Januari 2003 ENERGY VALLEY MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND
|
|
- Johannes Veenstra
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Januari 2003 ENERGY VALLEY MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND
2 Reitdiepskade BP Groningen T: F: post@vanwerven.com
3 MANAGEMENT SAMENVATTING 1- Energy Valley De bestaande concentratie van activiteiten op energiegebied in Drenthe, Fryslân en Groningen biedt mogelijkheden voor de uitbouw van de energiesector op een zodanige wijze dat er een internationaal concurrerende cluster van energiegerelateerde bedrijvigheid kan ontstaan, die onderscheidend is in Nederland en ook daarbuiten. Het doel van deze studie is om de herkende groeikansen nader te onderbouwen en de mogelijkheden ervoor uit te werken. Hiertoe is een studie verricht naar de structuur van de energiesector in (Noord) Nederland en zijn beleidsontwikkelingen en markttrends geanalyseerd. Voorts zijn gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van bedrijven en instellingen die actief zijn in op energiegebied. Op basis van de verkenningen zijn groeikansen voor de energiesector geïdentificeerd en zijn suggesties voor uitwerkingen hiervan gedaan. Voorgesteld wordt om door samenspel van de aanwezige actoren en door gerichte investeringen een innovatief klimaat te scheppen waarin kennisontwikkeling en initiatieven op het gebied van duurzame energie samengaan met de uitbouw van productie-, transport- en handelsactiviteiten, zowel op het gebied van gas, elektriciteit als duurzame energie. De verschillende maatregelen zijn er op gericht om een omgevingsklimaat te creëren, dat uitnodigt tot innovatie en samenwerking tussen de in Noord Nederland sterk geconcentreerde energieactiviteiten; vandaar ook de naam Energy Valley 1. Kernwoorden daarbij zijn: duurzaamheid, kennisontwikkeling en uitbouw van de bestaande bedrijfsactiviteiten. 2- Economische betekenis Het overgrote deel van de Nederlandse activiteiten op het gebied van aardgas (winning, transport, behandeling, handel en research) is in Noord Nederland geconcentreerd. Daarnaast zijn er belangrijke activiteiten op het vlak van de elektriciteitsproductie en -distributie en duurzame energie. Dominant in de activiteiten is een aantal grote spelers (NAM, Gasunie, Essent, Nuon, Electrabel), waar omheen zich een breed pallet aan toeleveranciers, uitbestedingsrelaties en spin-offs bevindt. De wijze waarop de bedrijvigheid is georganiseerd, maakt dat men kan spreken van een cluster van gerelateerde bedrijfsactiviteiten. Het werkgelegenheidseffect van dit cluster is aanzienlijk, op basis van studies van NEI en Policy Research Corporation schatten we de gerelateerde werkgelegenheid in Drenthe, Fryslân en Groningen op banen. 1 Energy Valley refereert daarmee aan Silicon valley MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND I
4 SAMENVATTING De geconcentreerde aanwezigheid van activiteiten op het gebied van energie in Noord Nederland heeft een aanzienlijke uitstraling naar de Nederlandse economie als geheel. De omzet van aardgas in 2000 is geraamd op 9,34 miljard, waarbij een toegevoegde waarde werd gerealiseerd van ruim 8 miljard, goed voor 2,1 % van het BBP. De totale terugvloei naar de Staat bedroegen het afgelopen jaar 6,75 miljard. 3- Benutten van de internationale concurrentiepositie De gassector in Nederland is zeer hoog ontwikkeld qua technische kennis, duurzaamheid en veiligheid en heeft hierdoor een unieke concurrentiepositie in de wereld. Dit biedt de gelegenheid om de gassector tot een krachtig exportinstrument uit te bouwen. Niet alleen het Nederlandse gas wordt dan verkocht, maar ook geïmporteerd gas en de aanleg en het beheer van de netwerken, opslag, en behandeling. Er zijn in Nederland slechts een beperkt aantal clusters van bedrijvigheid waarin ons land in internationaal opzicht een unieke en onomstreden concurrentiepositie inneemt. Het is dan ook zaak de positie van de gascluster zo veel mogelijk te benutten. Het belang hiervan is nationaal. Er zijn meerdere mogelijkheden om de internationale concurrentiepositie uit te bouwen, zowel op het gebied van kennisontwikkeling op technologisch en financieel-economisch gebied, als op het gebied van de winning van gas en de bouw en het beheer van transportnetwerken. Ook de internationale handel in energie is een kansrijke markt. 4- Europees Beleid Het Europese energiebeleid richt zich op voorzieningszekerheid en duurzaamheid. Voor beide aspecten is het Nederlandse aardgas van groot belang. De Nederlandse aardgasvoorraden zijn de grootste binnen de EU en leveren een belangrijke bijdrage aan het in stand houden van een gediversifieerd aanbod aan energiebronnen. Aardgas wordt voorts beschouwd als een relatief milieuvriendelijke fossiele brandstof die uitstekend geschikt is als transitiebrandstof op de lange weg naar een duurzame energiehuishouding. Op grond hiervan wordt een verdere groei van het aardgasgebruik voorspeld, waarvoor aanvullende infrastructuur zal moeten worden aangelegd (transportnetwerken, opslagvoorzieningen). Voorts is de verwachting dat de internationale handel in aardgas zal toenemen, waardoor de exportmogelijkheden toenemen. Beide aspecten versterken de positie van de Nederlandse aardgassector. 5- Liberalisering Op Europees en nationaal niveau wordt aangestuurd op voortgaande liberalisering en privatisering van de energiemarkten. Voor Noord Nederland leidt deze ontwikkeling tot belangrijke wijzigingen, onder meer met betrekking tot de activiteiten van Gasunie en de distributiebedrijven. Tezamen met andere ontwikkelingen zijn daarbij twee scenario s te onderscheiden: II ENERGY VALLEY
5 MANAGEMENT SAMENVATTING a- Een trendscenario, waarin afbouw van werkgelegenheid optreedt, mede door een beperkte rol voor Gastransport Services en herpositionering handelsactiviteiten; b- Een doelscenario, waarin Noord Nederland wordt gepositioneerd als Energy Valley, waar gerichte activiteiten plaatsvinden ten behoeve van de uitbouw van de bestaande activiteiten onder meer door internationalisering van bedrijfsactiviteiten, uitbouw van de kennisinfrastructuur en innovatie. 6- De pijlers van Energy Valley De uitbouw van de energiecluster in Noord Nederland (doelscenario) kan plaats vinden op basis van drie pijlers: a- De ontwikkeling van duurzame energievormen; b- De uitbouw van de kennisinfrastructuur; c- Doorontwikkeling van bestaande bedrijfsactiviteiten. Uitbouw van de energiegerelateerde bedrijvigheid in Noord Nederland is het meest kansrijk als wordt gekozen voor een integrale aanpak, waarbij niet slechts wordt ingezet op afzonderlijke deelactiviteiten, maar waarin de verschillende activiteiten in samenhang met elkaar worden bezien. Van belang is dat de drie pijlers passen bij de kerncompetenties van Noord Nederland en daardoor gunstige omgevingscondities bieden voor de doorontwikkeling van de energiecluster. Hieronder worden de pijlers achtereenvolgens toegelicht. 7- Ontwikkeling van duurzame energievormen Vanwege het streven naar een duurzame energiehuishouding is er een grote economische potentie voor de activiteiten die hiervoor drager kunnen zijn. Noord Nederland is uitermate geschikt om aan deze duurzaamheidgedachte gestalte te geven. Enerzijds vanwege de rol van aardgas in de transitie naar een duurzame energiehuishouding. Anderzijds vanwege de rol die, met name Fryslân, momenteel inneemt ten aanzien van PV en overige duurzame energieopwekking. De Algemene Energieraad (AER) heeft zich enkele maanden geleden gebogen over mogelijkheden voor een bijdrage van Nederland aan de opbouw van een duurzame energiehuishouding. In een advies aan het kabinet constateert de energieraad dat Nederland vier sterke punten heeft voor technologieontwikkeling ten aanzien van de transitie naar een duurzame energievoorziening: 1- Nederland Aardgasland Verdere uitbouw van de benutting van aardgas en een efficiënter gebruik ervan kunnen leiden tot een belangrijke bijdrage aan het verlagen van de CO 2 -emissie. 2- Nederland aan Zee Import van biomassa ten behoeve van grootschalige opwekking van groene energie, bijvoorbeeld in de Eemshaven. MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND III
