis niet handhaven. Dan worden ze ondergesneeuwd, volgens de praktijkdocent. Het Friesland College VenV heeft een zogenaamd praktijkboek ontwikkeld, een handleiding die leerlingen en begeleiders informeert over de te verwerven competenties. Het praktijkboek is opgezet volgens de kerntaken en werkprocessen uit het kwalificatiedossier Verpleging. Aan de hand van het boek leggen de leerlingen per werkproces vast welke werkprocessen ze al beheersen. Docenten uit de kennisgroep VenV signaleren dat de wijze waarop het leerproces van leerlingen verloopt vaak niet eenvoudig te koppelen is aan de kerntaken en werkprocessen. Je weet vaak niet waar je zit in het kwalificatiedossier. De onduidelijkheid over wat mensen allemaal moeten weten, veroorzaakt ook dat mensen van hot naar her gaan. Ziekenhuis In het streven van het ziekenhuis staat voorop dat aanstaande beroepsbeoefenaren op de leerafdelingen breed opgeleid worden. Ze worden breed vakbekwaam en daarmee breed inzetbaar op een bepaalde tak van de verpleegkunde. Ze verwerven de inzet om zich te blijven ontwikkelen en bij te blijven bij nieuwe ontwikkelingen. Ze ontwikkelen nieuwsgierigheid en de wil om te blijven leren (loopbaancompetenties). Breed bekwaam Een praktijkbegeleider: Je wilt iemand krijgen die bij jouw organisatie past, breed is opgeleid en weet waarmee ze bezig is. Iemand die de skills heeft om zich op een bepaalde afdeling alles eigen te maken. Maar breed opgeleid blijkt een multi-interpretabel begrip. Volgens het kwalificatiedossier is de opleiding een brede opleiding omdat leerlingen met hun diploma zowel in de chronische zorgverlening als in het ziekenhuis terecht kunnen. Een praktijkbegeleider signaleert hier een dilemma omdat het werk in de chronische zorgverlening in zijn ogen eigenlijk totaal iets anders is dan in een ziekenhuis. Het is leuk breed opgeleid te zijn, maar eigenlijk moet je gaan kijken: wat wil je nu echt? Wat past het beste bij je? De leerling geeft aan in welke richting zij wil doorstromen; dan weten wij weer waar we aan toe zijn. De één past híér beter, de ander dáár. Deze verschillen in de invulling van het verpleegkundige werk komen voort uit de verschillende werkcontexten. Voor wie hulpbehoevend in een verpleeghuis verblijft, is de verpleegkundige de centrale zorgverlener. Wie in een ziekenhuis behandeld wordt, wil door een arts genezen worden. De rol van een verpleegkundige is dan een heel andere. Routine en flexibiliteit Er worden duidelijk routines geleerd in de leerafdelingen, ook omdat het competentieprofiel dat aangeeft. Ook leren leerlingen om te gaan met de vele protocollen die het ziekenhuis kent. De leerlingen leren in de leerafdelingen bovendien verpleegkundige keuzes te maken. Sommige keuzes liggen bij de artsen (zoals de duur van een opname), andere bij de verpleegkundigen. Een vraag is altijd: moet ik het zelf doen of moet ik er iemand anders bij inschakelen? Maar het ziekhuis wil meer, zoals leerlingen van de leerafdelingen betrekken bij nieuwe ontwikkelingen. Leerlingen par