6 MANAGEMENT SAMENVATTING 3- Nederland CO 2 -opslagland De opslag van CO 2 zal in de toekomst een belangrijke modus kunnen zijn om te voldoen aan de Kyoto-doelstellingen. Noord Nederland biedt uitstekende mogelijkheden voor de opslag van CO 2 in leegkomende aardgasvelden. 4- Nederland Kennisland Nederland heeft een voorsprong bij de ontwikkeling van enkele energiekennisvelden. Hiertoe behoort zeker gastechnologie, geologische kennis en kennis van upstream technieken. Kansrijk op lange termijn is ook de kennis over waterstoftechnologie. Binnen de excellente kennisvelden neemt Noord Nederland een bijzonder positie in vanwege de kennis van gasvormige energiedragers. Vanwege grondstoffen, ligging, geologische structuur en kennisstructuur vormt Noord Nederland de ideale locatie om deze vier sterke punten verder uit te bouwen. Aan deze vier thema s zijn andere kenniselementen op het gebied van duurzame energie gekoppeld. Van belang voor Noord Nederland zijn met name de benutting van waterstof, aardwarmte en zonne-energie. Van eminent belang is dat deze ontwikkelingsvelden: a- Aansluiten bij de bestaande competenties van de regio en; b- Tezamen een keten vormen, zodat er geen sprake is van incidentele ervaringsopbouw, maar er structureel wordt gewerkt aan een moderne energie-industrie op basis van gerelateerde processen. Voorgesteld wordt om de genoemde strategische ontwikkelingsvelden als speerpunt te benoemen voor het innovatiebeleid voor energie in Noord Nederland en gericht projecten op dit vlak uit te werken. Van belang is dat tussen de lokale en regionale overheden en de commerciële partijen op energiegebied als onderdeel van een strategisch convenant Energy Valley afspraken worden gemaakt. Hierin wordt vastgelegd op welke wijze handen en voeten wordt gegeven aan de doelstellingen op energiegebied en - zeker zo belangrijk - op welke wijze Noord Nederland als locatie kan gelden voor het opbouwen van kennis en ervaring op het vlak van duurzame energie met de bestaande energiekennis als springplank. Onderdeel van de samenwerking tussen overheden en de energiesector moet een bepaling zijn dat Noord Nederland proeftuin is voor projecten op het gebied van duurzame energie. De proeftuingedachte moet daarbij breed worden ingevuld, zodat deze kan worden geïnterpreteerd als ruimte beschikbaar stellen, financiële en organisatorische bijdragen en medewerking op het gebied van regelgeving. Enkele projecten die op korte termijn kunnen worden gestart zijn: Import en vergassing van biomassa in de Eemshaven; Waterstofbijmenging bij aardgas; Onderzoek naar de mogelijkheden voor CO 2 -opslag; Energieneutrale opties Zuiderzeelijn; Onderzoek naar mogelijkheden voor aardwarmte; Implementatie van duurzame energieoplossingen in Meerstad; Diverse PV-projecten. IV ENERGY VALLEY
7 MANAGEMENT SAMENVATTING Een project met een bijzonder karakter is het vanuit Gastransport Services ontwikkelde ideeën om een grootschalig centrum op te richten in Lauwersoog, waar nieuw technologieën op het gebied van duurzaamheid en energie voor een groot publiek worden getoond. Het project kent een hoog ambitieniveau en zal gelden als vlaggenschip voor Energy Valley in de communicatie met bedrijven, overheden en bevolking. 8- Kennisinfrastructuur Voorgesteld wordt om in het kader van Energy Valley de aanwezige kennisinfrastructuur zodanig uit te bouwen dat Groningen het toonaangevende Europese kenniscentrum wordt op het gebied van gaskennis en alles wat daarmee samenhangt. Bijzondere aandachtspunten daarin zijn gastechnologie, waaronder nieuwe duurzame ontwikkelingen, en niet-technische aspecten van energie. Daarnaast biedt de huidige kennis en expertise ten aanzien van duurzaamheid in Fryslân de nodige ontwikkelingsmogelijkheden. Deze positionering van de kennisinfrastructuur zal een positief effect hebben op meerdere niveaus: a- In algemene zin wordt een bijdrage geleverd aan het nationale beleid om Nederland te profileren als kennisland. Er zijn maar weinig vakgebieden waarin Nederland voorop kan lopen; gasgerelateerde energiekennis is er zeker één van. Bovendien is dit thema in economisch opzicht zeer relevant. b- De uitbouw van de Noordelijke kennisinfrastructuur tot nucleus van (duurzame) energie- en gaskennis is van directe betekenis voor de in Nederland gevestigde bedrijven die in dit veld actief zijn. Kennisopbouw biedt de mogelijkheid om de concurrentieposities te versterken en te komen tot innovatie en structuurversterking. c- De uitbouw zal voorts een impuls geven aan innovatieve concepten op het gebied van duurzaamheid. Op regionaal niveau levert de versterkte positionering directe effecten op het bedrijfsleven en kan het een basis zijn voor innovatie en interessante spin-offs. d- De kennisinstellingen fungeren tevens als opleidingen voor gekwalificeerde personeel, waarvoor een groeiende vraag is. Onderzoek De basis voor de opbouw van de kennisinfrastructuur ligt in de bestaande vakgroepen van de RuG, Van Hall Instituut, Hanzehogeschool, Gasunie Research, NAM, NIDO en IVEM. De aanwezige kennis zal beter en vooral geïntegreerd worden gepositioneerd en verder uitgebouwd, zowel op technisch als niet-technisch gebied (energierecht, arbitrage, energiepolitiek, financieel-economische aspecten, etc). Voorts is bundeling van kennis van gas op nationaal niveau van belang. Om optimale clustereffecten te bereiken wordt voorgesteld Noord Nederland als bundelingsgebied aan te wijzen. MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND V
8 MANAGEMENT SAMENVATTING Onderwijs Parallel aan de uitbouw van de onderzoeksactiviteiten wordt voorgesteld om specifieke opleidingen op het gebied van energie op te zetten. Momenteel is het onderwijs op energiegebied in Nederland gefragmenteerd. Voorgesteld wordt om dit radicaal te veranderen en in de gehele onderwijskolom afspraken te maken over opleidingen. Doel hiervan is om voor de Nederlandse energiegerelateerde werkgelegenheid een gerichte opleidingsstructuur op te bouwen, waarbij nationaal en internationaal prestige wordt opgebouwd Het Energy Delta Institute van de RuG en Gasunie voorziet, middels een Executive Opleiding (Natural Gas Strategy Course) in de behoefte van de Russische energiewereld aan kennis op het gebied van Energy Business Management. De plannen zijn om deze opleiding op termijn op te nemen in een volwaardig masterstraject. Daarnaast is binnen de RuG tevens een initiatief gestart om te komen tot een reguliere voltijds en postdoctorale masteropleiding op het gebied van technische en niet-technische energiekennis. In het kader van Energy Valley is besloten beide initiatieven integraal verder te ontwikkelen. Voor wat betreft het academisch onderwijs wordt derhalve voorgesteld om: Een regulier voltijds interfacultaire mastersopleiding op te zetten onder de naam Energy Business Management; Te bezien op welke wijze de technische afstudeerrichtingen een afstudeerprofiel op energieaspecten kunnen opbouwen; Een postdoctorale mastersopleiding te starten, onder de naam Energy Business Management and Sustainable Development; De Natural Gas Strategy Course uit te bouwen tot een product dat internationaal breed in de markt kan worden gezet. De RuG onderstreept de meerwaarde van bundeling van verschillende initiatieven op het gebied van energiekennis. Door de cohesie te vergroten ontstaat er een synergetisch effect dat groter is dan de afzonderlijke onderdelen. De RuG is bereid te participeren in het verdere uitwerkingsproces van de kenniscomponent. Voorts wordt voorgesteld om voor het HBO en MBO afstudeeraccenten (eventueel afstudeerrichtingen) op te zetten in overleg met het bedrijfsleven. 9- Doorontwikkeling bedrijfsactiviteiten De derde pijler van Energy Valley betreft de doorontwikkeling van bedrijfsactiviteiten, waarvoor zes kansenvelden zijn geïdentificeerd. Uitbouw en concentratie van winningsactiviteiten; Internationalisering Gastransport Services; Uitbouw handelsactiviteiten in gas; Aanwezigheid energiedistributiebedrijven; Uitbouw additionele werkgelegenheid; Energie Park Eemsmond / Delfzijl. Deze kansenvelden worden hieronder nader toegelicht: VI ENERGY VALLEY
9 MANAGEMENT SAMENVATTING 10- Uitbouw en concentratie van winningsactiviteiten Voor continuering van het kleine velden beleid is verdere exploratie van futures (potentiële aardgasvoorraden) en exploitatie van nieuwe kleine velden noodzakelijk. Te constateren is dat het aantal boringen in Nederland de laatste jaren afneemt, waardoor de daaraan gekoppelde directe en indirecte werkgelegenheid in Noord Nederland onder druk staat. De afname van het aantal boringen is onder andere een gevolg van het feit dat de vergunningenprocedures aanmerkelijk ingewikkelder en langer zijn geworden, en er op bepaalde locaties (natuurgebieden) blokkades liggen. Voor continuïteit van de werkgelegenheid is het van belang dat er zicht komt op de wijze waarop met deze problematiek zal worden omgegaan, ook ten aanzien van het door het vorige Kabinet niet uitgesloten gedevieerd boren naar Waddengas. Hiervoor is het nodig om met regionale en lokale overheden afspraken te maken over de te volgen procedures en de garanties die kunnen worden gegeven voor ecologische en landschappelijke inpassing. Gezien de nieuwe rol van Energiebeheer Nederland (EBN) in de uitvoering van het kleine velden beleid is het wenselijk om ter zake relevante activiteiten van EBN in Noord Nederland te plaatsen, zodat directe samenwerking met de NAM (als operator van de Maatschap Groningen) en Gastransport Services mogelijk is. Ten behoeve van de exploitatie van de bestaande velden wordt de komende jaren fors geïnvesteerd in het plaatsen van compressoren op de gaswinningslocaties, hetgeen een positief effect heeft op de werkgelegenheid. Van betekenis is voorts, dat sprake is van een verdergaande internationalisering van winnings-werkzaamheden. Hierdoor wordt er bij de NAM niet alleen voor Nederlandse projecten gewerkt, maar is er bijvoorbeeld ook betrokkenheid bij Engelse en Noorse offshore activiteiten. Voorts spelen in Duitsland en Noorwegen processen van ontvlechting en reorganisatie van de winnings-, transport- en handelsactiviteiten van aardgas. Spelers hierbij zijn (vergelijkbaar met NAM) ExxonMobil en Shell. In dit proces treden duidelijke bewegingen naar internationale taakverdeling en concentratie van activiteiten op. Een voorbeeld van internationale samenwerking is Onegas, waarbij schaalvoordelen worden gerealiseerd door samenwerking van NAM, Shell en UK Exploration and Production. Shell, NAM en ExxonMobil oriënteren zich op de wijze waarop op een zo kostengunstig mogelijke wijze activiteiten kunnen worden gelokaliseerd. Het is interessant om te bezien welke mogelijkheden deze herstructurering biedt voor verdere concentratie van winninggerelateerde activiteiten bij NAM en welke faciliteiten (bijvoorbeeld op het gebied van kennis, onderwijs en personeel) geschapen kunnen worden om een dergelijke concentratie aantrekkelijk te maken. De positionering van Noord Nederland als Energy Valley kan een internationale concentratie zeker ondersteunen. MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND VII
10 MANAGEMENT SAMENVATTING Andere potentieel kansrijke thema s met betrekking tot ondergrondse activiteiten zijn: a- Uitbouw van de ondergrondse opslagcapaciteit. b- Onderzoek en ervaringsopbouw naar nieuwe energietechnieken als CO 2 -opslag en in mindere mate aardwarmte c- Het opnieuw in gebruik nemen van de oliebronnen bij Schoonebeek. Momenteel wordt de haalbaarheid daarvan door de NAM onderzocht. 11- Internationalisering Gastransport Services De opsplitsing van Gasunie als gevolg van de privatisering zal volgens de brief van minister Jorritsma aan de Tweede Kamer op 8 april 2002 er toe leiden dat het onderdeel Gastransport Services verder zal gaan als overheidsbedrijf met als primaire taak het transport van gas binnen Nederland. Deze positionering betekent een beperking van de huidige focus van Gastransport Services, dat zich ook richt op research & development en (op beperkte schaal) internationale activiteiten. Gepleit wordt voor een meer uitgebreide focus van Gastransport Services, waardoor de kwaliteiten van het bedrijf kunnen worden benut voor een groeiscenario. Gastransport Services heeft internationaal een zeer goede reputatie als kwaliteitsbedrijf, die het mogelijk maakt om internationaal te gaan opereren. Mogelijke activiteiten zijn: Consultancy, waarbij andere partijen wordt geadviseerd hoe transport en opslagfaciliteiten aan te leggen en te beheren; Uitvoering van de aanleg van faciliteiten; Verantwoordelijkheid voor het beheer van faciliteiten; Participaties in pijpleidingactiviteiten; Participaties in / overnames van buitenlandse transporteurs. Ten aanzien van de eerst genoemde activiteiten (consultancy, uitvoering, beheer en participatie) is het mogelijk integrale dienst- en productpakketten aan te bieden aan landen waar de gasmarkt in ontwikkeling is. Een mogelijkheid daarbij is het vormen van Nederlandse consortia om een zo sterk mogelijk product aan te bieden en het economisch effect te optimaliseren. Gastransport Services is in vergelijking met buitenlandse soortgenoten een relatief kleine speler, zodat volumevergroting wenselijk is. Deze kan worden gevonden door participaties in buitenlandse gastransportbedrijven. In de omliggende buurlanden zijn daarvoor meerdere opties. Voor het verwerven van een internationale positie is de door de minister aangegeven identiteit als 100 % staatsbedrijf om meerdere redenen minder gunstig. Deze aandelenstructuur kan aanleiding geven voor drempels in het buitenland. Tevens is het de vraag of de cultuur van een staatsbedrijf zodanig kan zijn, dat op een sterk concurrerende internationale markt posities kunnen worden veroverd. Dit betekent, dat nagegaan moet worden welke oplossingen voorhanden zijn om dit structuurprobleem te tackelen en Gastransport Services een geloofwaardige positie te geven. VIII ENERGY VALLEY
11 MANAGEMENT SAMENVATTING Een andere bron van werkgelegenheidsgroei is de facilitering van de handelsactiviteiten door middel van de uitbouw van de Hub. Verwacht wordt dat de Hub in de komende jaren zal uitgroeien tot een veelbetekenend platform voor handel en in de toekomst de vorm zal krijgen van een National Balancing Point of Entry/Exit (NBP), zoals dat ook in het Verenigd Koninkrijk bestaat. Op termijn kan aan de Hub / NBP een Gas Exchange worden gekoppeld. De Eurohub in Oud Statenzijl fungeert als een dergelijke virtuele handelsplaats voor gas. De internationaliserende energiemarkt sluit samenwerking of fusies met andere Europese Hubs niet uit. Verdere optimalisatie van de Eurohub verschaft de juiste uitgangspositie om op termijn eventuele Europese Hub-activiteiten te centraliseren in Noord Nederland. 12- Uitbouw handelsactiviteiten in gas Gasunie Trade & Supply (T&S) wordt volgens de brief van de minister aan de Tweede Kamer geprivatiseerd en verdeeld tussen ExxonMobil en Shell. Aangenomen mag worden dat de handelsactiviteiten in de komende jaren vanwege de geliberaliseerde markt en de toenemende internationale leveranties snel zullen groeien. Dit betekent, dat de handelsactiviteiten een waardevol onderdeel zijn van de energiecluster in Noord Nederland. De beide nieuwe eigenaren hebben nog niet aangegeven op welke locatie zij de uitbouw van de internationale en nationale handelsactiviteiten willen plaatsen. Er zijn meerdere argumenten te noemen waarom het belangrijk is dat de activiteiten van T&S in Noord Nederland blijven. Deels zijn deze te vinden in de onderscheidende bijdrage die de regio kan leveren aan het succes van de handelsactiviteiten, hetgeen in het belang is van de aandeelhouders. Deels zijn die gelegen in de bijdrage die de handelsactiviteiten leveren aan de economische structuur van Noord Nederland. Argumenten zijn: a- Het behoud van een geconcentreerde gascluster in Nederland De geconcentreerde aanwezigheid van kennis en ervaring op het gebied van winning, transport, behandeling, handel en research maakt dat er sprake is van een sterke sector op dit vlak in de Nederlandse economie. Concentratie maakt ook gemeenschappelijke infrastructuur (bijv. kennisinstellingen) mogelijk. Ontvlechting van delen van de cluster verzwakt de positie van het geheel en is derhalve niet wenselijk. Hierboven is reeds gewezen op de sterke exportpositie van de gassector. Internationale handel in gas kan de internationale activiteiten van andere partijen zeer ondersteunen, terwijl het omgekeerde ook het geval is. b- Clustereffecten De aanwezigheid van kennis en ervaring op gerelateerde gebieden zoals transport, gaskwaliteit, duurzaamheid en een brede kennisinfrastructuur versterkt de positie van de handelsactiviteiten. Er kunnen samenwerkingsprojecten worden opgezet en er kan adequaat opgeleid personeel van de universiteit worden aangetrokken. Van belang is ook de constatering dat de handel in gas op een aantal punten direct verweven is met de andere activiteiten in Groningen zoals de aanwezigheid van de Hub, gasopslag en kennis van gaskwaliteit. MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND IX
12 MANAGEMENT SAMENVATTING c- Regionale return Het gas levert een zeer substantiële bijdrage aan de welvaart van Nederland (aardgasbaten in ,75 miljard) en aan de winsten van onder meer Shell en ExxonMobil. Het is rechtvaardig dat de regio waar het gas gevonden wordt en daar ook de lasten (bijvoorbeeld in de vorm van bodemdaling) van ondervindt, een return heeft, onder meer in de vorm van de gerelateerde werkgelegenheid. Daarnaast is het van belang om te constateren dat de aanwezigheid van substantiële werkgelegenheid maatschappelijk draagvlak creëert resp. kan creëren voor (nieuwe) winningsactiviteiten. Men kan zich afvragen of het wijs is om het maatschappelijk klimaat te belasten met het weghalen van gerelateerde werkgelegenheid in een periode dat vergunningverstrekking voor nieuwe boringen in Noord Nederland aan de orde is. d- Omgevingskwaliteiten en Marketing Groningen biedt qua ligging (Noordzee, Oost Europa) een geschikte locatie. Voorts is de infrastructuur op ICT-gebied zeer goed. Kantoorruimte en salarissen zijn goedkoper dan in de Randstad. Ondernemingen die een vestigingsplaats hebben in Noord Nederland zijn ca 18 tot 34 procent goedkoper uit dan in de Randstad. Ziekteverzuim is aanmerkelijk lager dan het landelijk gemiddelde. Woon- en leefklimaat zijn uitstekend. Groningen = Gas, althans zo staat Groningen in de wereld bekend. De kwaliteit van het gas, Gasunie en de kennisinstellingen zijn onomstreden. Het is niet onlogisch om de handelsactiviteiten te laten profiteren van dit imago en juist daarom te kiezen voor Groningen. Van belang is ook dat de handelsactiviteiten baat hebben bij een betrouwbare uitstraling, zeker na recente crashes op de energiemarkt. Noord Nederland kan vanwege haar gelieerdheid met gasproductie en gerichte positionering (Energy Valley) deze rol uitstekend vervullen. 13- Aanwezigheid energiedistributiebedrijven Alhoewel de besliscentra van de energiedistributiebedrijven niet in Noord Nederland zijn gevestigd, is een versterking van de aanwezigheid van activiteiten van deze bedrijven mogelijk. Door: a- Projecten op het gebied van duurzaamheid De energiedistributiebedrijven zijn zeer geïnteresseerd in projecten die een bijdrage leveren aan de opwekking van groene stroom. Nuon en Essent hebben aangegeven graag te participeren in geschikte duurzame energieprojecten in Noord Nederland. De hierboven geformuleerde uitbouw van de kennisinfrastructuur en proeftuingedachte kunnen daarbij ondersteunend zijn. b- Administratieve vestigingen De administratieve verwerking van facturen en klantencontacten (call centers) kan prima geschieden op decentrale locaties. Om redenen van efficiency, personeelsbeleid en lokale spreiding zijn veel grote dienstverleners (banken, verzekeraars) overgegaan tot decentrale clearing houses en call centers. Voor Essent en Nuon geldt dat dergelijke decentrale vestigingen een uitstekend middel zijn om contact met de regio s te houden en een gespreide personeelsbezetting te realiseren. X ENERGY VALLEY
13 MANAGEMENT SAMENVATTING c- Concentratie gasactiviteiten in Noord Nederland De distributiebedrijven staan voor de keuze om hun handelsactiviteiten opnieuw te positioneren. Voor wat betreft de handel in gas is er aanleiding om deze in Noord Nederland te plaatsen. Voordeel is dat direct geprofiteerd kan worden van een kennisomgeving van gashandel. 14- Uitbouw additionele werkgelegenheid Achter grote spelers als NAM en Gasunie schuilt een complex van toeleverende bedrijven, uitbestedingsrelaties en spin-offs. De werkgelegenheid bij deze kleinere bedrijven uit de cluster is vele malen groter dan die bij de grote spelers zelf. Onderdeel van de clusterstrategie van Energy Valley is om ook deze kleinere bedrijven in de voorgestane groeistrategie te betrekken. Voorgesteld wordt om in overleg met de betrokken bedrijven te analyseren welke uitbestedingsrelaties in de komende periode aan de orde zijn en op welke wijze daar in Noord Nederland invulling aan kan worden gegeven. Onderdeel van deze analyse kan ook zijn de contracting van niet Noordelijke bedrijven, die wellicht in aanmerking komen voor een vestiging. Van belang is om deze analyse niet alleen te betrekken op de reguliere energieactiviteiten, maar ook op de hierboven geformuleerde inzet op duurzame energie. Juist deze nieuwe activiteit biedt de mogelijk voor innovatieve bedrijven om een marktpositie op te bouwen. De inzet op kennis en innovatieve concepten op het gebied van duurzame energie zal leiden tot nieuwe concepten en nieuwe producten. Doel is om ten aanzien van de toekomstige onderzoeks- en ontwikkelingstrajecten te streven naar spin-offs in de nabije omgeving. Soms zal dat alleen kunnen in de vorm van doorontwikkeling, maar soms zal dat ook kunnen in de vorm van maakindustrie of ICT-toepassingen. De aanwezigheid van voldoende test- en doorontwikkelingsmogelijkheden is tevens van groot belang. De hierboven geformuleerde gedachte van een proeftuinfunctie van Noord Nederland voor duurzame energieapplicaties is daarbij van zeker van betekenis. Voor de financiering van spin-offs is venture capital nodig. Om de aanjaagfunctie voor initiatieven op het gebied van energietoepassingen en duurzaamheid te bevorderen wordt voorgesteld om een Ontwikkelingsfonds voor Bedrijfsinvesteringen op het gebied van Energie en Duurzaamheid. De aanwezigheid van een bedrijfsverzamelgebouw voor bedrijven op het gebied van energie en duurzaamheid kan eveneens van betekenis zijn, omdat een dergelijk gebouw niet alleen betaalbare en adequaat geoutilleerde ruimte biedt, maar ook gelegenheid om verwante business te ontmoeten en tot ideeënuitwisseling en samenwerking te komen. MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND XI
14 MANAGEMENT SAMENVATTING Voorgesteld wordt om een bedrijfsverzamelgebouw te ontwikkelen - vooralsnog wordt gedacht aan ca 5000 m 2 - voor de volgende doelgroepen: jonge spin-off industries; kleinschalige vestigingen van partijen van elders; overdracht van kennis (bijvoorbeeld bedrijfsgericht projecten van Gasunie Research); kennisgerelateerde commerciële toepassingen. 15- Energiepark Eemshaven / Delfzijl De aanwezigheid van aardgas en zout in de Groninger bodem heeft ertoe geleid dat er in en om Delfzijl een omvangrijk cluster van procesindustrie en elektriciteitsopwekking is gegroeid met vele interdependente relaties. In het kader van Energy Valley zijn voor het Energiepark Eemshaven/Delfzijl meerdere kansen te benoemen. Deze zijn voor een belangrijk deel terug te voeren op de mogelijkheden die het gebied biedt voor het realiseren van een keten voor de energievoorziening rond vloeibare en gasvormige groene brandstoffen. Centraal daarin staat grootschalige conversie van biomassa uit Noord-Oost Europa. Meer concreet kunnen de volgende kansen worden benoemd: a- Biomassa Door Electrabel is inmiddels een voorstel neergelegd voor een biovergassingsinstallatie in de Eemshaven. Daarnaast is een meer omvattend idee ingebracht door de provincie Groningen voor vergassing van biomassa tot waterstof en CO 2 -opslag in het kader van de IPO (interprovinciaal overleg) Commissie Alders. b- Groen synthese gas In plaats van het gebruik van aardgas voor de productie van methanol kan hiervoor ook biomassa worden gebruikt. Hiermee kan een belangrijke stap worden gezet in de richting van een efficiënter en duurzamer gebruik van energie. c- Ethyleenproductie Ethyleen is een belangrijke grondstof voor de chemische procesindustrie in Delfzijl en kan een belangrijke impuls vormen voor de verdere ontwikkeling van het chemisch complex. Ethyleen kan geproduceerd wordt uit ethaan. Mogelijkerwijs zijn er routes denkbaar waarin ethaan als restproduct vrijkomt. d- Vestiging energie intensieve industrie Vanwege de beschikbaarheid van gas en elektriciteit is het gebied geschikt voor de vestiging van bedrijven die energie-intensief zijn. De kwaliteit van de vestiginglocatie zou er aanmerkelijk op vooruit gaan indien het elektriciteitsnetwerk met Duitsland zou worden verbeterd. Momenteel is het lastig om stroom uit Duitsland te kopen vanwege capaciteitsgebreken in de infrastructuur. Door het aantrekken van energie-intensieve industrie te combineren met aanbod van duurzame energieoptie kan er tevens worden bijgedragen aan de gewenste CO 2 - reductie. XII ENERGY VALLEY
15 MANAGEMENT SAMENVATTING 16 - Vervolgstappen Deze rapportage heeft tot doel een strategisch kader te bieden voor de doorontwikkeling van de energiesector in Noord Nederland. Ingezet is op een positie van de energieactiviteiten die van nationale en internationale betekenis is. De voorgestelde inspanningen kunnen in gezamenlijkheid een sterke impuls voor de energiesector in Nederland betekenen en zullen bovendien een significant werkgelegenheidseffect kunnen hebben. De rapportage dient te worden beschouwd als een startdocument, waarvan de verschillende genoemde activiteiten verder moeten worden uitgewerkt en uitgevoerd. Van belang is allereerst dat de rapportage door de betrokken partijen (overheden en bedrijfsleven) wordt vastgesteld als een ontwikkelingslijn waarlangs men verder wil werken. Aanbevolen wordt dat de opdrachtgever voor deze studie (gemeente Groningen) en de ondersteunende partijen (Provincie Groningen, Provincie Drenthe en Gasunie) hiertoe stappen ondernemen. Aansluitend is het noodzakelijk een organisatiestructuur op te bouwen, die (het bevorderen van) de verdere uitwerking en de implementatie van de verschillende voorstellen voor zijn rekening neemt. Voorts is het van belang om inzicht te verkrijgen in de (publieke en private) financieringsmogelijkheden voor de verschillende deeltrajecten. Bij wijze van voorzet is hieronder reeds een organisatiemodel weergegeven. Dit model biedt de mogelijkheid om de verschillende deeltrajecten onder de noemer Energy Valley uit te bouwen. Hierbij moet worden benadrukt dat voor elk van de deeltrajecten (en daarbinnen weer voor de verschillende onderliggende projecten) verschillende partijen eindverantwoordelijk zijn. Dit betekent dat de Energy Valley organisatie vooral een stimulerende en coördinerende functie zal krijgen. Hierdoor kan een belangrijke meerwaarde worden bereikt omdat de verschillende activiteiten integraal worden gepositioneerd en er synergie tussen de verschillende deelprojecten zal ontstaan. Voorgestelde organisatiestructuur Bedrijfsleven Stuurgroep Regio Rijk Coördinatiegroep Programmagroep Duurzame Ontwikkeling Programmagroep Kennisinfrastructuur Programmagroep Bestaande activiteiten Project Project Project Project Project Project Project Project Project MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND XIII
16
17 INHOUDSOPGAVE INLEIDING TYPERING STRUCTUUR ENERGIEMARKT AARDGAS ELEKTRICITEIT ENERGIEBELEID EUROPEES BELEID NATIONAAL BELEID NOORD NEDERLANDS BELEID ENERGIEMARKT MARKTTRENDS KOERS BEDRIJFSLEVEN DUURZAME ENERGIEMARKT NOORD NEDERLAND ENERGIE IN NOORD NEDERLAND SECTORALE CONCURRENTIEKRACHT HUIDIGE ENERGIECLUSTER IN NOORD NEDERLAND AARDGASCLUSTER ELEKTRICITEITSCLUSTER ENERGIEKENNIS KENNIS IN NOORD NEDERLAND VERHOUDING TOT DE KENNIS IN DE REST VAN NEDERLAND BELEID TEN AANZIEN VAN ENERGIEKENNIS: EOS SCHAALVERGROTING EN INTERNATIONALISERING VANUIT NOORD NEDERLAND TOEKOMSTPERSPECTIEF NOORD NEDERLAND INVLOEDSFACTOREN TRENDSCENARIO DOELSCENARIO CONTOUREN VAN ENERGY VALLEY NOORD NEDERLAND DE EERSTE PIJLER: DUURZAAMHEID DE TWEEDE PIJLER: KENNISSTRUCTUUR DE DERDE PIJLER: DOORONTWIKKELING BEDRIJFSACTIVITEITEN Uitbouw en concentratie van winningsactiviteiten Internationalisering Gastransport Services Uitbouw handelsactiviteiten in gas Aanwezigheid energiedistributiebedrijven Uitbouw additionele werkgelegenheid Energiepark Eemshaven / Delfzijl BIJLAGE I OVERZICHT GESPREKSPARTNERS EN DEELNEMERS WORKSHOP BIJLAGE II PRIORITEITSPROJECTEN EUROPESE ENERGIE-INFRASTRUCTUUR BIJLAGE III PORTERS SECTORALE COMPETETIVITEITSTHEORIE BIJLAGE IV GEHANTEERDE BEDRIJFSTAKKEN ENERGIESECTORANALYSE BIJLAGE V INSCHRIJVINGEN ENERGIESECTOR HANDELSREGISTER KVK BIJLAGE VI ONDERZOEKSINSTITUTEN IN NEDERLAND BIJLAGE VII INTEGRALE AANPAK ENERGY VALLEY MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND 1
18 L IJST MET FIGUREN Figuur 1.1 Hoofdstructuur aardgassector in Nederland... 5 Figuur 1.2 Onshore en offshore gasvelden op het Nederlandse Continentale Plat... 6 Figuur 1.3 Nederlandse aardgasreserves per Figuur 1.4 Aardgasvraag en -aanbod in de periode Figuur 1.5 Aardgasexploitanten in Nederland... 8 Figuur 1.6 Herkomst en bestemming van aardgas op de Nederlandse gasmarkt... 9 Figuur 1.7 Netbeheerders en vergunninghouders gas in Noord Nederland Figuur 1.8 Hoofdstructuur elektriciteitssector in Nederland Figuur 1.9 Elektriciteitsproductie in Nederland Figuur 1.10 Productievermogen elektriciteitscentrales in Nederland (4 de kwartaal 2001) Figuur 1.11 Ontwikkeling elektriciteitsverbruik Figuur 1.12 Ontwikkeling elektriciteitsaanbod Figuur 1.13 Hoofdtransportnetten voor gas en elektriciteit Figuur 1.14 Netbeheerders en vergunninghouders elektriciteit in Noord Nederland Figuur 3.1 Gasopslagcapaciteit in Nederland Figuur 3.2 Marktverschuivingen Europese energiebedrijven Figuur 3.3 Verdeling duurzame energiebronnen in Nederland in Figuur 4.1 Porters competitiviteitsmodel Figuur 4.2 Opbouw energiecluster Noord Nederland Figuur 4.3 Huidige aardgascluster in Noord Nederland Figuur 4.4 Niveaus aardgascluster Figuur 4.5 Organisatorische splitsing N.V. Nederlandse Gasunie Figuur 4.6 Huidige elektriciteitscluster in Noord Nederland Figuur 6.1 Overzicht Scenario s Figuur 7.1 Pijlers Energy Valley ENERGY VALLEY
19 I NLEIDING A- Achtergrond en kader De energiesector bevindt zich momenteel in een dynamische overgangsfase. Het streven naar een verregaande liberalisering van de energiemarkt en de transitie naar een duurzame energiehuishouding vormen daarbij belangrijke ingrediënten. De gemeente Groningen onderkent het regionale belang van de energiesector en het daaromheen opgebouwde cluster van bedrijvigheid. In het Economisch Business Plan (EBP, 1999) is de energiesector met de daaraan gerelateerde bedrijvigheid benoemd tot speerpuntcluster voor de economische ontwikkeling van Groningen. De gedachte daarachter was dat de energiesector in het Noorden een belangrijke pijler van de werkgelegenheid is, waar gerichte aandacht aan dient te worden besteed. Het EBP constateert daarbij dat ontwikkelingen als de liberalisering en de transitie naar een duurzame energievoorziening zowel kansen als bedreigingen met zich mee brengen voor de economische ontwikkeling van de regio. Ook in het Provinciaal Omgevingsplan (POP) is de energiesector als ontwikkelingssector aangewezen. De gemeente heeft daarom besloten een verkenning uit te laten voeren naar de mogelijkheden voor versterking van de energiecluster in Noord Nederland. Het initiatief wordt daarbij gesteund door de provincies Groningen en Drenthe en door Gasunie. Het onderzoek is uitgevoerd door Van Werven Locale en Regionale Economische Ontwikkeling, in samenwerking met KNN Milieu. B- Doel Doel van het onderzoek is een verkenning van de strategische ontwikkelingsmogelijkheden van de energiesector in Noord Nederland, waarbij aanbevelingen worden gedaan voor concrete invullingen van de geïdentificeerde kansenvelden. Ten aanzien van de korte termijn richt de studie zich op mogelijkheden om bestaande bedrijvigheid te behouden en versterken. Daarbij gaat het om bedreigingen zoals een eventuele verplaatsing van de handelsactiviteiten van Gasunie en om kansen zoals de start van internationale opleiding op het gebied van Energy Business Management (een samenwerking van Gazprom, Gasunie en de Rijksuniversiteit Groningen). Ten aanzien van de lange termijn worden ontwikkelingen in kaart gebracht die kunnen bijdragen aan de verdere uitbouw van de energiecluster in Noord Nederland. Hierbij wordt ingegaan op de uitbouw van bedrijfsactiviteiten op het gebied van productie, transport en handel in energie. Bijzondere aandacht gaat uit naar de mogelijkheden op het gebied van duurzame energie en het uitbouwen van een faciliterende kennisinfrastructuur. MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND 3
20 INLEIDING C- Aanpak De informatie die gehanteerd is voor dit onderzoek is enerzijds afkomstig uit bestaande databronnen en anderzijds afkomstig van een groot aantal gesprekken met ingewijden op energiegebied in (Noord) Nederland 1. De eerste bevindingen zijn getoetst middels een Workshop 2. Het onderstaande figuur geeft de gehanteerde werkwijze visueel weer. ONDERZOEKSMODEL Typering huidige energiestructuur (H1) Energiebeleid (H2) Gesprekken met cruciale energieactoren in (Noord) Nederland Energiemarkt (H3) Contouren Energy Valley Noord Nederland (H7) EINDRAPPORTAGE ENERGY VALLEY Energie in Noord Nederland (H4) Energiekennis (H5) Toetsing middels workshop 1 Bijlage I geeft een overzicht van de personen waarmee is gesproken. 2 Bijlage I geeft een overzicht van de deelnemers van de Workshop 4 ENERGY VALLEY
Tweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 33 400 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (XIII) voor het jaar 2013 Nr.
Nadere informatieHierbij doe ik u toekomen het Jaarverslag 2010, Delfstoffen en aardwarmte in Nederland en het Jaarverslag 2010 van Energie Beheer Nederland B.V.
> Retouradres Postbus 20101 2500 EC Den Haag De Voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 22 2513 AA s-gravenhage Directoraat-generaal voor Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 30 2594 AV Den
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 34 000 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken (XIII) en het Diergezondheidsfonds (F) voor het jaar
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2011 2012 33 000 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (XIII) voor het jaar 2012 Nr.
Nadere informatiePROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST
NOORD-NEDERLAND: PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST PROEFTUIN ENERGIE- TRANSITIE REGIONALE PARTNER IN DE EUROPESE ENERGIE UNIE Noord-Nederland is een grensoverschrijdende proeftuin
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA 's-gravenhage
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA 's-gravenhage Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag
Nadere informatieDe Europese lidstaten in het kader van de Lissabon-afspraken de EU tot de meest innovatieve economie ter wereld willen maken;
INTENTIEVERKLARING CO 2 AFVANG, TRANSPORT en OPSLAG Partijen 1. De Minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, vertegenwoordigd door de heer ir. J. van der Vlist, Secretaris-Generaal
Nadere informatieENERGY INNOVATION PARK Alkmaar - Nederland
Alkmaar - Nederland Alkmaar - Nederland ENERGY INNOVATION PARK Ruimte voor innovatie en groei Uw bedrijf tussen internationale spelers in de energie branche. Kavels te koop tussen 2.000 en 27.000 vierkante
Nadere informatieAllereerst natuurlijk de beste wensen voor 2013.
Speech van Commissaris van de Koningin en voorzitter Raad van Toezicht Energy Valley Max van den Berg, nieuwjaarsreceptie Energy Valley, Groningen, 8 januari 2013 Dames en heren, Allereerst natuurlijk
Nadere informatieToespraak commissaris van de koningin Max van den Berg, Statenexcursie 17/18 november 2011 naar Hannover
Toespraak commissaris van de koningin Max van den Berg, Statenexcursie 17/18 november 2011 naar Hannover Geachte aanwezigen, Noord-Nederland zet stevig in op sterke economische clusters rond agrofood,
Nadere informatieBijlage 1 Programma- en actielijnen Pieken
Bijlage 1 Programma- en actielijnen Pieken Inhoud: A. Energie B. Water C. Sensortechnologie D. Agribusiness E. Life Science A. Energie Onder energie wordt verstaan: handel en distributie van aardgas, brandstoffen,
Nadere informatieENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED. Maart 2019
ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED Maart 2019 Inleiding De concentratie van industrie in de Rotterdamse haven is een goede uitgangspositie voor het doen slagen van de energietransitie:
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 21 501-33 Raad voor Vervoer, Telecommunicatie en Energie Nr. 538 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer
Nadere informatieGas op Maat. Postbus 250, 3190 AG Hoogvliet Rotterdam Telefoon +31(0)
Gas op Maat De maatschappij is op weg naar een CO 2 -neutraal energiesysteem. De gassector wil graag bijdragen aan het behalen van deze doelstelling. In de transitieperiode is de rol van aardgas maatwerk:
Nadere informatieregelgeving gericht op decentrale energieopwekking of opslag van duurzame energie.
Toespraak van commissaris van de Koning en voorzitter Raad van Toezicht Energy Valley Max van den Berg, nieuwjaarsreceptie Energy Valley, Groningen, 9 januari 2014 Dames en heren, Mooi dat we vandaag weer
Nadere informatie6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken
6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken 6.1 Aanpassingen van de infrastructuur in Nederland De energietransitie kan ingrijpende gevolgen hebben voor vraag en aanbod van energie en voor de netwerken
Nadere informatieSpeech van commissaris van de koning Max van den Berg, debatavond Europese Commissie 'Energievoorziening in de toekomst', 30 januari 2014
Speech van commissaris van de koning Max van den Berg, debatavond Europese Commissie 'Energievoorziening in de toekomst', 30 januari 2014 Dames en heren, [Intro] Europa begint in Groningen. Zéker als het
Nadere informatieENERGY INNOVATION PARK Alkmaar - Nederland
Alkmaar - Nederland Alkmaar - Nederland PARK Ruimte voor innovatie en groei Uw bedrijf tussen nationale en internationale spelers uit de energiebranche met kavelmogelijkheden tussen de 2.000 en 27.000
Nadere informatieENERGY INNOVATION PARK Alkmaar - Nederland
ENERGY INNOVATION PARK Alkmaar - Nederland ENERGY INNOVATION PARK Alkmaar - Nederland PARK Ruimte voor innovatie en groei Uw bedrijf tussen nationale en internationale spelers uit de energiebranche met
Nadere informatieENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA
ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA Presentatie door de heer J.M. Barroso, Voorzitter van de Europese Commissie, voor de Europese Raad van 4 februari 2011 Inhoud 1 I. Waarom energiebeleid ertoe doet II. Waarom
Nadere informatiePower to gas onderdeel van de energietransitie
Power to gas onderdeel van de energietransitie 10 oktober 2013 K.G. Wiersma Gasunie: gasinfrastructuur & gastransport 1 Gastransportnet in Nederland en Noord-Duitsland Volume ~125 mrd m 3 aardgas p/j Lengte
Nadere informatieNieuwe Energie Aanboren. PvdA Aanvalsplan Aardwarmte 17 februari 2011
Nieuwe Energie Aanboren PvdA Aanvalsplan Aardwarmte 17 februari 2011 Verduurzaming van onze energievoorziening hapert De zekerstelling van onze energievoorziening is één van de grootste uitdagingen voor
Nadere informatieTOESPRAAK JOHAN REMKES, COMMISSARIS VAN DE KONINGIN IN NOORD-HOLLAND, TIJDENS HET SYMPOSIUM GROEN GAS IN ZICHT, OP 25 NOVEMBER 2010, TE ALKMAAR
TOESPRAAK JOHAN REMKES, COMMISSARIS VAN DE KONINGIN IN NOORD-HOLLAND, TIJDENS HET SYMPOSIUM GROEN GAS IN ZICHT, OP 25 NOVEMBER 2010, TE ALKMAAR Groen Gas als kans voor Noord-Holland Dames en heren, Kansen
Nadere informatieBiomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie
Biomassa Pilaar in de energietransitie en Uitgangspunt voor de biobased economie Klimaatverandering: onze uitdaging Onze opdracht om er snel en écht iets aan te gaan doen Overeenstemming: er moet wat gebeuren!
Nadere informatieDe kleur van stroom: de milieukwaliteit van in Nederland geleverde elektriciteit
De kleur van stroom: de milieukwaliteit van in geleverde elektriciteit Feiten en conclusies uit de notitie van ECN Beleidsstudies Sinds 1999 is de se elektriciteitsmarkt gedeeltelijk geliberaliseerd. In
Nadere informatieMANAGEMENT SAMENVATTING ENERGIERAPPORT 2008
MANAGEMENT SAMENVATTING ENERGIERAPPORT 2008 Er is de komende jaren een fundamentele verandering van onze energievoorziening nodig om het hoofd te bieden aan de mondiale uitdagingen op energiegebied: de
Nadere informatieSubsidie voor innovatieve projecten. Informatie over het Innovatief Actieprogramma Groningen. provincie groningen
Subsidie voor innovatieve projecten Informatie over het Innovatief Actieprogramma Groningen provincie groningen Subsidie voor innovatieve projecten INFORMATIE OVER HET INNOVATIEF ACTIEPROGRAMMA GRONINGEN
Nadere informatietrends en ervaringen
5 "ntwi''elingen op de energiemar't in het 3uitenland trends en ervaringen 1 "ondiale trends van marktmacht naar staatsmacht "e sterk gestegen vraag en onvoldoende 0itbreiding van de prod04tie- 4apa4iteit
Nadere informatieMondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN
Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN Referentiescenario De WETO-studie (World Energy, Technology and climate policy Outlook 2030) bevat een referentiescenario
Nadere informatieVeranderende gassamenstelling in Nederland: een lange traditie. Themamiddag Energiewacht 22 september 2011
Veranderende gassamenstelling in Nederland: een lange traditie Themamiddag Energiewacht 22 september 2011 Veranderende gaskwaliteit Fase 1. Introductie Groningen-gas Fase 2. Kleine velden beleid en inpassing
Nadere informatieNoord-Nederland en OP EFRO
N o o r d - N e d e r l a n d Noord-Nederland en OP EFRO versterking van de noordelijke economie O P E F R O De afgelopen jaren heeft Noord-Nederland hard gewerkt aan de versterking van haar sociaal economische
Nadere informatieWAAROM IS FRANKRIJK AANTREKKELIJK VOOR NEDERLANDSE INVESTEERDERS?
WAAROM IS FRANKRIJK AANTREKKELIJK VOOR NEDERLANDSE INVESTEERDERS? Driekwart van de buitenlandse besluitvormers vindt dat Frankrijk een aantrekkelijke bestemming is voor investeringen (74%, toename van
Nadere informatieDuurzame energie in balans
Duurzame energie in balans Duurzame energie produceren en leveren binnen Colruyt Group I. Globale energievraag staat onder druk II. Bewuste keuze van Colruyt Group III. Wat doet WE- Power? I. Globale energievraag
Nadere informatieKennis van Energietransitie Kansen voor Noord Nederland EDIAAL
Kennis van Energietransitie Kansen voor Noord Nederland EDIAAL EDIAAL is een programma van Energy Delta Institute dat zich toelegt op het verzamelen, bewerken en ontsluiten van onafhankelijke, toepasbare
Nadere informatieGrootschalige energie-opslag
Er komt steeds meer duurzame energie uit wind Dit stelt extra eisen aan flexibiliteit van het systeem Grootschalige opslag is één van de opties om in die flexibiliteit te voorzien TenneT participeert in
Nadere informatieGrootschalige energie-opslag
Er komt steeds meer duurzame energie uit wind Dit stelt extra eisen aan flexibiliteit van het systeem Grootschalige opslag is één van de opties om in die flexibiliteit te voorzien Uitgebreid onderzoek
Nadere informatieNAM IN NOARDEAST FRYSLAN RAADSVRAGEN KLEINE GASVELDEN IN NOARDEAST FRYSLAN PRODUCTIECIJFERS REGIONALE GASVELDEN
RAADSVRAGEN KLEINE GASVELDEN IN NOARDEAST FRYSLAN PRODUCTIECIJFERS REGIONALE GASVELDEN KLEINE GASVELDEN IN NEDERLAND Aardgasproductie in Nederland 2018-2023 Aardgasproductie kleine velden 2018-2050 2021:
Nadere informatieAmsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz
RAI PTM - bijeenkomst Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz 1 Stedin Netbeheer is verantwoordelijk voor het transport van gas en elektriciteit in West Nederland Onze missie: duurzame energie voor iedereen
Nadere informatieIk ben als bestuurder in deze provincie bijzonder geïnteresseerd in de kansen van nieuwe energie voor onze kenniseconomie.
Welkomstwoord van Jan Franssen, Commissaris van de Koningin in Zuid-Holland, bij het Lustrumcongres 'Geothermal Heat is Cool' van het Platform Geothermie, Den Haag, 24 oktober 2012 ---------------------------------------------------------------------------------
Nadere informatie16% Energie van eigen bodem. 17 januari 2013
16% Energie van eigen bodem 17 januari 2013 Inhoud Klimaatverandering Energie in Nederland Duurzame doelen Wind in ontwikkeling Northsea Nearshore Wind Klimaatverandering Conclusie van het IPCC (AR4, 2007)
Nadere informatieSchaliegas in Nederland: op zoek naar draagvlak!
Schaliegas in Nederland: op zoek naar draagvlak! Presentatie bewonersavond De Mortel Frank de Boer Eindhoven, donderdag 23 oktober 2014 1 Profiel Cuadrilla Engels bedrijf, opgericht in 2007 Specialist
Nadere informatiePersinformatie. Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen. Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten
Persinformatie Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten Mario Mehren: strategie Wintershall blijkt succesvol 2 juni 2015 Michael Sasse Tel. +49 561 301-3301
Nadere informatieSpeech van commissaris van de koningin en voorzitter RvT Energy Valley Max van den Berg, inspiratiemiddag Enexis, Dwingeloo, 7 september 2012
Speech van commissaris van de koningin en voorzitter RvT Energy Valley Max van den Berg, inspiratiemiddag Enexis, Dwingeloo, 7 september 2012 Dames en heren, [Inleiding] Mensen die op inspiratie wachten
Nadere informatieGAS VOOR MORGEN SLOTDOCUMENT REFLECTIES NAAR AANLEIDING VAN DE DISCUSSIES OVER HET ADVIES ALGEMENE ENERGIERAAD, MEI 2005
GAS VOOR MORGEN SLOTDOCUMENT REFLECTIES NAAR AANLEIDING VAN DE DISCUSSIES OVER HET ADVIES ALGEMENE ENERGIERAAD, MEI 2005 GAS VOOR MORGEN 2 DE ENERGIERAAD De Algemene Energieraad adviseert de regering en
Nadere informatieAanbod en verbruik van elektriciteit,
Indicator 14 november 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2016 bedroeg het totale
Nadere informatiePerspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas
Perspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas Aardgas als transitiebrandstof of transitie van een brandstof? Marcel Weeda, ECN AkzoNobel Center, Amsterdam VEMW seminar, 22 april 2016 www.ecn.nl
Nadere informatieWaterstof. Hoe het kleinste element in het periodiek systeem een grote drijvende kracht vormt voor de energie- en chemische industrie transitie
Waterstof Hoe het kleinste element in het periodiek systeem een grote drijvende kracht vormt voor de energie- en chemische industrie transitie Jörg Gigler & Marcel Weeda TKI Nieuw Gas Waterstofbijeenkomst
Nadere informatieToespraak van commissaris van de koningin en SNNvoorzitter Max van den Berg, feestelijke start CCC2- programma, Groningen, 25 maart 2011
Toespraak van commissaris van de koningin en SNNvoorzitter Max van den Berg, feestelijke start CCC2- programma, Groningen, 25 maart 2011 Dames en heren, Degenen, die hier te lande na 1820 verbetering van
Nadere informatieWat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2
Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Energietransitie Papierketen De ambities binnen Energietransitie Papierketen: Halvering van het energieverbruik per eindproduct in de keten per
Nadere informatieStation Nieuwe Meer Het internationale & inclusieve woon- en werkgebied van Nieuw West
Station Nieuwe Meer Het internationale & inclusieve woon- en werkgebied van Nieuw West 2030 Station Nieuwe Meer is niet alleen een nieuwe metrostation verbonden met Schiphol, Hoofddorp, Zuidas en de Amsterdamse
Nadere informatieEnergietransitie en schaalvoordelen
Energietransitie en schaalvoordelen Samenvatting McKinsey-onderzoek Oktober 2013 CONTEXT Recent is door McKinsey, in opdracht van Alliander, een onderzoek uitgevoerd naar de vraag: Wat zijn de voordelen
Nadere informatieLBW 2006. Copyright. De route naar betrouwbare, betaalbare en schone energie
LBW 2006 Copyright Zonder uitdrukkelijke schriftelijke toestemming van Lukkes Business Writing is het niet toegestaan deze tekst en berichtgevingen die verstrekt worden via deze site op enigerlei wijze
Nadere informatieHelmonds Energieconvenant
Helmonds Energieconvenant Helmondse bedrijven slaan de handen ineen voor een duurzame en betrouwbare energievoorziening. Waarom een energieconvenant? Energie is de drijvende kracht Energie is de drijvende
Nadere informatieSmart Energy Mix. Victor van Heekeren Platform Geothermie
Smart Energy Mix Victor van Heekeren Platform Geothermie Inhoud 1. Hoe ziet het er uit (globale contouren) 2. Vragen 3. Profiel/introductie Platform Geothermie 4. Blockers & Drivers, het krachtenveld 5.
Nadere informatieDames en heren, 1 NRC Handelsblad, 12 juni 2013.
Toespraak van commissaris van de Koning Max van den Berg, symposium Smart Specialisation in the Regional knowledge economy, ter gelegenheid van afscheid prof. Frans Boekema, Nijmegen, 31 oktober 2014 Dames
Nadere informatieEnergievoorziening Rotterdam 2025
Energievoorziening Rotterdam 2025 Trends Issues Uitdagingen 9/14/2011 www.bollwerk.nl 1 Trends (1) Wereld energiemarkt: onzeker Toenemende druk op steeds schaarsere fossiele bronnen Energieprijzen onvoorspelbaar,
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres
Nadere informatie1. AARDGASVOORRAAD EN TOEKOMSTIG BINNENLANDS AANBOD
1. AARDGASVOORRAAD EN TOEKOMSTIG BINNENLANDS AANBOD INLEIDING Dit hoofdstuk rapporteert over de aardgasvoorraad in Nederland en het Nederlandse deel van het Continentaal plat. Het behandelt eerst de raming
Nadere informatieOnderzoekmemorandum Innovatie en de Lissabonagenda
Onderzoekmemorandum Innovatie en de Lissabonagenda Inleiding Nederland werkt, net als de andere Europese landen aan de Lissabon-doelstellingen van de EU om te komen tot een dynamische en concurrerende
Nadere informatieNationale Energieverkenning 2014
Nationale Energieverkenning 2014 Remko Ybema en Pieter Boot Den Haag 7 oktober 2014 www.ecn.nl Inhoud Opzet van de Nationale Energieverkenning (NEV) Omgevingsfactoren Resultaten Energieverbruik Hernieuwbare
Nadere informatieEerste Kamer der Staten-Generaal
Eerste Kamer der Staten-Generaal Vergaderjaar 200 20 29 023 Voorzienings- en leveringszekerheid energie C VERSLAG VAN EEN SCHRIFTELIJK OVERLEG Vastgesteld 6 juni 20 De leden van de vaste commissie voor
Nadere informatieEneco Groep. Duurzame energie voor iedereen
Eneco Groep Duurzame energie voor iedereen Duurzame koploper Eneco is het grootste energiebedrijf van Nederland in publieke handen. Onze missie is betaalbare duurzame energie mogelijk maken die altijd,
Nadere informatie1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen
achtergrond Afscheid van fossiel kan Klimaatverandering is een wereldwijd probleem. Energie(on)zekerheid ook. Dat betekent dat een transitie naar een veel duurzamere economie noodzakelijk is. Het recept
Nadere informatieDe opkomst van all-electric woningen
De opkomst van all-electric woningen Institute for Business Research Jan Peters Directeur Asset Management Enexis Inhoud Beeld van de toekomst Veranderend energieverbruik bij huishoudens Impact op toekomstige
Nadere informatieEnergie van ons allemaal
VNO-NCW Themabijeenkomst Energietransitie Michael Fraats Trianel Energie B.V. 28 November 2011 1 Energie van ons allemaal 30-11-2011 2 Energie van ons allemaal is de essentie van Trianel Energie: Gericht
Nadere informatieFOSSIELE BRANDSTOFFEN
FOSSIELE BRANDSTOFFEN De toekomst van fossiele energiebronnen W.J. Lenstra Inleiding Fossiele energiebronnen hebben sinds het begin van de industriele revolutie een doorslaggevende rol gespeeld in onze
Nadere informatieDuurzaam samenwerken. Groei en ambities stimuleren. Jeugd betrekken. Nieuwe energie ontwikkelen. Techniek van morgen maken. Van kennis kracht maken
Duurzaam samenwerken Jeugd betrekken Techniek van morgen maken Groei en ambities stimuleren Nieuwe energie ontwikkelen Van kennis kracht maken Samenwerkingsovereenkomst Energy Valley Topclub en Maatschappelijke
Nadere informatieZELFVOORZIENEND: TRENDS, MOGELIJKHEDEN EN GRENZEN
ZELFVOORZIENEND: TRENDS, MOGELIJKHEDEN EN GRENZEN Lezing ter gelegenheid van het GEO Promotion Congres van eigen bodem 10 maart 2017 Groningen. door prof. em. Pier Vellinga Waddenacademie Colin OPBOUW
Nadere informatieWARMTE IS HOT VISIE, KANSEN EN ONTWIKKELING. Sjaak Verburg Pipeliner terugkomdag, 18 november 2015
WARMTE IS HOT VISIE, KANSEN EN ONTWIKKELING Sjaak Verburg Pipeliner terugkomdag, Inhoud: In het komende half uur: Korte introductie; Rotterdamse haven, Havenbedrijf Rotterdam en pijpleidingen Deltaplan
Nadere informatieTenneT als netontwikkelaar op zee. NWEA Winddag, 13 juni 2014
TenneT als netontwikkelaar op zee NWEA Winddag, TenneT als netontwikkelaar op zee 1. Introductie TenneT als netontwikkelaar 2. Integrale aanpak en netoptimalisatie nodig voor behalen duurzaamheidsdoelstellingen
Nadere informatieEnergieakkoord voor duurzame groei
Energieakkoord voor duurzame groei Netwerkbijeenkomst Duurzame regionale energie Gelderland 15 januari 2014 Lodewijk de Waal Energieakkoord Wie zaten aan tafel? Inhoud presentatie Hoofdlijnen Energieakkoord
Nadere informatieEnergie voor morgen, vandaag bij GTI
Energie voor morgen, vandaag bij GTI Jet-Net docentendag 5 juni 2008 GTI. SMART & INVOLVED GTI is in 2009 van naam veranderd: GTI heet nu Cofely SLIMME ENERGIENETWERKEN, NU EN MORGEN 2008 2010 Centrale
Nadere informatieWKK en decentrale energie systemen, in Nederland
WKK en decentrale energie systemen, in Nederland Warmte Kracht Koppeling (WKK, in het engels CHP) is een verzamelnaam voor een aantal verschillende manieren om de restwarmte die bij elektriciteitsproductie
Nadere informatieJaarplan Energie Verantwoorde Glastuinbouw: morgen groeit vandaag
Jaarplan 2019 - Energie Verantwoorde Glastuinbouw: morgen groeit vandaag Nederlandse glastuinbouwbedrijven dragen in grote mate bij aan het verminderen van de CO2-uitstoot. Het komende decennium wordt
Nadere informatieOperationeel Programma EFRO Noord-Nederland
Samenvatting Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland 2014-2020 Inzet op innovatie en een koolstofarme economie In het Europa van 2020 wil Noord-Nederland zich ontwikkelen en profileren als een regio
Nadere informatieBiomethanol. Resultaten en bevindingen van project. Datum September 2010 Status Definitief. BioMCN, e.a. in opdracht van Agentschap NL
Resultaten en bevindingen van project Biomethanol Dit rapport is onderdeel van de projectencatalogus energie-innovatie. Tussen 2005 en 2011 kregen ruim 1000 innovatieve onderzoeks- en praktijkprojecten
Nadere informatieGreen Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei
Green Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei Burgers, bedrijven, milieu-organisaties en overheden hebben vandaag op initiatief van minister Verhagen van Economische Zaken, Landbouw en
Nadere informatieSamenvatting. Figuur 1: Onderzoeksgebied in paars
Samenvatting Geothermie duurzame energiebron De lat voor verduurzaming in de woningbouw, tuinbouw en industrie ligt hoog. Het blijkt uit onderzoek en praktijk dat geothermie een zeer kosteneffectieve manier
Nadere informatieRegieorgaan EnergieTransitie Standpunt - Voorrang voor duurzaam. Naar aanleiding van de herziening van de elektriciteitswet en gaswet, 6 januari 2010
Regieorgaan EnergieTransitie Standpunt - Voorrang voor duurzaam Naar aanleiding van de herziening van de elektriciteitswet en gaswet, 6 januari 2010 Conclusie Een duurzame energiehuishouding is de weg
Nadere informatieen uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018
Energie-infrastructuur: overzicht en uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018 Indeling De drie fasen van ordening en regulering infrastructuur Nederland doorvoerland Wat is de opgave? Investeringen
Nadere informatieFactsheet: Dong Energy
Factsheet: Dong Energy Holding/bestuurder Type bedrijf Actief in Markt Bedrijfsprofiel Dong Energy Producent/leverancier elektriciteit (en aardgas) Europa Consumenten/zakelijk - Omzet 900 miljoen (NL)/9
Nadere informatieEconomische visie. Gemeente Cranendonck
Economische visie Gemeente Cranendonck Economische visie voor en door ondernemers Om in de toekomst de kansen en mogelijkheden op economisch gebied optimaal kunnen benutten, is een gezamenlijke koers en
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2017 2018 33 529 Gaswinning Nr. 499 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN EN KLIMAAT Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den
Nadere informatieSamenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s
Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s In een globaliserende economie moeten regio s en ondernemingen internationaal concurreren. Internationalisatie draagt bij tot de economische
Nadere informatieEnergizing the city: Almere energy axis
Inhoud Energizing the city: Almere energy axis... 3 Van Noord/West naar Zuid/Ooost... 4 Energie die stroomt door de as... 5 Focus on knowledge & education... 6 Focus on innovation & experiments... 7 Focus
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2018 2019 28 165 Deelnemingenbeleid rijksoverheid Nr. 289 BRIEF VAN DE MINISTER VAN FINANCIËN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den
Nadere informatieDe Energietransitie van de Elektriciteitsproductie
De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie door Adriaan Wondergem 6 october 2010 De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie van 2008 tot 2050. De kernvragen zijn: Hoe ziet een (bijna) CO2-loze
Nadere informatieB-140 Green Deal: Groene Gevangenis Veenhuizen: naar een gevangenis voorzien van duurzame energie uit de regio
B-140 Green Deal: Groene Gevangenis Veenhuizen: naar een gevangenis voorzien van duurzame energie uit de regio Partijen: De Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, de heer drs. M.J.M. Verhagen,
Nadere informatieGeothermie. traditioneel energiebedrijf?
31 maart 2010 T&A Survey Congres Geothermie Duurzame bron voor een traditioneel energiebedrijf? Hugo Buis Agenda Duurzame visie & ambities Waarom kiest Eneco voor Geothermie? Stand van zaken Markten Pro
Nadere informatieBeleidskader windenergie
Bijlage 1 Beleidskader windenergie Europese richtlijn 2009/28/EG De Europese richtlijn 2009/28/EG verplicht Nederland om in 2020 14 procent van het totale bruto-eindverbruik aan energie afkomstig te laten
Nadere informatieduurzame energievoorziening voor bedrijventerreinen
duurzame energievoorziening voor bedrijventerreinen De toekomst van de energievoorziening Gemeenten, provincies, bedrijven en projectontwikkelaars gaan zich steeds meer richten op duurzame energiedoelstellingen,
Nadere informatieAchtergrond leveringszekerheid L-gas en wettelijke taak GTS met betrekking tot kwaliteitsconversie
Achtergrond leveringszekerheid L-gas en wettelijke taak GTS met betrekking tot kwaliteitsconversie Afdeling Network Configuration Rapport Achtergrond leveringszekerheid L-gas en wettelijke taak GTS met
Nadere informatieOpinievergaring jongeren Innovatie & Commercialisering
Opinievergaring jongeren Innovatie & Commercialisering THEMABIJEENKOMST I & C 22 maart 2013 SER DIALOOGSESSIE 27 februari 2013 30 Young Professionals 50 Young Professionals ONDERWERPEN TER DISCUSSIE: 1.
Nadere informatieDuorsume enerzjy yn Fryslân. Energiegebruik en productie van duurzame energie
Duorsume enerzjy yn Fryslân Energiegebruik en productie van duurzame energie 1 15 11 oktober 1 Inhoud Management Essay...3 1 Management Essay De conclusies op één A4 De provincie Fryslân heeft hoge ambities
Nadere informatieMJA3-Sectorrapport 2014 Nederlandse olie- en gasproducerende industrie
MJA3-Sectorrapport 2014 Nederlandse olie- en gasproducerende industrie Colofon Projectnaam: MJA3-monitoring 2014 Sector: Nederlandse olie- en gasproducerende industrie Datum: 15 mei 2015 Status: Definitief
Nadere informatieWaterstof, het nieuwe gas. Klimaatneutraal is de toekomst Frans Rooijers directeur CE Delft
Waterstof, het nieuwe gas Klimaatneutraal is de toekomst Frans Rooijers directeur CE Delft CE Delft Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 Energie, Transport en Grondstoffen Economische, technische
Nadere informatieWerkgelegenheid energiesector in de Energy Valley regio (verslagjaar 2014)
Werkgelegenheid energiesector in de Energy Valley regio (verslagjaar 2014) Inhoudsopgave Inleiding 2 Bevindingen 3 1.1. Totale energiesector 4 1.1.1 Vestigingen energiesector 5 1.1.2 Werkgelegenheid energiesector
Nadere informatieCampus Zeeland Investeren in economische structuurversterking in de Zuidwestelijke Delta
Campus Zeeland Investeren in economische structuurversterking in de Zuidwestelijke Delta BZW Bijeenkomst Middelburg, 4 april 2017 Inhoudsopgave 1. Campus Zeeland 2. Bèta College 3. Kennis & Innovatie Netwerken
Nadere informatieBio energiecentrales Eindhoven
Bio energiecentrales Eindhoven Frans Kastelijn Projectmanager Gemeente Eindhoven Maart 2009 Inhoudsopgave 1. Duurzame energie op lokaal niveau 2 Activiteiten op lokaal niveau 3. Bio energiecentrales in
Nadere informatieFiches van Private financieringsbronnen IPO-project Slim financieren
Fiches van Private financieringsbronnen IPO-project Slim financieren Private equity/investeringsfonds Ampere Equity Fonds Aandeelhouders zijn APG, PGGM, Delta Lloyd and Rabobank. Focus op productie duurzame
Nadere informatie